Den sedighen toet-steen

[p. 1]

Beschryf op d'eygenschap der waepenen

Ende waer uyt de selve oorspronckelijck voorts comen.

Ghelijck ick in mijn gulde Cabinet oft Schat-Camer vande Edele Vry Schilder-Const, uytghegheven in het Iaer 1661. heb voor-ghestelt Folio 23. een Aenmerckinghe van den oorspronck der Roem-ruchtighe en Faem-rijcke Pictura hoe dat de selve is voorts ghecomen van een enckel schaduwe, oock de reden waerom de wercken der Schilder-Const schilderijen ghenoemt worden, comt hier te pas ten eynde om oogh-schijnelijck te doen sien, dat alle Waepenen: daer de Adelijcke Huysen mede verciert sijn en den roem op draeghen, den naem hebben ghecreghen uyt het woordt van Schildt: soo Plinius ghetuyght bestaende inde ken-teeckenen die de selve Waepenen sijn verthoonende. Want ghelijck de Romeynen inde oude tijden de ghewoonte hadden van hun Bannieren en Wapenen te doen beschilderen oft graveren met vreede af-beldsels van

[p. 2]

monsters tot schrick der vyanden, oft verthoonende door den leeuw hunne kloeckmoedicheyt, en soo voorts door dierghelijck teeckenen te kennen gevende den aert van hun ghemoet. Soo ist oock dat de Keysers van Roomen comende uyt hun veldt-triumphen, verciert met den Lauwer-Crans der Victorie, de armste soldaeten, die hun in't ghevaer des doodts manhaftich ghequeten hadden naer verdiensten bejegenden met een uyt-ghedruckt ken-teecken van cloeckheyt op hun Schilden, om alsoo bekent wesende, soodanighe eer en glorie meer te verdobbelen in het bevechten van hunne vyanden, en alsoo staepelende van tijdt tot tijdt d'een glorie op d'ander (die sy in't vechten vercreghen) sijn van cleynen gheringhen staet soo hoogh verheven, dat sy niet alleen tot Ridderlijcke weerdicheyt ghecomen, maer voor d'eerste Bevel-hebbers van den oorloghs-handel vercosen sijn. Soo datmen uyt de teeckeningh van hun daeden staende op de harnassen, standaerden, helm-toppen en schilden claerelijck sien con sie sy waeren.

De waghens vanden Coninck Darius, naer het schrijven van Curtius waeren seer vremt toegerust met veel vreught-teeckenen, over de Ridderlijcke tochten, in-vallen ende cloecke veldtslaghen die sijn Crijghs-Helden uytghewerckt hadden, verciert met aerdighe beduydinghen naer de ghelegentheyt der victorien. Ghelijck door de Schepters van Ivoor, gheseyt Per Sceptra

[p. 3]

eburnea, het opperste ghebiedt werdt verstaen, ende inde afteeckeninghe vande Overste der verwonnen steden, die sy ghevanghen hadden, geseyt Captivorum imagines videbaniur ex ijs, sachmen d'Eer tytels daer op den roem draeghen die sy voerden, jae selfs Keysers, Coningen en Princen (ghevanghen sijnde, ende als slaeven gheboeyt) dienden tot voet-bancken der verwinners en moesten het hooft buyghen voor de Fortuyn. Al-waer-men oock sagh dat de Jonghelinghen cierelijcke en schoon opghepronckte tortsen (diemen Lampades noemde) voor d'Afgoden droeghen, en gaeven daer door te kennen d'aenstaende peys en vrede die de vyanden in hun nederlaeghen versochten.

Aldus hadde Achilles met veelderley versieringhen, te weten van Hemel ende aerde, den loop der zeesche water golven, Son ende Maen, sterren ende planeten met andere Hemel-teeckenen sijnen schildt doen maecken van Vulcanus, soo Curtius, Virgilius en andere Poëten beschrijven, wijders hadde Agamemnon een ghewoel van vreetheyt op sijnen Schildt doen uytbelden, om den vyandt de bleecke vrees en schrik daer door aen te jaeghen. Op den Schildt van Perseus was het slanghen hooft van Medusa daer hy Atlas in eenen bergh mede heeft doen herscheppen, en soo voorts ghelijck heden-daeghs den Edeldom alnoch ghekent wort uyt de oude veldt-teeckenen, vrome daeden en deughdelijcke wercken,

[p. 4]

Ick segh deughdelijck, want alle wercken die deughdelijck sijn maecken edel.

