Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 2

[Theodorus Adrianus Clarisse]

CLARISSE (Theodorus Adrianus) werd den 14^den Januari 1741 geboren te West-Souburg, als zoon van Abraham, onderwijzer d.t.p. en van Adriana Maria van der Vis. Na het noodige voorbereidend onderricht te Middelburg genoten te hebben, ging hij, tot voortzetting zijner studie naar Utrecht, waar we hem pas in 1763 als student vinden ingeschreven (cf. Alb. Stud. kol. 159). Niet lang nadat dit gebeurd was, verdedigde hij, onder voorzitting van den hoogleeraar G. Bonnet, den 4^den Mei 1763 een dissertatio theologica: de praecipuis discipulorum circa personam

[p. 58]

numus Mediatoris erroribus, fidem salutarem non tollentibus, et divina in hisce conspicua gubernatrice in providentia, gedrukt te Utrecht 1763.

Den 16^den Maart 1764 werd Clarisse in de classis van Utrecht, na het doen van eene propositie over Joh. VI:67-69, en na te zijn geëxamineerd door Ds. Johannes Tiele, over Psalm II (Hebr.) 2 Cor. XII (Gr.) en ‘voorts over de voornaamste deelen van de h. theologie en de verschilpuncten tusschen ons en die buiten ons zijn’ tot de evangeliebediening toegelaten. 8 dagen later, d.i. den 14^den Maart (v.d. Aa, ll. dl. III, blz. 395 geeft verkeerdelijk aan 14 Mei), verdedigde hij, alweer onder voorzitterschap van zijn leermeester Bonnet, een dissertatio philologico-theologica; de mirabili, ecclesiae et reipublicae judaicae praesertim servatoris et apostolorum tempore, conservatione, et finibus a Deo hoc pacto obtinentis.

Slechts weinige weken later, immers den 7^den Mei 1764, werd de jonge man, die door zijn kennis bereids een goeden roep van zich had doen uitgaan, beroepen te Amerongen, alwaar hij door Dirk Bresser, predikant te Hagestein, den 15^den Juli bevestigd werd, met 1 Cor. III:9. Clarisse begon zijn dienstwerk met een rede, naar aanleiding van Coll. IV:3.

Achtereenvolgens was hij werkzaam te Wageningen (ber. 23 Maart 1767, afsch. 21 Juni, intree 1 Juli), te Schiedam (ber. 8 Sept. 1769, afsch. 5 Nov. en bev. 12 Nov.) en te Amsterdam (ber. 31 Mei 1772, afsch. 13 Sept. bev. 20 Sept.), alwaar hij, na door Ds. P. Broes bevestigd te zijn met Hand. 15:26, den 23 Sept. zijn intree deed, met Rom. I:15. Glasius (cf. ll. dl. I, blz. 251), getuigt van hem: ‘Op al zijne standplaatsen ondervond hij hooge achting en toegenegenheid, terwijl hij zeer gaarne gehoord werd, ja de kerken te Amsterdam wanneer hij optrad, te over met toehoorders waren opgevuld. En zeker verdienden zijne evangelische, practikale, menschkundige, verstandige en uitgewerkte leerredenen, die onderscheiding. Wel scheen hem zijn lichaamsgesteldheid als openbaar leeraar in den weg te staan, maar, hoe zwak ook zijn longen waren, wist hij nogthans voor allen verstaanbaar te spreken. Als bijzonderheid mag vermeld worden, dat hij tot het van buiten leeren zijner predikatien geen langeren tijd behoefde, dan dien hij in het rijtuig doorbragt, dat hem te Amsterdam naar de kerk voerde.’

