Panpoëticon Batavum

[p. 65]

Sesde boek.

Men kend veel Volkeren met Euvelen bezeten,
Waar van weêr anderen geen naam, nog toeval weten.
Guinè heeft Wormen, die men nog al levend windt
By ellens uyt het Vleesch der beenen, als een lint.
Waar vindmen ziektens, die zoo gruuwzaam 't Aanzigt schenden,
Als Pokken van Ambon! Veel swaarder af te wenden,
Als dien de Spanjaard, en de Fransman aan elkaar
Den Afkomst wyten. Zie de Carntner Kroppenaar.
Zoo zyn ook ziektens, die alle Artzeny veragten,
Beklaag'lyke Erffenis in zommige geslagten.
Haar oirsprong nergens, als in Gods Voorzienigheyd;
Die over anderen zyn Zegening verspreyd.
De Lezer heb geduld, niet haastend my te vragen,
Hoe dees Voorafspraak nog ten nutte eens op zal dagen
Voor 't Panpoëticon! Hoor toe, ik voer hier in,
Dat deugdelyke konst, en kennis heeft begin
^* Uyt eene Hemel-Geest den Menschen in geblazen;
Die door vernuftigheyd van breyn- en hand-werkx Bazen
Uytmunten, en in 't werk door oeffening gestaafd,
Kind, en Kinds-kinderen daar mede zyn begaafd.
Wat zag men uyt den Stam der Doussen, Heynsen, Vossen,
De groote Schryvers, op Bataafsche grond gewossen!
Behalve die al hier, uyt andere Oord geplant,
Verheerlykt zyn veel meer dan in hun eygen landt.
Juyst als me ontwyflyk ziet in veelerhande Bloemen
Gequeekt in onze lugt, wier Bouw zig kan beroemen,

* Uyt eene Hemel-geest ] lees daar over Exod. 28.3. Alwaar de Konstenaars aldus woordelyk werden genoemd, en voorts omtrent het bouwen van de Tempel, ja tot Kleermakers toe, voor Aärons Priesterlyke gewaden.

[p. 66]

 

Haar Schoonheyd in meer Roem van kleur, en geur, en kragt

 

Tot haar verdubbeling, te hebben voortgebragt,

 

Als daar het groot behulp der Moederlyker Aarde

 

De bollen, zaad, of struyk in 't eygen Landschap baarde.

 

Verheven tot een pryz der Glory, die voorheen

 

Hen in hun Vaderland noyt met die gunst bescheen.

 

Zie dus de Scaligers, Casaubonen, Gronoven,

 

Aan onze Schoole, en Jeugd vast alle lof te boven.

 

't Geeft dubble Glanz van eere uyt 't Over-oud Geslagt,

 

Vermaard in Deugd, en Konst, te wezen voortgebragt.

 

Waar in de drift tot Eer de Kinderen, en Neven,

 

Op Stamme-waardigheyd kloekmoedig na doed streven

 

^* Bet-over-Betste-Vaârs, om hunnen goeden Naam,

 

Met straal, en weder-straal, te ontfangen door de Faam:

 

'k Behoef, tot dit bewys, dit Vaars niet uyt te rekken,

 

Of ^† Schilden-Koning, of Blasoender te verstrekken,

* Bet over Betste-Vâars ] 't heeft my behaagd aldus goed Hollands te spreeken naar onzes Taals bediedenis: want Bet is by ons meer, verders, of zomtyds nog eens. Zoo zeggen wy Betweeter, en Vondel in zyn Roskam aan de Heer Hoofd: 't had swaarder ruym gewogen, als duyzend Tonnen-schats, en duyzend, en nog bet. Betstevâars, (Vaders) nog eens is beter Hollands, als Grootvaders, 't geen wy van de Fransen schynen te hebben overgenomen; maar myn bewoording komt overeen met der Latynen Ab-Avus, Bis-Avus, Trit-Avus, waar van het eerste net zegt het Grootvader, overeen komende met ons bet, verder; het tweede tweemaal, en het derde derder betste, Grootvader. Welk laatste is een koppelwoord, 't voorste Grieksch, het afterste Latyn, gelyk het woordeken Tri, herkomstig van Τρίς beter zegt derder, als het Latynsch Ter, 't welk driemaal betekend, en oneygentlyk den Bet-over-Betste-Vader kan werden toegepast, en 't schynd wel, dat zy het zoo hebben begrepen, wanneer zy, in plaatze van Ternepos Na-neef, zeggen Trinepos, en in een groote meenigte andere woorden het Latyn dit Τρίς en Τρί 't zaamen voegen, Trinummus, Trifera, Tricolor, Tripes & immers ik meen, dat men my niet zal betwisten Natuurlyk onze Beste-Vaders, en Moeders zyn, waar van wy Kinderen werden genoemdt, en my derhalve zoo wel veroorloft een misslag in onze eygene Taal te verbeteren, als een bastard-woord te verwerpen.
Van zulk eene Bet-over-Betste-Vader, (Tritavus) zegt my de Heer Conrector geweest te zyn Trinepos, op wiens Afbeelding des zelfs Vader Françoys een Vaars heeft gemaakt, te vinden in zyne Gedigten; zynde die te Antwerpen onder de Raaden geweest.

