Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 1

[Jacques Basnage]

BASNAGE (Jacques) zoon van Henri, heer van Franquesney, advocaat te Rouaan en Marie Coignard, werd d.t.p. den 8^sten Aug. 1653 geboren. Reeds op jeugdigen leeftijd ging hij naar Saumur, waar hij snelle vorderingen maakte en grondig onderricht ontving in het Grieksch en Lat. van zijn leermeester Tanegui Le Fèvre (Tanaquillius Faber) en toen hij 17 jaar oud was, sprak hij vloeiend Italiaansch, Spaansch en Engelsch. De pogingen van Le Fèvre om Basnage van de theologie te vervreemden, gelukten niet en hij mocht al vaak tegen hem zeggen: ‘Vous ne connaissez cet état que par son bon côté, et vous ignorez combien il est dégéneré de sa première origine’ niets hielp, de leerling hoorde den meester, maar deed in dezen zijn zin niet. In 1680 kwam hij te Genève, alwaar hij onderwijs kreeg van Mestrezat, Turretin en Tronchin, terwijl hij te Sedan in de theologie studeerde onder leiding van Junius, Jurieu en Le Blanc de Beaulieu. Vooral tot den laatste voelde Basnage zich zeer aangetrokken. Nauwelijks 23 jaar oud, volgde hij te Rouaan als predikant, Etienne le Moine op, die als prof. in de godgeleerdheid naar Leiden getrokken was.

Algemeene bewondering wekte de preek, die hij in 1679 hield bij de opening

[p. 335]

van de prov. synode van Normandië, bijeengekomen te St. Lô. In 1684 trad hij in het huwelijk met Susanna du Moulin, dochter van Cyrus, pred. te Châteaudun en kleindochter van den bekenden Pierre. Als pastor was hij immer vol ijver, nam nauwkeurig zijn plichten waar en besteedde zijn vrijen tijd vooral aan zijn liefhebberijvak, de historie.

Toen de kerk te Rouaan gesloten werd, verkreeg Basnage verlof om naar Holland te trekken, en dat wel op een eigenhandig door den koning geteekend biljet van den 9^den Oct. 1685 (v.d. Aa; ll. dl. II. blz. 156, plaatst dit feit verkeerdelijk in 1684). Tot 1691 bleef Basnage, nadat hij in ons land gekomen was, buiten betrekking, maar in dat jaar zag hij zich, niettegenstaande de krachtige tegenwerking van zijn schoonbroeder Pierre Jurieu, aangesteld tot predikant bij de Walsche gemeente te Rotterdam. Hij had hier een kleinen, maar uitgelezen vriendenkring, (Paetz, de Beauval, Bayle en den boekhandelaar Leers), die elke week bij elkaar kwam en die hem, ondanks veel onaangenaams, dat hij ondervond, tal van genotvolle uren bezorgde. Een hem in 1695 aangeboden beroep naar Leiden sloeg hij af, waartoe genoemde vriendenkring veel heeft bijgedragen, ofschoon hij ten zeerste gedwarsboomd werd door Jurieu, vooral ook, omdat deze den opstand der Camisards rechtvaardigde en billijkte, ja zelfs openlijk er voor bad, wat Basnage ‘imbu des doctrines de l'obéissance passive prêchées par Calvin’, niet deed. In 1709 evenwel, toen Basnage, door toedoen van den raadpensionaris Heynsius, naar den Haag beroepen werd, nam hij aan.

Was hij een voortreffelijk predikant en verwierf hij zich een grooten naam als historicus, zijn invloed strekte zich ook uit tot verre buiten de kerk, hij was tevens staatsman en Voltaire schreef eens van hem, dat hij was ‘plus propre à être ministre d'Etat que d'une paroisse’. In den Haag speelde hij in staatkundige kringen een rol van gewicht en door zijn invloedrijke positie kwam hij er toe om op te treden ten gunste van zijn Protestantsche landgenooten, wat evenwel niets uithaalde. Heynsius gebruikte hem als bemiddelaar bij het sluiten van den vrede te Utrecht en met den abt Dubois slaagde hij er in, ten jare 1716, de triple alliantie in 't leven te roepen. En dat werkelijk den 4^den Jan. 1717 het drievoudig verbond te 's Gravenhage geteekend werd, is ongetwijfeld voor een deel althans, aan Basnage te danken.