In 1792 ging Clarisse, om als correspondens van de N.-Holl. synode, de vergadering dier kerkelijke bijeenkomst te Groningen bij te wonen. Met zeer veel lust en opgewektheid toog hij derwaarts, vooral ook om er zijn vele vrienden, die hij d.t.p. had, te zien; maar ook, dewijl hij er den 1^sten Oct. 1771 beroepen was, voor welke beroeping hij echter gemeend had te moeten bedanken. Op zijn reis naar Groningen trof hij het niet best, op de zeereis nl. had hij te kampen gehad met zeer hevig stormweer, zóó zelfs, dat er gevaar gedreigd had, maar ofschoon hij, als hij in de laatste dagen van April (de synode werd gehouden den 29^sten April en volgende dagen) wel wat vermoeid bij zijn boezemvriend P. Abresch arriveerde, zag hij er toch geen bezwaar in, den 5^den Mei voor de gemeente, die den beroemden Amsterdamschen kanselredenaar wel gaarne eens wilde hooren, op te treden. Groot was de toeloop van menschen, de Martini-kerk (waarin Clarisse optrad) was geheel en al gevuld ‘doch naauwlyks was hy den Predikstoel, voor een buitengewoon talrijke vergadering, tamelijk wel opgeklommen, of wierd in zijne voorafspraak flaauw en daar op ter kerke uitgeleid, en eene herhaalde bloedbraking uit de maag, bij aanhoudendheid toeneemende, maakte kort daar op aan zijn voor

[p. 59]

Gods kerk so nuttig leven, een einde tot onuitdrukkelyke aandoeninge van deze geheele gemeente.

Want Dinsdag morgen (7 Mei) om 8 uuren, juist de tijd, wanneer zijn vertrek van hier bepaald was, ontsliep hy zeer gelaaten en zalig in den Heere, aan het huis van synen dierbaaren boezemvriend, den Hoog Eerw. Heer Professor P. Abresch; en vertrok naar het Hemelsch Vaderland, om aldaar den loon van een ootmoedigst en graag getrouw Euangeliedienaar, in de stoorelooze rust, by Christus te genieten.’

Den 12^den hield prof. Chevallier te Groningen een lijkrede over hem in de academiekerk naar aanleiding van Hand. XX:36-38a. Weldra verscheen deze leerrede in het licht, tegelijk met de preek over Hand. XIII:38 en 39, de laatste, die door Clarisse te Amsterdam was uitgesproken ‘naar deszelfs handschrift ter drukpersse vervaardigt door Petrus Abresch.’

Het bericht van 's mans overlijden, bereikte den 9^den Mei, d.i. 2 dagen later, Amsterdam en zeer werd zijn heengaan betreurd.

Als preeker wordt Clarisse geprezen, o.a. door Hartog (ll. blz. 306 vlgd.), die als zijn oordeel uitspreekt dat de leerling (Clarisse) op zijn leermeester (Bonnet), niet zonder invloed is geweest en dezen iets van zijne eenvoudigheid en populairen trant heeft meegedeeld, ja hem gebracht heeft tot eene consequente toepassing der synthese op de analyse, zooals die in Bonnet's laatsten bundel te vinden is.

Sprekende over de homiletische beginselen van Clarisse zegt Hartog: ‘Hij wil aan de gemeente niet alleen moraal, maar ook leerstukken des geloofs geven, hoewel hij, wetende dat hij leerredenen schreef en geene dissertatiën, de waarheden meest van die zijde wenschte te beschouwen, zooals zij met de zuivere praktijk der godzaligheid in nauw verband staan.’ Hoofdzaak is bij hem de tekst. Hij zal geen andere dingen ter sprake brengen, dan die zeer duidelijk in den tekst begrepen zijn. ‘Het is zijn streven, om zooveel mogelijk naastbij het hoofddoel van den tekst te blijven en bij het opsporen van den zin der woorden van de schrift, laat hij zich leiden door de regelen eener gezonde uitlegkunde, die uit een tekst niet anders wil afleiden, dan hetgeen klaarblijkelijk de bedoeling van den spreker of schrijver was; die bij gelijkenissen e.d.g. onderscheid wenscht te maken tusschen de eigenlijke bedoeling en de opsieringen, terwijl hij vreest, dat men, door alles te vergelijken, gevaar loopt om den spreker of schrijver stellingen toe te schrijven, waaraan hij ten eenenmale vreemd was. Hij wenscht de onderscheidene deelen van een tekst, van een uitspraak, van een verhaal enz. te verklaren en toe te passen, maar zoo, dat elke bijzonderheid samenwerkt om eene bepaalde waarheid te doen uitkomen en aan te dringen.’ Hiermede verklaart onze zegsman, spreekt hij zijn eigenlijk gezegde methode uit. Wat hij dan wil in het voorbericht, zien we in den eigenlijken bundel: De weg der zaligheid in Jezus Christus zoo als dezelve door het Euangelium aan zondaren aangewezen naar Gods vrymagtig welbehagen, door eene byzondere genade sommigen inwendig geleerd, met een waaragtig geloof omhelst, door het getuigenis des H. Geestes bekragtigd, en van waare godvruchtigen heiliglijk bewandeld wordt. Amst. 1779.