† Schilden-Koning ] King of Arms, zeggen de Engelschen; dit was wel eer een zeer Agtbaar, en Aanzienlyk Ampt, oirspronglyk uyt de Roomsche Feciales, Herauten, aankondigers van Oorlog, of Vrede; dog 't is allenkx het zelve geworden met dat van Extraordinaris Ambassadeur, tot Huuwlykx-Verbonden, Geluk-wenschingen, enz. gelyk voornaamentlyk kan gezien werden in de Historie van Engueran de Monstrelet, op zeer veele plaatzen, maar byzonderlyk, daar Karel de XI. Olivier le Daim, gezegt de Duyvel, zynen Baardscheerder, als Ambassadeur afzend, om het Huuwlyk voor zyn Zoon, den Daufyn te verzoeken, met Margarite, Gravinne van Vlaanderen; die ook, onaangezien zyn slegten staat, als een waardig Afgezant, wierd ontfangen. Zoodanige kunnen in onze Tyd geagt zyn, de Abten, Polignaq, Callieres, du Bois en anderen. Wie het mag lusten meer bescheyd te hebben van de Herauten, hy leze voornoemde Engueran, And. Favin. Theatre d'Honeur, Analysis of Honour and Armory, les Ambassad. du Perrou, d'Offat, Wicquefort, Carel. Pascal. Legat. &

[p. 67]

 

Om zyne Vrugtbaarheyd een' Stam-Boom zy genoeg,

 

Waar op myn Digt-lust 't best van haare Vinding voeg,

 

Hoog straatsche Poësy, tot alle stof te hooren,

 

En hunne Afbeelding, naar Verdienst, te zien verkooren

 

In 't Panpoëticon, waar in van Halens Kunst

 

Hen doed vereeuwigen, door zyne Liefde, en Gunst;

 

Die duure, om al 't geslagt (zoo gun hem God te leven!)

 

Dien Luyster, op haar beurt, door zyn Pinçeel te geven.

 

Men zag Heer David Griek, Latyn, en Batavier,

 

In Letter-weet, en Digt; met Klimop, en Laurier

 

Bekranst; en Samuel, hoe lang van ons verscheyen,

 

Om Penne- en Schilder-Konst 't Onsterffelyk in te wyen;

 

Zoo verre een goed gerugt, in de Eeuwen dezer Aard,

 

Der Vroomen Deugd, en Roem voor Ondergang bewaard.

 

Waar in zyn Poësy zig doed doorlugtig hooren,

 

Met Hallelu-jahs, en Hosannaas, naar de Kooren

 

Der Engelen in 't Veld van 't Heyl-Ryk Bethlehem.

 

Met Maat, en Toonen, om, door Menschelyk stem,

 

In Heylige Aandagt, aan het Godlyk Welbehagen,

 

Het Christ'lyk Jubile' Verheerlykt op te dragen.

 

Hoe zyn de Rymen door het Hooge-Lied verhoogd!

 

Daar hy des Scheppers Roem, en Zielen-pligt beoogd;

 

En dus in Yver-Geest hier een ^* Oksaal gaat Stigten,

 

Door Klank, en Weder-Klank der vloeiende Gedigten,

* Oksaal ] of Ocsaal is in der Rooms-gezinden Kerken zekere verhevene Plaatz voor zang- en Speel-Musyk, alwaar Psalmen, Geestelyke Liederen, en Koorzangen werden geoeffend, bestaande in Kooren, die malkander beantwoorden, zoo als in Mannen- en Vrouwen Kloosters werden onderhouden. Ik heb, wat naarstigheyd aangewend, hoe, van den oorsprong van dit woord werd afgelegd niet kunnen opvissen, 't geen ik niet kan bespeuren met eenige my bekende Taalgemeenschap te hebben, ten waare het, by wat veere gissing, mogt komen en verbasterd zyn uyt Occino, Occano 't welk te zeggen is tegen malkander te zingen. Gab. Perott. Cornucop, Math. Martin en anderen, overeenkomende met de Melodye van Menalcas, en Mopsus, & cantare pares & respondere parati. Virg. Eclog. V. Daphnis.

[p. 68]

 

Ons stigtelyk vermaakt, en beurt'ling queelen leerd,

 

Hoe, op des Konings-Harp, Held Moyses Triomfeerd,

 

Of Barah, Debora, en Azarias zingen,

 

En Hanna haaren Geest tot Jesus door doed dringen.

