Den sedighen toet-steen

Inleydinghe

Voor den Weet-Lievenden Leser op den inhoude der sinnelijcke bewegingh tot Werelts Welde

De Welde (sijnde een onverdragelijck quaet) nemt haeren oorspronck uyt den overvloet van rijckdom, wesende de bederffenisse van veel onnoosel zielen: ick segh onnoosel, om dat het ghelt, sijnde het saet van rijckdom, d'onnoosele can bedrieghen, die het gheldt niet wel en weten te ghebruycken oft aen te legghen, want t'is den moort-priem van welvaeren en d'oorsaeck

[p. 10]

van ondergangh. Daerom seytmen: dat de Welde een vreede ende felle beest is, en dat het sterke beenen sijn die de selve connen draeghen, want daer uyt vloeyen alle soorten van sonden, om d'ongheregheltheydt van leven dat sy baert, op-voedt, en tot een quaet eynde brenght.

Om dit naerder te bewijsen, en d'Inbeldinghen des aengaende waer te maecken, en duydelijck uyt te drucken en wil maer inspannen de daghelijcksche ervarentheyt inde hooveerdighe, hoe sy den armen (wesende eenvoudigh ende deughtsaem) verachten en verstooten, jae hun eyghen-selven uyt hooverdije ten lesten niet meer en kennen, peysende heel daghen en nachten hoe sy de loffe dertelheydt en Welde den swier sullen gheven in nieuw moden van kleederen uyt den hoeck te soecken, alle lichtveerdigheyt naer te apen, overdaet te pleghen en de wellusten van onkuysheydt in te volghen, hun ghelijck maeckende aen de Babilonsche hoer van onreynigheyt door het misbruyck van Godts seghen, levende als onsuyver mest-swijnen, die niemandt voordeel en doen als hun eyghen selven: de welcke dan sonder de cracht vande Welde te kennen, daer op te peerdt gheraecken, worden te rugh ghesmeten, en vallende sandtridders ghemaeckt van de armoede alsmen den toom van reden in d'ooghen der voorsichtigheyt niet en weet te ghebruycken, die liever in onnutten overdaet veel uytgheven en verquisten

[p. 11]

uyt Welde, als den armen mede te deylen dat sy te veel hebben, uyt giericheydt. Daerom mach ick wel segghen:

Die altijdt onvernoeght uyt giericheyt meer wenschen
Als rijckdoms overvloet sijn arm, geen rijcke menschen

En noyt gherust van gheest, jae sterven armelijck

En in het teghendeel de arme sterven rijck,

Om datse met het goedt hun selven niet en quellen
Soo als de rijcke doen, die vreck sijn gaen ter hellen,

Want sy het tijdelijck meer als de eeuwicheyt

Beminnen, en de hel meer als hun salicheyt,

Maer die in overvloed' veel gelt en goed besitten,
En t'selve hier en daer voor d'arme wat ontlitten

En troosten die met hulp en bystandt inden noodt

Geluckich sijn op d'aerd en salich naer de doodt:

Om datse weten hoe den rijckdom sal verdwijnen
En de oodtmoedicheyt als een claer sonne schijnen

In d'ooghen van den Heer, die sy hebben gevreest

En meer tot d'armen troost als eyghen baet geweest.

T'is wonder, dat de ghenegentheyt, om jet goedts te doen in deught, aenden mensch soo aenghenaem niet valt om te doen, als de ghenegentheydt van het quaet te laeten dat hy doet, daer nochtans de naturelijcke reden leert, hoemen de deught behoorde te omhelsen en quaet te schouwen, om dat de deught profijtich ende het quaet schadelijck is, jae de uytwerckinghe van het quaet veel moeyelijcker, lastigher, ende

