Schat der gesontheyt

Van den Arbeydt, ende het Ampt der Vroe-vrouwen.
Het V. Capittel.

HEt Wonderbaer geheym, den inganck van het leven,
Dient mede voortgebragt en na de kunst beschreven;

Want als sich quaet beleyt ontrent het baren vint,

Het schater twee gelijck, de Moeder en het kint.

Wel aen de vrucht is rijp, sy kan niet langer dueren
In dat verzegelt slot, bereydt de kinder leuren;

De Moeder voelt gewoel, haer Leden zijn ontstelt,

Het kint wil meerder lucht en soeckt een open velt.

Hier dient een handigh wijf in dese kunst ervaren,
Die schickt voor-al het werck om wel te mogen baren,

Die leert de jonge Vrou hoe sy haer voegen moet

Als sich de vrucht beweeght en tot de Rejze spoet.

Die weet het teer gewas alsachtjens af te leyden,
En kan het van de pees en van de Moeder scheyden:

Die weet het tanger lijf, het kiecken nieuwe vleysch

Te vatten daer het dient; te keeren na den eysch.

Ghy weest dan hier besorcht om wel te mogen kiezen,
Indien ghy niet en wilt u goeden stant verliezen:

Het raeckt u, jonge Vrou, en u, ô deftig Man,

Dus roept hier niemant toe als die het amhacht kan.

HEt Kint tot sijn volmaecktheydt ghekomen zijnde, soo en isser niet overigh, als dat het gheluckelijck ghebooren werdt, waer in geen minder wonder van de Natuere, en wijsheyt van Godt Almachtigh en blijckt, als in de formatie van de vrucht. Het welk niet on bekent en is geweest onsen Galeno, die, na dat hy onder andere plaetsen. 15. de us. part. 4. met groote reden hem verwondert, over het ghene de Natuere werckt, in het formeeren en scheppen van de vrucht, ende de maniere om de selfde door bequame weghen ende middelen te voeden: vint daer na op het 7. Capittel van het elfde Boeck, sulcke grouwelijcke wonderen van de Natuere in den arbeydt, dat hy seydt, datse het menschelijcke verstant te boven gaen; soo datse voor ons meer te verwonderen, als te begrijpen zijn, Ende de Prins van de Arabische Medicijns, Avicenna lib. 3. Fen. 21. tr. 1. cap. 2. schrijft dat de dingen, die in de gheboorte geschieden, van de secreten en geheymenissen Gods zijn. Want het dunckt hem vreemt, dat de selvige kracht, die de vrucht geschapen en groot gemaeckt heeft, daer na oock wonderbaerlijck de selfde soeckt uyt te setten: te weten, dat een ende de selvighe saeck, sonder eenige veranderinge te lijden, in een geheel contrarie manier van werckinghe verandert. Sulcks is merckelijcker in een Hoen te sien. Want het selve soude in den tijdt van twintigh daghen dat het broeyt, eer van honger sterven, als het de eyren soude laten in perijckel van breken ofte verkouwen: maer als het merckt dat het kuycken volbracht is, en tijdt is gekipt te werden, dan verandert het terstondt van voornemen. Want dan haest het hem om de schael omstucken te picken, ende het kuycken uyt te krijgen, op dat het niet en soude sticken, en van honger vergaen; even-eens de Lijf-moeder, die de vrucht negen

[p. 169]

Maenden soo wel bewaert heeft, heel vast toegesloten zijnde, soo dra alsse gewaer wert, dat de vrucht voldraghen is, ende dat alle de Leden ende deelen des lichaems kloeck en sterck zijn, soo soecktse haer van dat pack met alle kracht te ontlasten. Het kint mede nu tot zijn volkomen rijpigheydt ghekomen zijnde, soeckt niet langher in den naeuwen buyck besloten te blijven, maer tracht in de ruyme lucht te komen. Daer toe beroert het handen en voeten, en breeckt al springende en spartelende de vliesen, daer het inghewentelt is.