 

Kleyn Boekje, maar fyn Goud, 't welk 't kostelyk Kleenoodt,

 

De groote Liefde Gods, in Maat-geluyd besloot.

 

Dus mogt de Vader zien den Naam (God afgebeden)

 

Door Heylige Oeffening in Poësy bekleeden.

 

Dog waarom had alhier myn Rym-lust lang voor-heen

 

Geen lange ^* Konings-Arm, ô Samuel, te leen,

 

Om uwen ^† Diederyk, en Dorothé te halen!

 

Moest uw ^‡ Paulina juyst tot op dit oog-wenk dralen!

 

En ik onkundig zyn van uw doorlugte Geest,

 

Waar door zy ten Thooneel is opgevoerdt geweest!

 

Zoo stout in Vindingen, zoo groots in kragt van woorden,

 

En Eygenschappen, die Natuurelyk behoorden

 

Ter zake haar toegepast, dat, zoo ik Hoogstraats Naam

 

Niet op het Voorhoofd las, ter Waarheyd van de Faam,

 

Ik had den ^§ Drossaard voor den Digter aangenomen,

 

En des voor geen Verwyt nog After-klap te schromen

 

Van Overhoog-gevlieg, door Wind van Poësy;

 

En al zoo min bequyldt met laffe Vleyery:

 

Ik kende noyt den Man, en passe op lof, nog smalen;

 

En, zoo myn Oordeel in de Digt-konst hier kan dwalen,

* Lange Konings-Arm ] naar het Latyn ‘, an nescis longas Regibus esse manus? Weet gy niet dat de Koningen lange Armen hebben?’

† Diederyk, en Dorothè. Roomsche Paulina of bedroogen Kuysheyd, beyde Treur-spelen van S.V. Hoogstraaten.

‡ zie noot †

§ Drossaard ] P.C. Hoofd . Ik beoog hier meest Diederyk, en Dorothè, om des styls gelykenis.

[p. 69]

 

Dan heb ik noyt een Rym aan 't regter Eynd gevat;

 

Dan werde ik noyt yts goeds te denken waard geschat;

 

En houde my vernoegd te regt gesteld te wezen,

 

Voor alle, die dit Werk onzydig staan te lezen.

 

Myn Digt-lust dagt aldus 't Hoogstratener Geslagt

 

Het Lof-geheugenis der Werken toegebragt;

 

Maar hoe bevond zy zig verrukt, en opgetoogen,

 

Toen haar, dit Schryvende, quam de eerstemaal voor Oogen

 

Françoys! aan wien alleen het Geestelyk beviel

 

In zyn Bespiegeling, het Voor-hof van de Ziel;

 

Niet denk'lyk in dien styl, verzeld met Zinnebeelden,

 

Waar in Toepassingen van zoo veel nadruk speelden,

 

Met noodiging tot hoop der Liefde in God gerust,

 

Opquamen, zonder zelfs daar van te zyn bewust:

 

Om buyten Hemels-raad, in stigtelyk behagen,

 

Den zotten Weireldling die Wysheyd op te dragen.

 

Waarom hij waarelyk het Ampt van een Profeet,

 

In ernst, bestraffingen, en Liefde-Pligt bekleedt,

 

En thoond geen agt te slaan op haat- of Laster-snerpen,

 

Maar vreesd hem, die de Ziel, en 't Lyf ter Hel kan werpen,

 

Na dat hy heeft gedoodt; hier daar 't ^* Gezegend Woord,

 

Tot wiens Gezach de Hoop van 't Eeuwig heyl behoord,

 

Zyn Poësy besluyt. Wat kon hy heym'lyk roemen

 

Met ^†Spaansche Vindingen, en schone Britsche Bloemen,

 

Berymdt zoo vloeiende, met zulk een styl, en kragt,

 

Als warenze by hem gegroeidt, en opgebragt;

 

Maar neen! Hy zelfs zoo ryk in Geest-Verhemelingen,

 

Uyt Bonaas, Stellaas, of Savedraas Oeffeningen,

 

Thoond in zyn Voor-hof wel, dat hy in zulk een deel

 

Niet hoefdt te wandelen naar ^‡ Josephs Lust-Priëel,

* Gezegend Woord ] Historien des Ouden, en Nieuwen Verbonds van den Heere Royaumont Vertaald, en met Vaarssen op yder Hoofdstuk voorzien.

† Spaansche Vindingen ] van Bona, Stella, en Savedra.

‡ Joseps ] Hal, Roemrugtig Engelsche Godgeleerde, en Schryver, in Prosa, zyner 140. invallende Gedagten.

[p. 70]

 

Schoon 's Mans Demoedigheyt dien Vroomen Godgeleerde,

 

Door zynen Verheven Digt, nog meer en meer vereerde,

 

'k Was dus zeer wel voldaan, te zien den schoonen Stam,

 

Waar uyt zoo vrugtb're Spruyt der Poësy opquam,

 

Als wy Heer David zien; thans hoef ik niet te vrezen,

 

Dat myn Voorspelling hier zal valsch, of schaamrood wezen

 

In Erv-lust tot Gedigt: zie hoe een tweede Spruyt

 

Gewassen tot een Boom, zyn Bloem, en Vrugt ontsluyt.

