Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 1

[Tieleman van Bracht]

BRACHT of BRAGHT (Tieleman van of), zoon van Jan van B. een lakenbereider te Dordrecht, werd d.t.p. geboren den 29^sten Januari 1625. Vroegtijdig reeds voelde hij zich aangetrokken tot de studie der fraaie letteren en bekwaamde hij zich in de klassieke talen, het Hebreeuwsch, Fransch en Hoogduitsch. Na volbrachte studie aan het seminarie te Amsterdam, werd hij in 1648 aangesteld tot predikant te Dordrecht, alwaar hij zijn betrekking van Doopsgezind leeraar met grooten lof en veel stichting waarnam, gedurende een tijdvak van 16 jaar. Hij stierf den 7^den Oct. 1664 in de nabijheid van Moordrecht en werd in de groote kerk te Dordrecht begraven. Op zijn grafzerk staat gebeiteld:

Hij die aan 't weerloos volk, een zuil was in haar kerk,

Nadat hij zestien jaar had 't Leer-ambt waargenomen,

Is hij die kudde ontrukt, besloten in dees zerk:

En wacht d'opstandinge der dooden, met de vroomen.

Over strijdvragen is hij dikwijls in aanraking gekomen met de Hervormden. Zoo had hij o.a. te Oud-Beierland, den 8^sten April 1663, van des avonds 6 uur tot des nachts 2 uur, een dispuut met den predikant Gerardus Aemilius, over den kinderdoop (cf. S. Bl. ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden. 1^ste deel. Amst. 1847, blz. 197-199) en in 1650 werd hij voor den Herv. kerkeraad te Dordrecht ontboden, om zich te verantwoorden dewijl hij ‘onlanx, in de marckschuyt op Rotterdam, grotelijx tot nadeel van leere en waerheyt der belijdenisse onser kercke gesprooken hadde.’ Het kan, hierop lettende, dan ook stellig geen verwondering baren dat men zijn werkje: De schole der zedelycke deught, geopent voor de kinderen der christenen. Dordr. 1657 (een 17^de druk verscheen in 1783 te Amsterdam en in 1824 werd het nog herdrukt te Sneek), als een ‘schandelijk boekje van dezen Mennonyt’ uit de scholen weerde, wijl het ‘sonder visitatie’ gedrukt was.

Dr. C.B. Hylkema (Reformateurs. 1^ste stuk. Haarl. 1900, blz. 135) toont aan dat Van Bracht een der voornaamste hoofden van de ouderen was en aangewezen wordt (in de Reductie) als de hoofdaanlegger van het Leidsche Concept, dat ten doel had om Galenus te doen vallen.

Het meest bekende geschrift van hem is: Het bloedigh tooneel der Doops-gesinde, en weereloose christenen, die om het getuygenisse hares Salighmaeckers geleden hebben en gedoodt zijn, van Christi tijdt af, tot dese onse laetste tijden toe. Mitsgaders, een beschrijvinge des h. doops, ende andere stucken van den godsdienst, door alle deselve tijden geoeffent enz. Dordr. 1660. Van dit werk heet het dat het voor ‘het grootste gedeelte niets is dan de letterlijke herdruk van de Historie der vrome getuigen Jesu Christi, het zoogenaamde ‘oude martelaarsboek van 1631, door Van Braght alleen verbeterd en aangevuld¹⁾. Naar den tweeden druk, die in 1680 te Amsterdam het

1) Over de ‘geloofwaardigheid van Van Braght’, schreef prof. Cramer uit Amsterdam in de Doopsgezinde Bijdragen (39ste jaarg. Leiden 1899), blz. 65-164, en Dr. Hylkema, ll. dl. I, blz. 135 aanteekening zegt er van dat de Galenisten er niet hoog mee waren ingenomen. De hoofdgedachten van het werk was hun te specifiek-Doopsgezind en te kerkelijk ..... Zijn werk gold ook voor weinig nauwgezet bearbeid. Zoowel Adriaan van Eeghen als Frans Kuyper verweten hem, dat hij veel dingen ‘aantrect, die nergens te vinden en voor loutere verdichtsels te houden zijn; en dat hij in verscheyde dingen op 't getuygenis van Sebastiaen Frank aengaet, die dikmael op oude schrijvers aenwijst, schoon ze niet een woord van die dingen reppen.’ Vgl. Broederlijke onderhandel van den waterdoop tusschen Claes Stapel en Frans Kuyper blz. 17 en 43.
Voor de verschillende drukken en vertalingen, die het Bloedig Tooneel heeft beleefd, voor alles in één woord wat op de bibliographie betrekking heeft, wordt verwezen naar de door Van der Haghen bezorgde Bibliographie des Martyrologes Protestants Néerlandais. II Recueils. La Haye 1890, p. 21-77 onder Tieleman Jansz. Van Braght.

[p. 555]

licht zag, maar waarvan men niet weet door wien hij bezorgd is, en welks titel aldus luidt: Het bloedig tooneel, of Martelaers spiegel der Doops-gesinde of Weereloose Christenen enz., is dit boek algemeen bekend onder den naam van: Martelaers spiegel.

(Er tegen schreef C. Schotanus, Gronden der Mennisterij, of waerschouwinghe over den Martelaarspiegel van T.J. van Bracht. Leeuw. 1671).

J, Bout, gaf er in 1699 een uittreksel van in 't licht te Haarlem, onder den titel: 't Merg van de historie der martelaren.

51 Predicatiën. Amst. 1670¹⁾.

Onder de door hem vervaardigde gedichten is er een, dat tot opschrift heeft: Gewichts-kruiwagen tot opvoering der stad Dordrecht.

Litteratuur: S. Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden in Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland. 1^ste deel. Amst. 1847, blz. 197-199 en 285-287. Catal. van de bibl. der vereen. Doopsgezinde gemeente, 2^de deel, reg. i.v.v.d. Aa, ll. dl. II, reg. i.v., v.d. Haghen, Bibliogr. des Martyr. Protest. Néerl. II Recueils. La Haye 1890, p. 21-77. Glasius, ll. dl. II, blz. 148-150. Prof. Cramer, Doopsgezinde Bijdrage, 1899 blz. 65-164.

1) Deze preeken werden bezorgd door Pieter Van Braght, die nog al dichtkundig talent bezat en in 1653 uitgaf: Gouden orgel, geluytmakende van Godt en Christi, eergezangen, geestelycke mengelingen en geboorteliederen Cf. v.d. Aa, ll. dl. II, blz. 1147.