Het buitengewoon vele werken, verzwakte hem langzamerhand en zijn geschriften kwamen niet meer zoo druk van de pers als vroeger. Alleen nog bleef hij arbeiden aan datgene, wat hem als historiograaf van de Vereenigde Nederlanden was opgedragen nl. om de bouwstoffen bijeen te verzamelen voor de annalen der 7 provinciën. Was in 1667, door toedoen van De Witt, aan Abraham de Wicquefort, onder scherp toezicht, opgedragen het schrijven eener geschiedenis der republiek sedert 1648, aan Basnage was de eer te beurt gevallen, den arbeid van de Wicquefort voorttezetten. Hij zou, wat door dezen begonnen was, vervolgen tot den vrede van Utrecht. ‘Maar Basnage maakte na kennismaking met Wicquefort's handschrift ernstige bezwaren daartegen en ontried zelfs de uitgave, welk oordeel door den deskundigen gedeputeerde Lestevenon werd onderschreven’. Zij stelden beiden een aantal ‘Remarques’ over zijn arbeid op, die intusschen in handschrift bleven. Basnage zelf, een voortreffelijk geleerde en een algemeen geacht en beschaafd man, werd nu op zijn beurt met de taak belast en schreef, met gebruik van deze en andere papieren en

[p. 336]

staatsstukken zijne Annales des Provinces Unies. 1648-1667 (waarvan de 1^ste uitgave het licht zag in 1719 in f^o bij Karel Vier te 's Gravenhage. cf. o.a. Boekzaal; dl. VIII en IX. reg. i.v. Basnage), een veelszins te roemen geschrift, dat in vorm en onpartijdigheid boven dat van Wicquefort staat, doch niet in inzicht en kennis van zaken (cf. prof. Dr. P.J. Blok; Gesch. van het Nederl. volk. dl. V. Gr. 1902. blz. 447 en 475).

Basnage stierf den 22^sten Dec. 1723, nalatende eene dochter, die gehuwd was met de la Sarrag, geheim militair raadsman van den keurvorst van Saksen, koning van Polen.

De volgende geschriften zagen van hem het licht:

Examen des méthodes proposées. Colog. (Rotterdam) 1682. Anon.

Considérations sur l'état de ceux qui sont tombez. Rott. 1686. Anon. 8 brieven.

Réponse à M. l'évêque de Meaux sur sa Lettre pastorale. Colog. 1686.

Divi Chrysostomi epistola ad Caesarium Monachum, cui adjunctae sunt tres epistolicae dissertationes: 1^o de Apollinaris haeresi; 2^o de variis Athanasio suppositis operibus; 3^o adversus Simonium (Rich. Simon); Rott. 1687. Herdruk in 1694 te Rotterdam onder den titel: Dissertat. historico theologicae, met een antwoord aan P. Hardouin, die de geschiedenis van het Apollinarisme gekritiseerd had.

Histoire de la mort des persécutions de l'Église primitive, trad. du latin de Lactance sur la version anglaise de Burnet. Utr. Halma. 1687.

La communion sainte ou traité sur la necessité et les moyens de communier dignement. Rott. 1688. Dit werk viel zoo in den smaak, dat binnen betrekkelijk korten tijd 10 edities het licht zagen. De laatste is van 1721. Zelfs verschenen 2 edities ten gebruike van de Katholieken, te Brussel en te Rouaan. De abbé Flamare, die uit het Protestantisme tot de Kath. kerk was overgegaan, liet dit geschrift geheel afdrukken in zijn boek: Conformité de la créance de l'Église catholique avec la créance de l'Église primitive. Rouen. 1701. 2 vol.

Histoire de la religion des églises reformées. Rott. 1690. 2 vol. De beste uitgave van dit boek is de 4^de, die in 1725 in 2 deelen het licht zag.

Traité de la conscience. Amst. 1696. 2 vol.

Lettres pastorales sur le renouvellement de la persécution, 1698. Anon.

Histoire de l'Église depuis J. Chr. jusqu'à présent. Rott. 1699. 2 vol.

Traité des préjugés faux et légitimes. Delft 1701. 3 vol. Strijdschrift tegen de Lettres pastorales van de aartsbisschoppen van Parijs en Rouaan en de bisschoppen van Meaux en Montauban. Op dit boek van Basnage, antwoordde Bossuet met een tweede Instruction pastorale, wat aanleiding werd dat de Rott. predikant schreef: Défense du traité des préjugés. [Rott.] 1703.

Histoire du V. et du N. Testament, représentées par des figures gravées en taille douce par Romain de Hooge, avec des explications dans lesquelles on éclaircit plusieurs passages obscurs. Amst. 1704. f^o. Van dit werk verschenen tal van herdrukken, o.a. ook onder den titel van: Grand tableau de l'univers. Het aandeel dat Basnage gehad heeft aan deze uitgave bestaat feitelijk slechts in de korte uitleggingen, door hem gegeven over de onderwerpen, die op de platen voorkomen. In latere drukken heeft hij er bijgevoegd: Annales de l'Église et du monde depuis la création jusqu'à la mort des apôtres, benevens een Géographie Sacrée. Histoire des Juifs depuis J. Chr. jusqu'à présent. Rott. 1766. 5 vol.

[p. 337]

Dit werk werd in het Engelsch vertaald door Taylor. Lond. 1706. f^o. Te Parijs werd het, zonder naam van den auteur herdrukt in 1710 in 7 dln. door du Pin, die er tal van eigendunkelijke veranderingen in bracht. Dit gaf aanleiding dat Basnage in 1711, te Rotterdam het licht deed zien: L'Histoire des Juifs réclamée et rétablie par son véritable auteur.

Entretiens sur la religion. Rott. 1709.

Sermons sur divers sujets de morale, de théologie et de l'histoire sainte. Rott., 1709. 2 vol.