 

Waar van my noyt te voor het minste zyner Werken,

 

Ja zelfs niet de enk'le Naam gelukt heeft aan te merken;

 

Dog op dit oogenblik my zynde toegebragt

 

In zulk een meenigte, 't Hoogstratelyk Geslagt,

 

My quam te voore, als of een ^* Slaper van Ephesen,

 

Na een en halver Eeuw uyt een Spelonk verresen,

 

Te markt quam, en aldaar zyn aangebooden geld

 

Geheel onkenbaar was. Dus vond ik my gesteld.

 

T verveel den Lezer niet dat wy hem Janus heten,

 

Dit 's de ^† Latynsche Jan, by Nederlands Poëten;

 

Daar by 't Zinbeeldig hoofd, 't welk voor-en-after-uyt,

 

Des Oude, en Nieuwe-Jaars Opmerking heeft beduydt,

 

Heb ik hem toegepast, om beyde de Aangezigten,

 

Die 't eygen Wezen van zyn Vaarssen doen berigten;

 

Waar van aan de eene zyde een Vaders Beeldenis,

 

En 't sweemzel van zyn Geest zoo klaar te vinden is,

 

Als dat 't welk op een Mensch in wasch word afgegoten;

 

Waar in zyn yverzugt op 't Geestlyk word ontslooten;

* Slaper van Ephesen ] de Roomsche Kerk wil, dat'er 7 Gebroeders, anders medgezellen, Christenen, de Vervolging van Decius in een Hol buyten Ephese gevlugt, na 155. Jaaren, onder Theodosius de jonge, daar uyt komende, en voor levensmiddelen geld aanbiedende, men het voor Oude Medailjens had aangezien, terwyl hy zig inbeeldede uyt een gewoone nagt slaap te wezen opgestaan. Waar over te zien Baron. Martyrolog. De Nederduytsche Legenden, Kronyke &c.

† Latynsche Jan ] Janus Dousa, Janus Lernutius, Janus Rutgersius, Janus Parrhasius, Janus Broekhusius , en zeer veele anderen, vroeger, en later, voornamentlyk Poëten; ook zie ik dat F.V.H. in een Vaars voor het tweede Deel van zyn Vaders Mengel-Poësy, zig noemdt Jani filius.

[p. 71]

 

Daar in het andere 't Gelaat een Saters woond,

 

't Welk lacchende bestraft, en zyne Tanden thoond.

 

't Gevalt myn Digt-lust 't Eerste, als 't Heerlykst van zyn werken,

 

En in Roem-waardigheyd der Stigting aan te merken;

 

En 't zy eens anders Taal, op Schimp- en Hekel-digt,

 

Tot wiens Verborgendheyd de Sleutel, en het ligt

 

Haar t'eenemaal ontbreekt, een Oedipus te strekken:

 

Om daar in 't zoete, en zuur, tot nut gebruyk te ontdekken:

 

Te meer, wylze in haar zelf neerslagtig, swak van Geest,

 

En, moog'lyk buyten nood, bekommerd, is bevreesdt,

 

Haar Veder in de Vlam van Schryf-kraakkeel te zengen,

 

En dus het voedzel tot een Letter-kryg te brengen

 

In 't Panpoëticon, waar door Heer Arnouds lust

 

En moeite om voort te gaan zouw werden uytgeblust.

 

Wel op, myn Digt-lust, pryz de ^* Goddelyk Liefde

 

In Zegepraal, zoo des Hoogstratens Ziel doorgriefde

 

Met Weder-min, en op des Vaders voorbeeld, 't nut,

 

Tot meer nadagtigheyd, met Zinnebeelden stut,

 

En, om nog dieper het geheugen in te dringen,

 

Vergaard een Heylig-Koor, geschikt, om op te zingen,

 

Met toonen in haar galm een-stemmelyk gerigt,

 

Naar het uytboezemen der styl van 't Maat-Gedigt

 

Zoo, Janus, dat 's den Kroon van 't hoogste wel-behagen,

 

't Nutte, en vermaakelyk door Digt-konst weg te dragen:

 

Want zonder beyde heeft het Rymen niets om 't lyf,

 

Als ydel tuytery, en lastig Tyd-verdryf.

 

Dus gaat gy treff'lyk voort met Geest- en Zede-Zangen,

 

Uw Ziele-zugten, en Agt Zalighêen, ontfangen

 

Uyt des Apostels mond, in Maat-gedigt, en toon,

 

Als waar 't een ^† Melody geschikt door Asaphs Zoon.

* Goddelyke Liefde ] Tytel van een Boek door J.V. Hoogstraten .