In desen strijt oft arbeyt (gelijck die wel te recht genoemt werdt) is de Kraem-vrou in groote benaeutheydt, ja in grooter als eenige van d'andere Dieren, en sulcks tot straffe van haer sonden. Hier konnen ook natuerlijcke redenen by-gevoeght werden. Ten eersten, dat de vrouwen veel teerder ende delicater, veel banger en kleyn zeeriger zijn, als de wijfkens van alle andere Dieren, die sterck, moedigh, en hertigh zijn. Nu om te verlossen, is moedt ende kracht van nooden, ghelijck Hippocrates seydt. Ten tweeden, dat de vrouwen meest sitten, en veel van haer selven houden, en als het op den arbeydt aenkomt, dan staense vreemt toe en kijcken, als niet gewent zijnde die pijn te lijden. Boven haer ledigheydt eten sy veel onghesonde Spijse, waer door sy veel quade humeuren vergaderen, en deselve veroorsaken korten aessem, dewelcke seer moeyelijck valt in het verlossen. Ten derden, dat het kints hooft grooter is, als de rest van 't lichaem, in vergelijckinge met d'ander Dieren, gelijk Albertus Magnus schrijft: waerom oock Aristoteles de kleyne kinderen dwergen genoemt heeft: en het hooft eerst uytkomende, maeckt een groote openingh en scheuringh, en dien volgende groote pijn. Het welck meest ghewaer worden, seyt Hippocrates, die het haer eersten is, om datse sulken arbeydt niet gewent en zijn; als mede die oudt en bejaert zijn, om dat in soodanige de Ys-beenderen soo lichtelijck niet in wijcken, als in de jonge: de Pesen ende banden harder en drooger zijnde.

Dewijl wy hier spreken van den arbeydt, so sullen wy van het Ampt der Vroe-vrouwen een weynig aen-roeren. De dagelijcksche ervarentheyt laet ons sien, hoe dat veele vrouwen verlossen sonder hulpe van eenighe Vroe-vrou. Ick heb verstaen uyt een Boerin van Dubbeldam, die eenighe jaren in Yerlandt ghewoont hadde, dat de vrouwen aldaer sommighe van de buervrouwen inroepen, en dat het kint van deselve ontfangen werdt, sonder daer toe te hebben een besondere Vroe-vrou: en datse oock van in de Kraem te leggen, ofte haer wel te laten koesteren, niet met allen en weten. So schrijft Aristoteles van de vrouwen van Ligustrie, datse sonder pijn baren, ende alsoo haest sy verlost sijn, wederom tot haer werck keeren. Linschoten verhaelt op het 39 Cap. van sijn Indiaensche Reysen, dat hy een van de Canarijns vrouwen gesien heeft, een kint datse terstont alleen gebaert hadde, selve staen wasschen, en weder tot haer gewoonlijck werck gaen. Siet Cluverum 1. German antiq. 21. en de Montaigne 1. des Essais 40. De History-schrijvers van America, ghetuygen van de vrouwen aldaer, datse na de verlossinghe, de Mans haer plaetse geven, en deselve caresseren en wel koesteren, gelijck men hier de Kraem-vrouwen doet, en dat die mede also van de vrienden en goede kennis gevand werden. Dit selfde bevintmen oock in andere Natien. Des niet tegenstaende wijst ons d'Outheydt aen, datter van alle tijdt Vroe-vrouwen geweest zijn. Wy lesen in de schriften van Plato, Laertius, Valerius Maximus, en de andere, dat de Moeder van den wijsen Socrates een Vroe-vrou was. Men vindt oock dat d'oude Rechts geleerden gagie toegeleydt hebben aen de Vroe-vrouwen, als Ulpianus getuygt L. 1 de extraord. cognitione. en oock straffe voor de gene, die haer ampt qualijck bedienen, L. Item si obstetrix.

De Vrou-vrouwen plegen in oude tijden drie dingen ter hande te trecken, na de getuygenisse van den Philosooph Plato in Theaeteto, en de den Medicijn Galenus, in sijn uytlegginge op 5. Aphor. 62.

Haer eerste ampt was, de Man aen de Vrou te koppelen, en te oordelen of het een goet paer wesen soude, om fraye kinderen voort te brenghen. Men siet huydensdaegs verscheyde Luyden geen kinderen in haer houwelijck voortbrenghen, die nochtans beyde wel vruchtbaer zijn, ghelijck blijckt datse, of voor oft na, de vrou by een ander man, of de man by een ander vrou kinderen verwekt hebben. Om tot sulck ongeval niet te komen, haddense hier voormaels haer Vroe-vrouwen, die oordeel konden geven, of de complexie en gematigheyt van beyde wel op een soude sluyten, en also een vruchtbaer houwelijck wesen. Want 't komt den eygen bouman toe, seyt Plato, de vruchten te versamelen, en goede aerde te verkiesen, om het een of 't ander zaet daer in te werpen. Dit soude seer wel te pas komen voor Koninghen en Princen: als oock andere die haer gheslacht geerne vervolght hebben: maer onse Vroe-vrouwen en zijn hier in gantsch niet t'huys.