Prospect. novae edit. Canisii, Dacherii etc. Rott. 1709. Basnage had het plan opgevat om een zeer vermeerderde uitgave van de Lect. ant. van Canisius het licht te doen zien. Om hiertoe te geraken had hij de hulp ingeroepen van tal van geleerden van den eersten rang. Toen eindelijk alles voor de uitgave gereed was, zagen de uitgevers, beangst als ze waren, dat ze er groote geldelijke verliezen bij zouden lijden van het plan af en droegen 't werk op aan Wetstein. De bewerking zag het licht in 7 f^o deelen te Antwerpen in 1725 onder den titel: Thesaurus monumentorum ecclesiastic. et historic.

Préface contenant des réflexions sur la durée de la persécution et sur l'état prés. des Reformés en France, geschreven voor de nieuwe uitgave van de Plaintes de Protest. door Claude (Colog. 1713). Dit anonyme préface is grooter dan het eigenlijke werk zelf.

Antiq. jud. ou remarques critiq. sur la républ. des Hébreux. Amst. 1713. 2 vol. Feitelijk is dit boek van Basnage niets anders dan een vervolg op Cunaeus: De republ. Hebr., waarvan Goeree een verbeterde uitgave in vertaling gaf.

Réflexions désintéressées sur la constit. du pape Clément XI, qui condamme le N.T. du P. Quesnel. Amst. 1714. Anon.

Avis sur la tenue d'un concile nat. en France. Colog. 1715. Anon.

L'unité, la visibilité, l'aut. de l'Église et la verité renversée par la const. Unigenitus et par la manière dont elle est reçue. Amst. 1715. Anon.

L'état présent de l'Église gallicane. Rom. [Amst.] 1719.

Instruct. pastorales aux Réformez de France sur l'obéissance due au Souverain. 1720. Dit werk viel niet in den smaak der Fransche Protestanten en de ‘predikanten uit de Woestijn,’ antwoordden hem in een zeer gematigden brief in bescheiden toon, maar daarom niet minder kernachtig gesteld: Abregé d'histoire apologétique ou Défense des réformés de France (cf. Bulletin de l'hist. du Prot. français V. p. 84 en 192).

Annales des Prov. Unies. cet. Gelijk bereids is meegedeeld, liep het eerste, in 1719 verschenen deel, van 1648 (46)-1667. Het 2^de deel, verschenen in 1726, loopt tot 1678. Basnage was met zijn arbeid gereed tot 1684 en was van plan dien voorttezetten tot 1720, maar de dood overviel hem en zoo voltooide hij niet, wat hij zich had voorgesteld. Het is in het voorwoord door den uitgever Le Vier, vóór dit 2^de deel geplaatst, dat deze van Basnage getuigt: ‘Il étoit vrai; dit-il, jusque dans les plus petites choses. Sa candeur, sa franchise, sa bonne foi ne paraissent pas moins dans ses ouvrages que la profondeur de son érudition et la solidité de ses raisonnements. L'usage du plus grand monde lui avoit acquis une politesse qu'on trouve rarement. Affable, prévenant, populaire, officieux, il n'avoit pas de plus grand plaisir que celui de rendre service et d'employer son crédit en faveur des misérables’.

[p. 338]

Nouv. sermons avec des prières. Rott. 1720.

Dissert. histor. sur les duels et les ordres de chevalerie. Amst. 1720.

In de Hist. des ouvr. des savants vindt men van Basnage de volgende verhandelingen: Dissert. hist. sur l'usage de la bénédiction nuptiale (Janv. 1703), Dissert. sur la man. dont le canon de l'Ecrit. sainte s'est formé (Janv. 1704), Dissert. sur l'antiq. de la monaie et des médailles des Juifs et sur la préfér. des caract. Samaritains aux hébreux (Janv. 1709). Hij is ook een van de medewerkers geweest aan de lettres histor., waarin het meest merkwaardige wordt meegedeeld wat er tusschen 1692 en 1728 in Europa belangrijks is voorgevallen (74 dln.). Het wel eens aan Basnage toegekende geschrift La vérité sans réplique is niet van hem, maar werd geschreven door den baron de Montazet. Volgens de Dict. des anonymes, heeft hij, uit het Engelsch naar Burnet, een vertaling geleverd van het tractaat van Lactantius; De morte persecutorum Utr. 1687. Onvoltooid liet hij achter een Hist. des héresies, die reeds tot de 11^de eeuw gevorderd was. Nog bezit de Bibl. nat. (Parijs) een manuscript van Basnage: Reipubl. et civitatis Genevensis historia, authore Jacobo Basnage, qui hoc suum opusculum Philiberto de La Mare senatori Divionensi nuncupavit. No. 6019. anc. fonds). Het handschrift bevat drie brieven, waarschijnlijk door Basnage geschreven toen hij te Genève studeerde.

Litteratuur: La France Protest. etc. 2^me #x00E9;d. T.I. (Paris 1877). Col. 929-943. Voorrede 2^de dl. van de Ann. des provinces Unies.