† Melody ] te weten het Muzyk daar op gemaakt, door G. Han. de speeling met het Woord Asaphs Zoon vloeidt uyt het Opperzangmeesterschap, 't welk op de Zoons van Asaph erffelyk was, gelyk gezien word. I Chron. XXV. ook by Esdras, en Nehem.

[p. 72]

 

Uw Rym-Geest was gewis van Hemelsch vuur ontstooken,

 

Wanneer ge in Yver-Zugt verheven, door gebrooken,

 

Het Heylig leven van de Groote-Kruysgezant

 

Zoo braaf hebt uytgevoerdt, als moedig namt ter handt.

 

Hier was 't wel van myn pligt het deel daar uyt ontfangen

 

Te ontmoeten met een Kranz van Lof en Dank-gezangen,

 

Zoo dan myn Digt-lust, hef uw Rymen van der ardt,

 

En vlieg met Vinding, Styl, en Maaten, Hemel-waardt;

 

Schryf..., Neen! Smilt, zink veel eer in Heylige verswinding,

 

Als nêer te vallen, door een ydele onderwinding,

 

Hebt gy Bewoording, en Boekstaven voor een Taal,

 

Voor Zinne-speelingen tot dat gedugt Verhaal,

 

Daar Paulus, opgevoerdt in 't Paradys, wel hooren

 

Maar hy, nog geenig Mensch, uytspreken kon, alvooren

 

Hy in het Eng'len-Koor verstaan had, en geleerdt

 

Het Halleju-jah, God ter Hoogte zy geëerdt!

 

'k Zal egter, op 't bevel van gulle Vriendschaps Wetten,

 

Voor 't Panpoëticon des Schryvers Roem opzetten,

 

Of schoon myn Digt-lust (en niet redenloos misschien)

 

Bedugt is, datme in haar slegts zoude een Echo zien,

 

In and're Digteren lafhartig na te galmen,

 

Voor uyt haar eygen toon een Melody te Psalmen:

 

Neen Mannen, ^* 't is haar wensch, en liefde hoog genoeg,

 

Dat zy haar Amen by zyn schoone Vaarssen voeg;

 

Hoewel zy voor haar zelfs erkend den wakk'ren Digter,

 

In zyne Uytbreydingen, meer Zede- en Gods-dienst-Stigter,

 

Als daar Twist-redening, met stapels toorens-hoog,

 

Den Staat, de Kerk, het Volk, en 't Hooge-School bewoog

 

Tot hevigheden, en verdeeling der Gemoeden,

 

Dien 's Hemels toeverzigt genadig wil verhoeden.

 

Triomf, myn Digt-lust, hoor een Hoogstratenides;

 

De Zoon van Janus staaft uwe opgegeven les,

* Nog zien wy van J.V. Hoogstraten zyn Mengel-Poësy , 4 Deelen in 8^vo. en een in 4^to. Afzetzel van de Republyk, of vrye staat van Venetie .

[p. 73]

 

Dat de ingeschapen Geest van 't Eerst der Oeffeningen,

 

Dien Oud'ren uyt de gunst der Hemelen ontfingen,

 

Voortspruyt in Kinderen, uyt kragt der Vrugtbaarheyd,

 

Die, door eene Eere-drift, naar 't Pad der Deugd geleyd;

 

Terwyl men het bewys van dit gestel der gaven,

 

Door ^* Grootvars Zegening, baarblykelyk ziet staven

 

Zyn Naam- en Konst-genoot, en, door gewettigd Regt,

 

Van ^† Flaccus het gezeg van ^‡ Junius wêerlegt,

 

En dat ^§ Stam-Ervenis, uyt Edel-bloed gesprooten,

 

Gaat over tot de Ziel van zyn regtschapen looten.

 

Zoo verr', dat ook daar uyt zomtyds wel Vrugt opquam

 

Veel schoonder, als 't gewas waar uyt zy oorsprong nam.

* Grootvâars ] F.V. Hoogstraten, in de Vaarssen op het Pourtraict van zyn Over-grootvader.

† Flaccus ] Horatius ‘Fortes creantur fortibus, dappere woorden van dappere geboren, est in Equis Patrum virtus, in de Paarden is des Vaderen moedigheyt.’

‡ Junius ] Juvenalis, Satyr. VIII. ‘Stemmata quid faciunt, quid prodest, Pontice, longo ganguine censeri. Wat doen tog de geslachten, en wat voordeel, Ponticus, geeft het uyt Adelyk bloed geagt herkomstig te zyn’!

