De schat der gezondheid

[p. 29]

Alledaagse kwaaltjes

Hoofdpijn

Het hoofd wordt meer dan enig ander lichaamsdeel door pijn gekweld omdat het, zoals Hippocrates zegt, als een kop op het lichaam staat en dus alle dampen die van onderen optrekken gemakkelijk ontvangt. Verder groeien in de koude en vochtige hersenen veel overtollige zaken: als die niet tijdig geloosd worden, volgen allerlei ziekten. Langdurige pijn wordt op het laatst chronisch. De hersenen verzwakken dan zozeer dat ze hun eigen vochten niet kunnen verteren en evenmin de andere, die ze van onderen ontvangen, kunnen lozen.

Wanneer de oorzaak in het hoofd zelf zit, is de pijn meestal gelijkmatig, maar niet wanneer de kwelling van onder af komt. Vaak ligt de oorsprong dan in de maag en fluctueert de pijn naar gelang haar situatie: minder na het eten en meer na lang vasten. Want een lege maag trekt veel rauwe en scherpe vochten naar zich toe, waarvan de dampen naar het hoofd opstijgen. Hoofdpijn komt ook dikwijls van de baarmoeder en deze variant zit meer achter dan voor in het hoofd, omdat ze bij de hersenen komt via het ruggemerg. Ze verspreidt zich van achter uit over het hele hoofd, zoals men vaak ziet bij verlate menstruatie of bederf van het zaad. Wanneer iemand ‘schele hoofdpijn’ heeft, wil dat zeggen dat de pijn slechts aan één kant zit, zoals bij schele mensen de ogen staan.

De oorzaken van de kwaal kunnen uitwendig of inwendig zijn. Een van de uitwendige is de hitte van de zon, die de geesten of dampen beroert en naar de hersenen op laat trekken. Ook kou kan tot hoofdpijn leiden want daardoor sluiten de onzichtbare gaatjes van de huid zich en trekken samen. De rookachtige geesten die anders via de huid geloosd worden, blijven nu binnen en zorgen voor ontsteking. Verder zijn dronkenschap,

[p. 30]

mistige of onzuivere lucht, langdurige zuidenwind, klappen en stank bekende oorzaken. Iemand die de lijken rook van de soldaten die in 1600 tijdens de slag bij Nieuwpoort gesneuveld waren, kreeg eerst hevige hoofdpijn en later geelzucht, waaraan hij stierf.

De Arabische arts Avicenna meldt dat er soms ongedierte in het hoofd groeit en hier in de stad kwam bij een dienstmaagd na langdurige hoofdpijn een insekt uit de neus kruipen, dat op een oorworm leek. Dr. Van Foreest vertelt van een man die met geen enkel middel van de kwelling kon worden verlost, totdat een chirurg een gaatje in zijn hersenpan maakte en uit zijn hoofd een zwart insekt verwijderde. De pijn hield op en kwam nooit meer terug.

De inwendige oorzaak van hoofdpijn is meestal een verstoring in de balans van de vier lichaamssappen die in het bloed zitten, vaak door een koud en slijmerig vocht dat de wegen van het hoofd verstopt. Dit vocht veroorzaakt een zware, bij aanvallen scherpe, pijn; de zieke ziet bleek, is van binnen koud en nat en heeft lang overeenkomstig voedsel gegeten. Ook te veel bloed kan hoofdpijn opwekken, evenals aambeien en verlate menstruatie. Men voelt zich dan opgezwollen van hitte en pijn, het meest in het voorhoofd; de urine is donker en de ogen zijn rood. Verder kan een klein beetje dun en galachtig bloed al genoeg zijn om een bijtende, stekende en kloppende pijn te veroorzaken, meestal aan de rechterkant van het hoofd; de patiënt voelt zich branderig, heeft een bittere smaak en kan niet slapen. Als er lucht tussen het schedelvlies en het hersenvlies schiet, lijken de vliezen wel af te zullen scheuren: dat leidt bij vlagen tot een drukkende pijn en tuitende oren.

Wanneer hoofdpijn van buiten af komt of door een tijdelijke ongesteldheid is verwekt, valt ze niet zo moeilijk te verhelpen. Zwaardere varianten kunnen echter moeilijk te genezen zijn, bij voorbeeld als ze al lang duren en voortkomen uit koude stof in het hoofd, zoals nogal eens gebeurt bij ouden van dagen.

[p. 31]

Gevaarlijk is het als de pijn steeds aanhoudt en ook het slapen onmogelijk maakt: dat is een teken dat razernij voor de deur staat, vooral als men groen slijm produceert. Vaak volgen hier dan nog doofheid, de hik, zenuwtrekkingen en dergelijke. Over razernij valt verderop in dit boek meer te lezen.

De oorzaak van de hoofdpijn bepaalt welke behandeling men toepast. Bij te grote hitte moet men zich voorzichtig verkoelen: niet in de zon zitten, maar in een schemerige kamer. Verkoelende voeding is noodzakelijk, bij voorbeeld sla, zuring, andijvie, sap van citroenen en azijn. Wijn en andere dranken die naar het hoofd stijgen, moet men laten staan. Rust en slaap zijn hier heel nuttig; de patiënt mag zich beslist niet boos maken en lichamelijke inspanningen zijn verboden.

Te grote verkoeling kan optreden door koude lucht, maar ook door te veel bloed, te veel slaap, grote droefheid en vrees, overgrote blijdschap en onmatig vrijen. Hier moet men het hoofd voorzichtig verwarmen. Salie en rozemarijn zijn nuttige kruiden in de voeding, die wel vlees, maar geen vis mag bevatten. Licht bier of jonge wijn kan geen kwaad. Men moet niet te veel slapen en de voeten 's morgens wrijven en 's avonds baden, in water met warme hoofdkruiden.

Als andere lichaamsdelen de boosdoener zijn, bij voorbeeld de maag of de baarmoeder, zullen deze eerst gezuiverd moeten worden. Als de pijn dan nog aanhoudt, kan men nies- of kwijlmiddelen gebruiken of proberen het vocht uit de hersenen naar andere openingen te trekken. Bij ondraaglijke pijn mag wat laudanumopiaat ingenomen worden, maar niet door kinderen en oude lieden. Dit verdooft echter alleen maar en neemt de oorzaken niet weg. Na dronkenschap wordt nogal eens ‘het haar van de hond’ als medicijn aangeraden. Hiermee wordt bedoeld dat men opnieuw moet drinken, waardoor de hoofdpijn zou verdwijnen. De rauwigheid van maag en hersenen kan verholpen worden door een roemer wijn, zegt ook Hippocrates. Ik vind het echter beter 's morgens iets goeds te eten en zo de

[p. 32]

maag tot de normale spijsvertering aan te zetten: dan zullen ook de rauwigheden verwerkt worden.

Koningen droegen vroeger geen kroon maar een hoofdband, diadeem genoemd. Volgens Plinius heeft Bacchus dergelijke zwachtels tegen de pijn uitgevonden. Onze vrouwen zijn ook meteen in de weer met doeken voor het hoofd als iemand hoofdpijn heeft. Zo brengen ze vaak verlichting, al kunnen ze de zieke niet tot koning kronen!