Ghelijck oock uyt de coleuren die de wapenschilden aenwijsen gesien wordt de cracht vanden Edeldom die niemandt en mach voeren ten sy ghethoont wordt op wat voet ende waer voor hy de selve alsoo verstaet te voeren, die alleen by de Coninghen aen den Edeldom vergunt worden om te moghen voeren in hunne Schilden oft Waepenen tot kennisse der Crijghs-loonen oft die sy andersins, daer door vercreghen heeft, want het blau is een ken-teecken vande wetenschap, het purper van ootmoedigheyt, het root van hoogh-moet, het gout van Edelheyt, het silver vande gherechtigheyt, ende vervolghens hebben alle andere coleuren hunne beteeckenissen in materie van staet, ghelijck oock door het pluym, vier-voetich en cruypende ghediert (dat inde Wapens ghevoert en uyt-ghebeldt wordt) duydelijck konnen ghesien en uyt-ghebeldt wordt) duydelijck konnen ghesien worden de sin-rijcke ken-teeckenen der gheheymenissen die daer in verborghen sijn, ghelijck alhier inde voorstellinghe vande wapenschildt op elck deel duydelijck aenghewesen is en alsoo wort de naeckte waerheydt van alle verholen saecken door den tijdt ontdeckt, aen die de selve niet en kennen waer op wel passen de volgende Veersen.

Al dat verholen blijft door veelderhande vlecken

Van logentael, ontsach, vrees, quellingh, nijt of gunst

Dat can de waerheyt ons eens met den tijdt ontdecken

[p. 5]

 

Ghelijck de waerheyt door de deughden vande cunst

 

Wort in schildrij ontdeckt, dus sal ick eerst bewijsen

 

Het gen' de seden raeckt van menschen die soo vaeck

 

De waere deughtsaemheyt verfoyen en misprijsen

 

Dat sy verdonckert blijft door loghentael t'ghen' vraeck

 

Tot inden hemel roept voor die de waerheyt schouwen

 

Uyt enckelijck ontsach, omdat s'hun feylen sien

 

Daer door te naeckt ontdeckt, een reden dat sy grouwen

 

Voor waerheyts onderwijs, en liever daer van vlien

 

Om door de logentael, hofse pluymstrijckerijen,

 

Ontsach, gunst, eygen-baet, en liefelijck onthael

 

De eerelijckste deught der waerheyt te bestrijen

 

Als wel in vrees te sijn van een aenstaende quael

 

Der quellingh t'onderstaen met die berispt moet wesen

 

In t'gen' dat hem mistaet, O goddeloos bedrijf

 

Der menschen, die t'gebreck wel souden licht genesen

 

En vreesden sy geen haet te krijgen op het lijf:

 

Maer hoe het gaet oft niet t'sal metter tijdt al blijcken

 

Soo haest de waerheyt heeft t'ghebreck eens achterhaelt

 

Van d'onrechtveerdigheyt, die menschen can verrijcken

 

Maer als de waerheyt blijckt de straffe noyt en faelt.

De cracht vande waerheyt is soo groot dat sy dickwils wordt beleden door den mondt van u vyanden teghen hunnen danck. De waerheydt heeft haeren oorspronck uyt het ghesicht, en de loghentael uyt het ghehoor, dus moetmen meer

[p. 6]

ghelooven dat wy sien als dat wy hooren, want het ghesicht baert sekerheyt en de logentael bedriegherij, en is soo wanckelbaer, ongestadigh en vals, datmen op haer uytspraeck gheen sekerheydt en mach betrouwen, en daerom can ick seggen.

't Ghesicht baert sekerheydt en waerheytds cracht versterckt
d'Onsekerheyt wort van de loghen uyt-ghewerckt.

d'Eyghenschap van d'ooghen die het ghesicht verthoonen, en de deur is van de liefde, en oversulckx ghetrouwer dan de ooren, is de sterckste beweginghe des lichaems, om dat daer in de ghedachten ende ghenegentheyt vanden mensch bespeurt worden en daerom wort het ghesicht vergheleken by het verstandt, en d'ooghen sijn ghelijck de vensters vande ziel, waer door dat den wil van te sondighen (schoon d'uytwerckinghe niet en volght) haeren toeganck heeft ende wort inghelaten, jae dat meer is uyt d'ooghen wort de cracht der ghenegentheyt ghekent daer den mensch mede beseten is, reden dat ervaeren medecijnen oft ghenees-meesters uyt het ghesicht licht connen sien en bespeuren waer toe den mensch gheneghen is, d'welck sy noemen de phisonomie, oft die quaet oft goet is, ghelijck hier naer breeder met waerschijnelijcke Historien wort bevesticht. Sy segghen dat de neer-