§ Stam-Ervenis ] over dit onderwerp is zeer verscheyden het gevoel der Ouden, 't welk uyt den grond te verstaan ik geloof den Lezer niet ongevallig te zullen zyn. Zeer veele stelden twee Hoofd-beginzelen aller dingen, het eene aller-best, en het andere aller-quaast; beyde even-magtig. Van dit gevoelen waren de Gymnosophisten, gelyk nog heden de Bramins in beyde de Indiëns, Japan , en China , en zelf een groot deel in America ; gelyk ook zelf, in de eerste Christen-Kerk, de Gnostici, Cerdonianen, en veel anderen, te zien onder de verketterden by de Oud-Vaders. Het tweede Wan-gevoelen was, dat door de voornoemde Hoofd-beginzelen, de Zielen zoo wel als de Lichamen der Menschen waren goed, of boos, en voortquamen, als de Spruyten uyt de Wortel van een Boom, en in haar geslagt zouden voortzetten in de zelfde gestalte, ten waar de byslaap van verscheydene soort haar beter of erger maakte. Zy noemden dit ex Traduce, dat is, uyt voortplanting; betekenende het woord Tradux, een geënte, of geoculeerde scheut. Voorts had men, die geene Goddelyke Voorzienigheyd erkenden, gelyk zoo waren de Leerlingen van Crates, Diogenes, Epicurus, Lucretius, en ontallyke anderen; deze offerden alles op aan 't Geval, 't geen zy genoegsaam vergodeden, waar op Juvenalis Satyr. X. zegt, ‘nos facimus, Fortuna, deam, Caeloque Locamus: wy maken het Geval Godinne, en verhuuren'er den Hemel:’ Maar die uyt de Schoolen van Plato, Zeno, Cleanthes, Epictetus, Aristoteles enz. stelden een Goddelyke Voorzienigheyd, dog begrepen die onder zeker Noodlot, 't welk ook de Goden moesten onderdanig zyn. Deze laatsten hadden bescheydener gevoelens, als de eersten, die, uyt hunne Beginzelen geen schande of straf voor 't quaad, nog Eere, of belooning voor 't goed stelden; daar de laatsten het beyde beweerden. Zy egter alle hoe zeer in gevoelens verscheelende, waren het eens, dat gewoonlyk de Adelheden der verstanden van de Ouderen tot de Kinderen overgingen; de eerste indien niet verhinderd door toevallen, de anderen, zoo niet het Noodlot daar in anders besteld had.

[p. 74]

 

Zulk een Successy zal de Vryheyd der Bataven,

 

Bevestigen, daar die der Ampten hen maakt slaven.

 

Dit 's een Successy, die in zulke uytnemendheyd

 

Door ^* Chinaas Wetten heeft haar Konsten uytgebreyd

 

Tot een volmaaktheyd, niet gemeen, als daar te vinden,

 

Door 't Huw'lyk aan gelyke in Wetenschap te binden.

 

Een Heerlyk Voorbeeld aan den Ouderen, wier Geest

 

Met Letter-Oeffening is aangedaan geweest:

 

Om hunnen eygen Roem, den Kinderen ten besten,

 

Ten dienst van 't Vaderland, hen in dien styl te vesten;

 

Zoo verr het moog'lyk is naar Menschelyk gewrigt,

 

Door vriendelyke raad, en Ernstig toeverzigt.

 

Zeer zelden mist haar Vrugt Deugd uyt de Deugd gebooren.

 

Nog Oud'ren Wetenschap in Kind'ren gaat verlooren.

 

Dit tuyge, en staav Goerèe. De Vaderlyke jonst

 

Schonk hem zyn eer in Digt-Graveer- en Teken-konst.

 

Dat 's Gift by Levenden bezorgen voor zyn kind'ren;

 

Dien afgunst, onregt, nyd, nog Pleyt-zugt kan verhind'ren;

 

Die Tyd, en Kryg braveerd: Een staat alleen aan Godt

 

Leenroerig, en Verpand: Een Ampt, om wiens genot

 

Grootmoedigheyd niet hoeft te vleyën, of te smeeken,

 

Nog Vrienden lastig zyn, voor haar tot gunst te spreeken.

 

Dit 's Vaders zegen, die op zynen Zoon beklyft,

 

En door wien, na den dood, zyn Naam in Eere blyft.

 

Wat moest dit in Goerêe een lust-vernoeging wekken!

 

Zyn wensch ten zien voldaan, en verder uyt te strekken,

 

En zien uytvoeren door den yver van zyn Zoon!

 

Dan 't zal betaamlyk zyn 's Mans wel verdiende Kroon

* Chinaas Wetten ] in China mag niemand Trouwen, als met eene uyt een Geslagt van eenerley Konst of Wetenschap, zoo verre, dat Bastaarden aan hunsgelyken, en geen andere mogen Huuwen.

[p. 75]

 

Der dubble Looverkranz in Schild'ren, en Graveezen,

 

By Digt en Letter-weet, hem waardig, te vereeren.

 

In 't Panpoëticon, alwaar zyn Beeldenis

 

Vereeuwige den Geest die in zyn Werken is.