In druk bestaat nog van hem:

Leerredenen (61) over Paulus brief aan de Kolossensen. 5 dln. (Bezorgd door prof. P. Abresch) 1784-1792. Amst Utr. Gron.

Het leven des geloofs voor een Christen, zooals hy de geopenbaarde leere des O.

[p. 60]

en N.V. aangaande de weg der zaligheid, ondanks alle tegenbedenkingen, standvastig, aankleeft, en met Christus kracht, in een ootmoedig, vertrouwelijk en waakzaam leven, godvrugtiglijk beoefent, voorgesteld in eenige leerredenen, nagelaten door T.A.C. Amst. Deze leerredenen, zijn uitgegeven door den zoon J. Clarisse.

Lijkrede over Hebr. XIII:7 op P. Perizonius (gest. 29 Jan. 1781). Amst. 1781.

J.A. Claesen vervaardigde een lijkdicht op Clarisse.

Het Zeeuwsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen bezit van hem een Lat. brief aan prof. Jac. Willemsen, d.d. Utrecht Oct. 1762, (hieruit mag worden afgeleid, dat Clarisse dus reeds te Utrecht studeerde, vóór hij als student werd ingeschreven), een Lat. gedicht aan denzelfde (Jan. 1761) en een Lat. gedicht aan den heer Boddaert over zijn geschrift Wolke van getuigen.

‘De kracht van Clarisse (aldus Hartog, ll. blz. 369 en 370) ligt, ten eerste in eene eenvoudige, gezonde schriftverklaring; ten tweede in de eenheid, die hij in de behandeling van zijn onderwerp brengt, zonder geweld te doen aan den zin van den tekst, maar boven alles in het psychologisch element, dat bij hem een voornaam bestanddeel is; in dat ontleden van de karakters in dat doordringen in de schuilhoeken van het hart, dat wij hier wedervinden als eene erfenis van de mystieke Voetianen en van Lampe, maar nu gereinigd en binnen zekere grenzen teruggeleid door het verstand en goede exegese.’

In losheid van voorstelling, in levendigheid van taal en stijl kon hij echter de vergelijking met Bonnet niet doorstaan. Niet zonder grond wordt er bovendien aangemerkt, o.a. ook door Glasius, dat hij nu en dan in uitweidingen treedt, die met het onderwerp eigenlijk weinig hebben te maken, vandaar dat zijne leerredenen in den regel te lang zijn. Hij is in lange niet altijd getrouw aan het beginsel, dat hij als het zijne had uitgesproken, om zooveel mogelijk bij het hoofddoel van den tekst te blijven.

Behalve zijn portret, dat voorkomt vóór het 5^de deel van zijn Leerredenen over den brief aan de Kolossensen, bestaat er nog een van Willem van Megen, uitgegeven te Amsterdam, waaronder dit versje van J.C. Mohr:

Clarisse, 's hemels vriend, had dit aanminnig wezen

Ontvangen, opdat elk daaruit zijn wijs beleid,

Zijn eel en fijn vernuft, zijn liefde en nedrigheid,

Zijn God' verloofd gemoed, zijn zagten aard zou lezen.

In vier gemeenten, laatst in d'IJkerk, blonk zijn licht

In Grunoos stad, helaas! ging 't op den middag onder,

Veel zielen zijn een kroon voor dezen Heilverkonder,

En zuivre waarheid blijft aan zijne pen verpligt.

Litteratuur: v.d. Aa, ll. dl. III, blz. 394-397. - Glasius, ll. dl. I, blz. 250-253. - Nagtglas, Levensberichten enz. blz. 128. - den Hartog, ll. 1^ste druk, blz. 306-312. - Zelandia Illustrata, dl. I, blz. 704.