[p. 12]

verdrietiger als het goet, waerom dan niet vercosen het goedt voor het quaet: het quaet wort altijdt ghedaen met hulp vanden duyvel en valt veel swaerder dan het goedt. Het goedt dat is eene deught hoe moeyelijck sy aende natuer is, valt licht om datse met hulp van Godt wort uyt ghewerckt, want sonder de gratie Godts niet goedts en can ghedaen worden, en dat de uytwerckinghe van het quaet swaerder valt als van het goedt, is ghenoech te verstaen want de hooverdij is een moeyelijcke sotticheyt, de gierigheyt een ghedurighe sorghvuldigheydt, de onkuysheydt een corte vreught en langh berouw: de gramschap en brenght niet voorts als ongheluck, en vrees van straff, de gulsicheydt een cort leven door onghesontheyt, de nijdt en baert niet als teghen-spoet, de traegheyt is de moeder van alle quaet. Iae schoon al de selve haetelijcke ghebreken moeyelijck aen het lichaem ende de siele schadelijck sijn, sy worden met hulp vanden duyvel, en door sijn quade becoringhen uyt ghewerckt en gheploghen, en al ist dat de Oeffeningen in de deught, als waken ende bidden, vasten ende andere dierghelijcke wercken te doen schijnen eenen last van pijnelijcke moyelijckheden opden hals te dringhen, sy vallen licht, om dat Godts hulp de selve ondersteunt ende met sterckheyt begaeft, ende daerom seyt Christus: Fideliter labora in vinea mea & ero merces tua (Matt. 20.) Werckt ghetrouwe-

[p. 13]

lijck in mijnen wijngaerd ick sal uwen loon sijn. Soo dat den arbeydt ende deught ons niet en behoorde swaer te vallen want hy is aenghenaem aen Godt. Qui enim perseveraverit usque ad finem, salvus erit. Want die tot het eynde volherd heeft sal behouden sijn. Godt is den troost in alle druck en teghenspoet die u sal verlichten. Medicum est & breve omne quod transit, cum tempore (Akempis) T'is weynigh en cort al dat met den tijdt voor by gaet.

Dat niet teghenstaende de voor gheroerde ghebreken haetelijck en schadelijck sijn, sy worden meer aengenomen als t'ghene goet en deughdelijck is, meer uyt Welde als uyt armoede, om dat de Welde, al is sy lastigh, comt vanden rijckdom, die meer ghenegentheydt schijnt te hebben, om weldighe wellusten uyt te wercken als armoede, ende daerom wort de armoede over al veracht en verstooten van de weldighe, en nievers troost en vint als by Godt. Dit quaedt is voorts ghecomen uyt den val van Adam, waer door den mensch heeft ghecreghen de kennisse van goet en quaet, en is vry ghelaeten in sijnen wil, om den keus daer van te hebben tot saligheyt oft verdoemenis, ende alsoo ghevallen sijnde vande leer der onnooselheyt, is soo ghestropieert en verarght dat hy niet en is te ghenesen als door de salve van rouhertigh leetwesen over sijne sonden.

[p. 14]

 

Door goet berou soo wordt ons lichaems schip ontlaen

 

Van d'overlast der sond' om niet te grond' te gaen.

Om dan vervolgens de cracht der onverdraeghelijcke Welde by desen noch claerder te verthoonen, ende ten opsicht van het quaet, dat daer uyt volcht, naerder aen te wijsen, en dient maer te nemen en rijp oogh ghemerck op de cleyn onnoosel kinderen hoe daer in van jonghs af te speuren is een erghe valsheyt meer als onnooselheyt, om datse door Adams val uyt den staet van onnooselheyt schijnen gheschoven te sijn: want hoe aen de selve het quaet meer verboden wort, en wetende dat sy quaet doen, meer tot het quaet gheneghen sijn als tot het goedt: sonderlingh als sy al te weldich en buyten de roy van ontsach worden opghevoet en die ontwassen sijn. Verhooveerdicht om datse daer in ghepresen worden en hooren soo dickwils vraeghen waer het kint fray is, en de luys al te vroegh inden pels sittende wordt stout en vet van hooverdij en inde vraeckgirigheydt op ghevoedt alsmen de selve (claghende dat hun leet ghedaen is) op stockt om hun hair weer te haelen en soo climmen de kinders door-gaens op den trap der onverdraghelijcke Welde, en van trap tot trap des boosheyt, onghehoorsaemheyt, sturigheydt en argheydt climmen op den toren der bederffenisse siende alsoo over het hooft van d'Ouders die dan de schuld sijn van hun verdoemenis,