 

Myn Digt-lust op, maar niet met schrillige ^* Cornetten,

 

Maar Kooren-Melody Lof-toonen te trompetten

 

Geen Willem van Nassouw, maar Willem Goederêe,

 

Zoo, als by 't Bruylofts-bedde, en 't sluyten van een Vrêe;

 

Zoo, als van een, by wien de hooge Wetenschappen

 

Zig voegden by de Konst, niet langs de Schoolsche trappen,

 

Maar Oeffening der Geest, niet minder of de gift

 

Van Taalen-kundigheyd zyn Ziel was ingegrift.

 

Nogtans trok hy het Merg uyt zoo veel vreemde Schryvers,

 

Door een standhaftigheyd zyns onvermoeiden yvers;

 

Al worst'lend doorgestreeft den grooten Oceaan

 

Van Griek, Latyn, Hebreeuw, Aegypter, en Canaân,

 

Tot Joodsche Aaloudheyd-kunde hem noodig te verklaaren

 

Eene Arbeyd, die de kragt van Zimpson zouw beswaaren:

 

Nogtans hy hield den moed. Dus zag men, dat Goerêe

 

't ^† Blasoen, en Zin-spreuk van zyn Vaderland voldêe.

 

Dus kon hy 't Munt-geschrift van Oost- en Zuyder-Volken,

 

Daar 't hem te passe quam, verstaanelyk vertolken;

 

Tot Eeuw- en Vorsten-Reekx, waar door verstendigdt is

 

't Geval van 't Joodendom in haar Geschiedenis

 

Van Staats- en Krygs-geval, en 't lof der Profecyën,

 

In 't twederley Verbond, de Kerke Gods bescheyën.

 

Wat was noodzakelyk, tot zulk een wyde stap,

 

De Letter- en 't bedied der Penning-Wetenschap!

 

Waar toe Oudaan, en Smids, en beste Kabinetten

 

Hem reykten Hand, en Lamp, om moedig door te zetten

* Cornetten ] Dus noemen de Trompetters hun hoogst, en fynst blasen.

† Blasoen, en Zinspreuk ] Wilhelmus Goerêe , van geboorte een Middelburger, en Zeelands Blasoen is een Leeuw ter halver-lyf in Zee-baaren, en de byspreuk Luctor & Emergo, ik worstel, en kom te boven.

[p. 76]

 

De digte Bosschen, en de diepe duysterheyd,

 

Die tot geheymenis van zulk een toeleg leyd.

 

Gevraagd, hoe komt Goerêe ten Rye der Poëten

 

In 't Panpoëticon! naar dien wy weynig weten

 

Van zyne Digt-konst, als het geen men by geval,

 

Verspreydt, of nameloos in 't Werk ontmoeten zal;

 

Met regt (zoo iemand) en met dubb'le Reden-pligten

 

Wat zietme in dit beslag een meenigte berigten,

 

Een Tuyg-huys, wel voorzien, waar uyt ('k swyg jongeling)

 

Een oude ervaren Knegt ook Wapenen ontfing.

 

Vind hy daar niet by een Aaloudheyds waare Stemp'len,

 

Haar Outers, Offer-dienst, Omgangen, Beelden, Temp'len!

 

Bekleed met Vindingen, de Ziel der Poësy,

 

Verhoolen in de schaauw der donk're Afgodery;

 

Die door Heydinnen-Liefde ook doordrong tot de Jooden,

 

Hoe streng'lyk by de Wet op levens-straf verbooden:

 

Terwyl de Duyvel, door een Arg-versmitste list

 

Om God gelyk te zyn, sneeg op 't getyde vist,

 

Doed op de Joodsche wyz zyn gruwelen berooken,

 

Zelf ^* voor de Zundvloed tot die schennis door gebrooken.

 

Wat hoog verheven Geest eens Digters werd belust

 

Tot Gods-dienst Oeffening te werden toegerust,

 

Wat hoeft hy anders, als dees drie-paar ryke Boeken,

 

Tot allerley geval, en tweyfel te onderzoeken!

* Voor de Zund-Vloed ] waar van men Lezen mag Elias Schedius de Dis Germ. Joann. Selden. de Dis Syris, en Gerard. J. Vossius . alle de Beginzelen der Afgodery gesteld hebbende voor de Zund-vloed; zulkx ook byzonderlyk bevestigende R. Mos. Maimonid, in de vertaling, en aanmerkingen van Dionys. Vossius, after het 9^de. Boek van zyn Vader de Orig. & Progress. Idolat. te kennen gevende, dat ook zelf Henoch Afgoden-dienaar is geweest; 't geen my vreemd voorkomt, indien men dezen neemdt voor den Zoon van Jared, de sevende van Adam, om zyne uytmuntende Heyligheyd, levende ten Hemel gevoerdt; dog indien dit zeggen des Rabbyns zouw waarheyd zyn, is geloofelyker gedagt te werden, dit toepasselyk te wezen op Enoch, Zoon van Caïn.

