Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 2

[p. 352]

[Jacob Cornelisz. van Dalen]

Dalen (Jacob Cornelisz. van), in den regel alleen Jacob Cornelisz. genoemd, werd in 1608 te Rotterdam geboren. Hij is bekend in tweeërlei opzicht: als heelkundige en als leeraar bij de Waterlandsche Mennonieten te Amsterdam, een niet ongewone combinatie: de eerste zoogenaamde gestudeerde predikanten der Doopsgezinden waren meestal medicijnmeesters. Velen begonnen zich, ook al bij gebrek aan bezoldiging uit de gemeenten, op de geneeskunde toe te leggen, voor zij het leeraarsambt aanvaardden.

Op beiderlei gebied was Jacob Cornelisz. een man van beteekenis. Als chirurg muntte hij uit: twee merkwaardige gevallen van genezing onder zijn leiding zijn door hemzelf beschreven; deze beschrijving verscheen met illustratiën in druk¹⁾. Op theologisch gebied is hij bekend door zijn geschil met Joost Hendriksz., Leeraar der Vereen. Vlaamschen Gemeente te Amsterdam, over den dood van Christus. Hijzelf was toentertijd, evenals zijn medestander in dit geschil, Denys van der Schuere, leeraar der Waterlandsche Gemeente te Amsterdam. Het ging over ‘de vraag of de Eeuwige, Eenige, en Eigene Zoone Gods, Jezus Christus, onze Heer, en Zaligmaker, gestorven en dood geweest is daar in, en voor zoo veel Hij van Eeuwigheid met zijnen Vader is geweest, en uit den Vader gebooren?’ Joost Hendriksz., in de meening dat de Waterlandsche leeraars in deze dwaalden, gaf in het licht Eenighe Extracten, zoo uyt den Catechismus, ghesteld door Reynier Wybrantsz., als mede uyt eenige schriften, door Denys van der Schuere, en Jacob Cornelisz, Leeraren in de Gemeente, die men Waterlanders noemt, binnen Amsterdam, handelende van den Persoon Christi; waer uyt blyckt, dat volghens haar gevoelen niet voor ons ghestorven is Die, dewelcke sij selve belijden, Godts Eenighe, Eighen, en ware Sone te zijn, Gestelt in Vraegh, en Antwoord, tot opmerck van den Eenvoudighen. Gedrukt te Amsterdam, 1640. Dat Joost Hendriksz. hiervan de schrijver was, erkende deze zelf in een volgend geschrift van zijn hand.

De beide Waterlandsche leeraars geven daarop een verweerschrift uit, een Korte Vertooninghe van de onware beschuldigingen, tegen hen ingebracht (volledige titel hieronder). Daarin verklaren zij: ‘Wij belijden rond en openhartig dat wij Gode verzoent zijn door de dood van de eeuwige Sone Gods, dat wij zijn verlost, ende gereynigt van onze zonden door het bloed van de Sone Gods, die Hem zelven voor ons in de doot heeft overgegeven, ende voor ons geleden in den Vleesche’ (blz. 8). Hierop volgde weer een verdedigingschrift van Joost Hendriksz., getiteld: Nader Bericht van het gene Denys van der Schure, en Jacob Cornelisz segghen in seecker Boecxken, dat zy met kennisse, en toestemmen van haer Mede-Dienaren hebben laten uytgaen, Geintituleert, Corte vertooninge van de onware beschuldigingen, gepleecht in zeker Boecxken zonder naem des Autheurs, Amst. 8^o. Hiermede was dit geschil ten einde

Jacob Cornelisz. nam ook deel aan de bijeenkomst van talrijke oudsten en leeraren der Vereenigde Duitsche, Friesche en Waterlandsche Gemeenten uit Z.- en N.-Holland, Friesland, Groningen en Emden, in 1647 te Amsterdam gehouden, waar een ‘Vreede-Presentatie’ met bijgevoegd ‘Vreede-spoor voor alle Doopsgezinden’ in 1667 in druk verschenen, 8^o) gericht werd tot de ‘Oudsten, Dienaaren, en Broederen der Vereenigde Vlaamsche Gemeente, en aan allen anderen, onder dezelve sorteerende’, den 11en Maart 1649 beantwoord. Hij overleed in of omtrent 1665.