[p. 15]

want ghelijck een vogeltien; wesende in bedwanck van sijnen meester, en ghebonden aen het gereel dat het om t'lijf heeft, niet voorder en can vlieghen als den draet lanck is, en moet al wederom te rugh naer den meester comen en in ontsach blijven als hy dat ghebiedt, leeft in verseckeringh van niet te veronghelucken oft qualijck te varen maer eens los ghebraeckt sijnde vlieght in't wild' en buyten ontsach licht wort verongheluckt, soo oock de kinders, als sy de vleughels van vrijheydt te lanck hebben en ghebruycken naer hen believen licht verdolen, en soo vererghen, vervuylen en verwilderen, dat inden ouderdom den kancker der bederffenis qualijck daer uyt te crijghen en is, t'is quaet een out-versleten peert inde ploegh te spannen en jet goedts te doen uytwercken, t'is moyelijck eenen creupelen goede passen te leeren en recht te doen gaen. Adolescens juxta viam suam ambulans etiam cum senneris non recedet ab ea. (Prou. 2.) De Jonckheyt wandelende quaede weghen en sal daer van niet licht wijcken schoon datse ghecomen is tot den ouderdom van veel jaren, het comt over een met Salomons speeckwoorden ghelijck voorseyt is, segghende : Tria sunt difficilis mihi & quartum penitus ignoro, viam Aquila in celo, viam Colubri supra petram, viam navis in medio maris, & viam viri in adolescentia (Proverb. 30.) Dry moyelijcke dinghen sijnder voor my, en het vierde en wete ick gheheel

[p. 16]

niet, willende daer mede te kennen gheven dat de weghen die den Arent door de locht ghevloghen heeft, die het Serpent over de steenen ghecropen heeft ende den wech die een Schip in't midden der zee ghevaren heeft qualijck te vinden sijn, maer niet en weet noch en kent den wech die eenen man in sijn jonckheydt inghegaen heeft, misschien om dat den wech die de Jonckheydt bewandelt selden verandert maer in den ouderdom blijft van een ghesteltenisse sonder veranderingh, ten sy dat van jonckx af de quade weghen die de jonckheyt in gaet worden afghesneden en beschud' datse niet en blijft dolen tot den dagh des ouderdoms want daer in volhardende sonder berispingh, castijdingh ende door gheneselijck ghewelt, sal de boosheydt daer in blijven ende altijdt dolende in boosheyt sterven. Quo semel est imbuta recens servabit odorem, tast a diu, &c. Waer door een nieuwe ende versche onderwijsinghe altijt daer van den reuck behoudt oock inden ouderdom, om het quaet dat inde jonckheyt door goede vermaninghen ende onderwijsinghen af ghebrocht is, ende inden ouderdom de cracht: daer van kennende, altijt te laeten. Den H. Ieremias seyt seer wel aen het derde, si mutare potest etiops pellem suam ant varietates suas, & vos poteritis bene facere cum didisceritis malum. Het ghene te legghen is dat eenen Moor conde sijn vel veranderen oft fijn verscheydentheden, soos out ghy-li con-

[p. 17]