[p. 77]

 

Dog wie ter Poësy alleen werd aangeleyd

 

Tot heuch'lyk tyd-verdryf in plaatz van ledigheyd,

 

Die dit in Cierlykheyd, en 't bloeien der gedagten,

 

Tragt uyt te voeren door de Vindingen, en Kragten,

 

Dat hy zig Oeffene in de Boeken van Goerêe,

 

En zeyle langs de kust der Middel-landsche-Zee,

 

Tot door de Aegeesche, en Wilhelmus doed hem vinden,

 

Wat honderd Reyzigers in de Oudheyd onderwinden,

 

En ^* Hellas, Latium, en Mizrajim vermeld,

 

Ten dienst der Poësy; Hof-huys-geraad, het geld,

 

Gewaad, het Offer-tuyg, en wat men kan verzinnen

 

Een Digter, naar 't gewrigt der Vaarssen te beminnen.

 

Dog, is dit niet genoeg tot overtuygenis,

 

Dat in dit Werk de Geest, en 't Zout te vinden is

 

Van alles 't geen den drift eens Lezers kan beroeren,

 

Om, by het hooren, door gezigten uyt te voeren,

 

'k Vind in dit Heerlyk Werk zoo grooten Poësy,

 

Dat ik my geenzins schaam, door zyne bystandy,

 

^† (ô Had ik 't eer gezien) myn Vaarssen te doen leven,

 

En uyt zyn Bloemen-hof meer Geur, en Kleur te geven.

 

Dat zig Venetie verheffe op de Operaas,

 

Ambagtelyk gewrogt van elk byzond're baas,

 

Op Bouw- en Doorzigt-kunde, en schild'ren te doen blyken,

 

In dezen heeft Wilhelm in geenen deel te wyken,

 

^‡ Tempeest, of Vigaran; 't welk zig ten top opdoedt

 

In Prent-verbeeldingen; waar in men twyf'len moet,

* Hellas ] Griekeland, Latium 't Roomsch gebied, Mizrajim, Aegypten, om de dikmaals voorkomende naamen dezer gewesten, door hatering geen Wanklank te laten, hier aangewezen.

† ô Had ik ] 'k hoed hier omtrent geene Poëtische vergrooting (Exaggeratio) te gebruyken, maar de allereenvuldigste meening van myn gedagten te uytten.

‡ Tempeest, en Vigaran ] twee voorname Thoneelschilders te Venetien; waar van de laatste in het Jaar 1673. de eerste Opera te Parys heeft opgeregt.

[p. 78]

 

Wie daar het meest verdiend, ^* Rym-loose Poësye

 

In braave Vindingen, of 't Schoon der Schilderye.

 

'K was wel verwonderd, dat, in alles wat ik zag,

 

Zulk een behaaglykheyd in yder voorwerp lag:

 

Dog 'k wierd verligt, zintz my gelukte te beschouwen

 

Zyne ^† Algemeene Grond: op 't Ouds, en Nieuws te Bouwen

 

Naar Maat, en Regelen Wiskonstig aangelegd;

 

Der Menschen Beeldenis, in welk een Stand beregt;

 

Hoe naakt, hoe 't kleed zig plooyd; waar aan de Platte Gronden,

 

En Opstal voor Gebouw, en 't Landschap zyn verbonden;

 

Dan zie ik hoe ons oog werd door Goêrêe voldaan,

 

Natuur-onkundigen zulk Teek'nen doed verstaan,

 

En, meer als Poêsy, in zyne Tafereelen

 

Cieraadje, en Vindingen zoo Meesterlyk doen spelen,

 

En dat de Vaarssen, door toepasselyk vertoog,

 

Vereenigen 't gemoed met instraal van het oog.

* Rymloose Poësy ] 'k geef het dien naam, niet naar het opstel van G. Brand , op de Latynsche Maat, maar zoo het Werk my voorkomt in zyne Figuurlyke Uytbeeldingen, en Spreek-wyzen, als ik bevinde het Werkje van de Jesuyt Dan. Bartoli in zyn Tractaat l'Huomo di Lettere , zoodanig 't zamengesteld uyt Spreek-wyzen van Poëten, Philosophen, en Redenaars, dat ik het met groot vermaak in 't Nederduytsch heb overgezet.

† Algemeene ] behalve deze, en volgende Konst-Wetenschappen, zyn'er nog van den zelven W. Goeree, Kerkelyke, en Weireldlyke Historien, waar in zyn Zoon Jan alle de Platen heeft getekend, en geëtst; een treflyk Werk, beginnende met 's Weirelds aanvang, door veel Gedenk-penningen opgehelderd: Waar in veele Geschiedenissen, en personele voorvallen werden verhaald, die by anderen niet werden gevonden; boven dit nog een Vervolg op de Republyk der Jooden, van P. Cunaeus, in 3 Deelen.