1) Over zijn beteekenis als heelkundige vgl. Dr. C.E. Daniels, Een Dominé-Operateur in de zeventiende eeuw en nog iets: in de Serie ‘Populair Wetenschappelijk Nederland’. Amst. 1913. N^o. 7.

[p. 353]

Van zijn kanselarbeid in het algemeen en zijn bestraffen van de verkeerdheden van zijn tijd, ook onder de Doopsgezinden in 't bijzonder, getuigen zijn hieronder genoemde predikatiën. In zijn Spiegel der Dischgenooten Christi doet hij acht middelen aan de hand om de Avondmaalsviering onder de Doopsgezinden voortaan meer aan haar doel te doen beantwoorden.

De geschriften door hem als Doopsgezind Leeraar uitgegeven zijn:

Korte Vertooninghe van de onware beschuldigingen, gepleecht in een Boecxken sonder naem des Autheurs, geintituleerd, Eenighe Extracten, soo uyt den Catechismus, ghestelt door Reynier Wybrantsz., als mede uyt eenige schriften, door Denys van der Schuere, ende Jacob Cornelisz., Leeraren in de Gemeente, die men de Waterlanders noemt, binnen Amsterdam, &c. Waer in den Autheur poogt de Leere van de voorsz. Leeraren verdacht te maken, dat volgens haer gevoelen volgt, dat niet voor ons ghestorven is Gods Eenige, Eygen, en ware Sone. Ghestelt tot waerschouwingh van de eenvoudigen, en de waerheydt lievenden door Denijs van der Schuere, ende Jacob Cornelisz, &c. Met kennis, en toestemmingh harer Mede Dienaren. Amst. 1640. 8^o.

Grondslag der Godzaligheid. 1650. 8^o.

Oorciersel en Cieraet van de Godtsalige Vrouwen. Dat is: Een Vertooninghe, wat een Christen vrouwe in haer kleedinge onciert, ende wat daerentegen het beste Cieraet is, dat haer heerlijck maeckt in de Oogen Godts. Zijnde vervat in drie Predicatien over de Woorden Pauli in den eersten Sendbrief tot Timotheum, op het tweede Cap. begrepen in het 9e ende 10e vers. Gepredikt in December, Anno 1651, in de Vergaderingh der Doopsgezinden, die men de Waterlanders noemt. Amst. 1652. 12^o.

Spiegel der Dischgenooten Christi, waar in vertoond word, hoedaanig de Gasten en Dischgenooten Christi behooren gestelt te zijn, om waerlijk, en waerdiglijk des Heeren Avondmaal te ontfangen; en wat zy uyt het gebruyk deszelfs te leeren hebben. Voorgesteld by forme van Predicatie, en Meditatie uyt de woorden Pauli, 1 Corinth. 10 vs. 16. En vereert in den Huysraet des gemoedts aen alle Doopsgezinde Christenen, en specialijk die men de Waterlanders noemt. Amst. Z.j. 12^o. (Blijkens dateering der voorrede in 1662 verschenen; 1729^2).

Betragtinge over het Onze Vader. Hierachter: Over de eerste Algemeene Sendbrief van Johannes het III Capittel. 12^o.

Zes predikatiën over het lijden van Jezus Christus. 12^o.

Christelijke Betrachtingen. 12^o.

Over zijn portretten zie Muller, Beschrijvende Catalogus N^o. 1138-1140.

Litteratuur: van der Aa, Biogr. Woordenboek i.v. - H. Schijn, Geschied. der Mennoniten II blz. 651, 683. - G. Maatschoen, Aanhangzel, Dienende tot een Vervolg, of Derde deel van de Geschiedenisse der Mennoniten (weleer in het Latijn beschreeven door den Heere Hermannus Schijn, in zijn Eerws. leeven Leeraar der Mennoniten en der Medicijnen Doctor te Amsteldam enz.), blz. 289-320. - Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden in Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland I, blz. 282. - Noordbeek en Mourik, Naam-rol der Godgeleerde schrijvers (4de dr.) blz. 290, 354, 467 en Alphab. Register - Catalogus v.d. Bibl. der Vereenigde Doopsgez. te Amsterdam. II blz. 239, 240^m, 289.