nen wel doen als ghy quaet gheleert hadt: t'sijn lessen voor de Ouders om soo voorsichtich te leven dat sy hun kinderen niet al te weldigh en souden op-brenghen, en daer door bedorven sijnde, moghen af-brenghen de quaede manieren, op dat den wortel der selver daer uyt ghegeesselt sijnde, door een strengh ontsach ende castijdinghe inden ouderdom gheen nieuw scheuten en sou crijghen van meerder verargenisse, soo datmen de kinderen andersins door al te veel toelaetens, sonder hun ghebreken der bedorven natuer af-te-brenghen, altijdt verargert, alsmen de selve niet en houdt inden toom van de ghehoorsaemheyt, leerende dan gaen aen stoelen en bancken van de weldighe ongebonde dertelheyt soo lanck datse daer in ghewortelt blijft en als de motten vlieghende om de keerse tot datse verbranden in de vlammen van de straffe der rechtveerdicheyt, als eenen jonghen nieu geplanten boom niet en wort onderset om recht op te wassen, den wijngaert niet ghesnoeyt en ghebonden om goede vruchten voorts te brenghen, eenen hondt niet en wordt gheleyt op den bandt om niemant te bijten, daer en comen gheen profijten van maer schand en schade, en alsoo moeten de kinderen met de banden van goet onderwijs, ghehoorsaemheyt, straf en berispingh onderhouden worden om niet te bederven.

De roeckeloose coord-dansers en guychelaars hoe ervaeren dat sy sijn in hun wetenschap der

[p. 18]

consten connen licht vallen als sy hun selven met het ghewicht der voorsichtigheyt niet en weten in balans te houden om eenen rechten pas te gaen. Cleynkinderen worden licht ghepaeyt, ghestilt ende te vreden ghestelt jonck sijnde met eenen suycker-koeck oft met de weerde van een duyt, maer crom, stout ende dertel op-gewassen sijnde qualijck te paeyen met gout en silver segghende jonck en teer sijnde, ghelieft my wat te gheven, en out sijnde, ick wil het hebben, oft dreyghen quaet te doen, om datse al te groot sijnde het ontsach ontwasschen en onghebonden uyt d'ooghen van d'Ouders gheloopen en met de ory van berispingh en bedwanck noyt ghegheesselt, onderwesen ende ghestraft en sijn, jaeghende op het lest de Ouders al gheesselende naer hun graff. Voortcomende uyt een onverdraeghelijcke Welde datse den toom al te lanck gheahdt hebben, en de gelegentheyt van quaet open siende vrymoedelijck connen waernemen, en veraert ghebleven sijnde inde boosheydt ghecomen tot hun eyghen miserie daer gheen goede faem van ghehoort en wordt, als dat sy van jonghs af bedorven sijn, het ghene veel tot het leste gherecht van Justitie om hun quaet leven ghecomen sijnde, met de coorde om den hals openbaerlijck aen al de wereldt bekent en beclaeght ende alsoo de Ouders de schuld daer van opgheleydt hebben, datse buyten ontsach sijn opghebrocht en noyt om hun quade manieren

[p. 19]

ghestraft gheweest, en alsoo schandelijck aen de galgh ghestorven sijnde eenen quaden naem achterghelaten hebben.

Alsmen alle dese misslaeghen, verkeerde handelinghen en perijckeleuse voorvallen wel insiet, overweeght en ondersoeckt waer van de selve voorts comen sult bevinden dat de ghelegentheyt alleen, volgens het spreeckwoordt, (d'occasie maeckt den dief,) daer van den eenigen oorspronck is, want vonden veel menschen geen ghelegentheyt om woeckerije en dieverije te pleghen, hooveerdigh te sijn, in onhuyscheyt en dronckenschap te vallen en duysent andere ghebreken tot hun verdoemenis aen te nemen, sy souden hun vermijden en daer op soo veel niet dencken, waer door sy vallende comen tot een quaet eynde en vergaen, als sy de ghelegentheyt van het quaedt niet en schouwen en de deught beminnen. Als den hondt de ghelegentheyt van eenen pot open siet, hy steeckt den neus daer in en den heelen huspot sonder knouwen inswelght, en alsoo niet achterhaelt sijnde om hem met stercke stock-slaghen sulcken stouticheyt af te brenghen, comt noch wel inde schappray daer meer te vanghen is, en de selve oock al schoon ghemaeckt hebbende, derft den smoel op de tafel legghen ende inde teghenwoordicheyt vanden meester, die het toelaet, de beste brocxkens uyt de schotel haelt, jae selfs den meester (hem willende verbieden, in het been bijt en laet sijn