[p. 7]

gheslaghen ooghen beteeckenen schaemte ende ootmoedicheyt, stijve ooghen die sich niet reppen, tuyghen onbeschaemtheydt en gramschap, pinckende ooghen teeckenen van vraeck oft aenstaende rasernij, al te grooten ooghen duyden niet goets, maer by-siende ooghen schalckheyt, stijf-stuerighe ooghen lichtveerdigheydt en ononghestadigheyt. In 't cort alle werckinghen der ooghen seyt Cicero ontdecken de ghedachten van het ghemoet, en Hipocrates ghetuyght dat het heel lichaem naer d'ooghen ghestelt is. Men bespeurt aenmerckelijck uyt het ghesicht de treffelijckheydt ende weerdigheydt van eenen man, door een uytmuntende ghelaet worden bespeurt de eelmoedighe aenslaegen die den mensch voor heeft, soo dat de gaeven des lichaems van kintsheyt af verthoont worden in 't ghesicht en in het ghelaet t'sy van goet oft quaet, van deught oft ghebreck, uyt d'opslach van d'ooghen wort gesien de mannelijcke achtbaerheyt ende vrouwelijcke schoonheyt, welcke gaeven voor een gheschenk vande natuer aen den mensch worden toe-gheschreven als sy aenghenaem ende profijtich sijn aen de natuer, ende beclaeghelijck in't doen van schaede. Ghelijck het ghesicht van bloedighe ooghen list en bedroch beduydt, soo beteeckent oock het ghesicht van drooghe ooghen haestighe gramschap loopende ooghen dronckenschap en vierighe ooghen onkuysheydt, nochtans is het ghesicht het edelste deel vande

[p. 8]

uytwendighe vijf-sinnen, wiens instrument heeft ten uytersten een volmaeckte matigheyt, wiens voorworp is wijt en breedt, en haer begrijp volstandich en ghelijck den blixem voortcomt naer den donder, sal oock van den mensch eer gesien als den donder ghehoort worden om dat het ghesicht snelder is als het ghehoor, ghelijck oock de Philosophen segghen aldus: slaende op de voorschreven uytlegginghe: Visus est sensuum externorum nobilisimus, cujus organum habet maximè exactam temperiem, objectum ejus est amplisimum, & sensatio ejus instantanea andè fulmen quod interdum posterius quam tonitru generatur prius à nobis videtur quam tonitru audiatur. T'is hier voor gheseyt, en t'is oock een saecke die seker is dat daerom de ooghen vanden mensch de voorloopers sijn vande ghenegentheyt om de selve in te volghen schoon dat het nochtans quaet en ongeoorloft is in sommighe ghelegentheyt, en daerom worden door het ghesicht in materie van onsuyverheydt de meeste hoofd-sonden uytghewerckt, om dat aen den mensch door het ghesicht de kennisse wordt ghegheven van goedt en quaet, ghelijck, segh ick noch, alhier volghens den bladt-wijser onder den tytel Van het ghesicht der ooghen, tot meerder claerigheydt der saecke t'selve in veel exempelen en ghelijckenissen aldaer breeder heb aenghewesen, om te thoonen wat al donckere mis-verstanden, onredelijcke mis-bruycken ende schroomelijcke onghelucken uyt het ghesicht

[p. 9]

verwerkt, ende wat deughtsaeme bekeeringhen ende vruchtbaere beweginghen uyt het ghesicht somwijl oock ghevolght sijn.

Den minsten ooghenblick can het vermaeck becoren
Van eene ziel, waer door sy eeuwich gaet verloren,

Om dat den mensch door d'oogh (eer hy het weet) licht valt

En sijn gheweten op een oogenblick vergalt

Met doodelijcke sond' die zielen kan versmachten,
Want over al gaen voor d'uytwerckingh, de gedachten

Als daer den wil by komt, uyt het gesicht verweckt

Soo wordt uyt het ghesich meer quaet als het goet ontdeckt.