[p. 20]

tanden sien, maer dat de ghelegentheyt hem t'selve niet toe en liet, ten sou niet gheschieden, en soo oock niemandt en sou vallen dat hy recht bleef staen en door quade ghelegentheydt niet en viel, en die alsoo vallende hun selven niet op en rechten blijven ligghen. Qui stat videat ne cadat, die staet dat hy toesiet niet te vallen seyt den wijsen man, want den mensch die de ghelegentheyt niet en vlucht om te vallen en sal niet recht blijven staen, oft dat hy ghevallen sijnde, de Medecijnen ghebruyckt om te comen blijven staen en niet te vallen. David belijd' en seght: ick heb eeuwighe jaeren in mijn gedachten ghehadt en op den Heer ghepeyst en de ghelegentheydt heeft my doen vallen in sondeen: had hy de ghelegentheyt siende in de schoon Barsabea (dat de gelegentheydt was om te vallen) ontvlucht, hy en had niet ghevallen. Die op hooghe stelten gaen sijn ongheluck te verwachten om hals en been te breken en oorsaeck van hun eyghen ongelucken om dat sy de gheleghentheydt daer van niet gheschouwt en hebben, voorts-comende uyt een ydel glorie van hooghmoedicheydt, en soo leeren de kinderen, op stelten gaende hoogen moet crijghen, het ghene is een sotte ydelheydt van valsche hooverdij, en een ydel laetdunckentheyt weerdt uytghespot om de belagghelijcke sotticheydt, gelijck alle menschen oock niet min weerdighen sijn alle schande naer-ghesproken te worden die met hooghmoedigheyt beseten sijn, want

[p. 21]

den hooghmoet niet anders voorts en brenght als schaede, schimp en schande, schaede aen de ziel, voor Godt schande en schimp voor de menschen. En als den hooghmoet om het gheluck dat den mensch besit, de Fortuyn te veel terght, can licht draeyen en hem door sijnen al te hooghen moet ongheluckigh maecken en doen vallen ghelijck eenen Icarus, die met sijn wasse vleughels, comende te naer by de sonne ghevallen is als die ghesmolten sijn, soo is den hooghmoet maer te ghelijcken by wasse vleughels die onseker sijn om op te betrouwen, en daer op betrouwende, wort men bedroghen. Die inden spieghel siet van sijn eyghen selven, sal licht gevoelen en verstaen wie dat hy is, stof der aerde, wormen aes, roock en windt, en wel behoorde te ghelooven dat hem gheen hooghmoedigheydt maer ootmoedicheyt toe en comt, want hebbende de kennisse en wetende waer van hy voorts comt, te weten van slijm der aerde en sou tot gheen hooverdij oft hooghmoedicheyt gheneghen sijn, als hy de wetenschap en sijn verstandt niet en liet verdooven vande ydel laetdunckentheydt. Al is de terff het costelijckste graen dat tot noodt-druft van den mensch voorts comt, sy kent haer semelen als sy ghemaelen is, en schoon de selve daer van ghescheyden en uytghesist sijn, en dat het meel ghebruyckelijcker is als de semel, sy comen van malcanderen voorts en sijn door een seve ghesist en op eenen vloer ghedorssen.

[p. 22]

 

Kent dan u selven wie ghy syt

 

Soo kent een ander u altijt,

 

Want hoemen voorts gecomen is

 

T'is al van een ghesteltenis,

 

Hoe eel, hoe rijck, en hoe geleert

 

T'is al uyt Adam voorts gekeert,

 

Wat is d'een meer als d'ander waard'

 

Van eenen dreck en van een aard'

 

Want t'moet al inde aard vergaen

 

Als roock, daer wy soo vast op staen.

 

En is het niet een groot verdriet

 

Noch kent den mensch sijn selven niet,

 

Den Eelman, boer en bedelaer

 

Bestaen malcand'ren even naer,

 

Dus menschen eer ghy gaet naar't graff

 

U selven kent als t'graen het Caff.