Het tweede Ampt van de Vroe-vrouwen was, de Craem-vrouwen in barens-noodt by te staen, de kinderen van haer te ontfangen, en eenige remedien in te geven, gelijck blijckt uyt Andria van Terentius, alwaer een Vroe-moer aldus spreeckt:

Na ick hier teyckens sie en alle ding bemerck,

Soo gaen de saken wel en 't is behouden werck;

Om hier dan wel te gaen soo laet de Kraem-vrou wassen,
En wilt na rechten eysch op hare diensten passen:

Ook schenckt haer geenen dranck die ik haer heb bereyt,

Maer laet de mate zijn gelijcker is geseyt.

Dit volgen oock sommige van onse Vroe-moers, maer meest tot haer eygen schande, en groote schade van d'arme Craem-vrouwen. Maer haer ampt was in sonderheydt om met de handt het werck van den arbeydt uyt te voeren, ende het kint in de gheboorte te ontfangen. Sulcks en vermochte niemant te doen, als de gene die selve kinderen gehadt hadden, alsomen, gelijck Plato seer wel zeydt, niet so wijs noch soo bequaem en kan wesen om sulcks byder hant te nemen, als door volkomen kennisse en ervarentheydt van het zelve. Sy en vermocht oock het Vroe-moers ampt niet te oeffenen, voor al-eerse uyt het kinderen ghescheyden was: also het een vrouwe die noch kindert ende swanger gaet, seer moeyelijck valt de kraem ende arbeyt van andere waer te nemen.

Het derde, dat de Vroe-vrouwen deden, was te onderscheyden of een Vrouw bevrucht was, ofte niet. Ende daerom ordonneert de Wet ghegheven, à D D. fratribus, dat drie eerlijcke Vroe-vrouwen, en in haer

[p. 170]

konste wel ervaren, sullen besien en ondersoecken den buyck van de Vrouwe, en oordelen van haer swangerheydt.

Maer de Vroe-vrouwen zijn daer na, boven de geseyde, noch in een ander ampt ghetreden, en hebben tot haer ghetrocken het oordeel over den maeghdom van de jonge dochters. En al is 't, dat de Medicijns alle de teeckenen voor seer los en bedrieghlijck houden, so weten sy evenwel wonder daer af te spreken, en veel voor den daghe te halen; het welck al te samen weynigh slots heeft, also de fondamenten, op de welcke sy haer kennisse bouwen, gheheel los zijn, ende d'ontleding van 't geheym der Vrouwen, by haer niet verstaen en wert, ghelijck klaerlijck te sien is in de attestatien, die sy geven van Dochters, die geseydt waren verkracht te zijn, in dewelcke sy so veel dinghen overhoop halen, al of die plaetse den Walvisch van Lucianus was. So dat het meest louter bedrogh is, dat de Vroe-vrouwen de Luyden wijs maken, datse sekere teeckenen hebben, om te konnen oordeelen of een Dochter Maeght is, ofte niet. De teeckenen sijn te sien onder andere, by den Italiaenschen Medicijn Bonaciol. Ennead. mul. 3. en den Spaenschen Iesuit Sanchez. 7. de matrimonio dis. 113. 10. Maer de onseeckerheyt van de selvige wert aenghewesen in Latijn by den Cancelier Ranchin (die ick te Montpelliers gehoorthebbe) 1. de morbis virg. in 't Francoys by Ioubert 5. des Err. pop. 4. ende in het Spaensch by den Chirurgijn van den Koning, Fragoso 2. Chirurg. Univers. tit para conocerla virginidad en la muger.

O maeghdom, dier juweel, wie kan u recht beschrijven,
Wie kan u in het gout of in het koper drijven,

Wie kander schilder zijn van dat men noyt en sach,

En datmen nimmermeer met handen raken mach!

Ghy zijt een diep geheym daer van de rechte gronden
By niemant sijn gesien, by niemant ondervonden:

Men lese, men besie, men soecke wat men wil,

Ghy stelt noch evenwel de werelt in verschil.

Wat isser al te doen, wat isser al te klappen
Van u bescheyden aert, en wonder eygenschappen!

Maer 't is al sonder slot; want u verholen schat

En wort door geen vernuft na rechten eysch gevat.

Ghy wacht dan wie ghy zijt door ver-gesochte reden,
Of door een diep vernuft in dit Paleys te treden;

De maegdom heeft te veel dat niet geweten dient:

Een die haer niet en raeckt dat is haer beste vrient.

Den Out Vader Ambrosius seydt seer wel, 8. Epist. 64. dat de voornaemste Doctoren altijt gheoordeelt hebben, dat het besien van de Vroe-vrouwen gantsch geen vastig heydt en heeft: ende ghetuycht selve ghesien te hebben, datter so groot verschil onder de Vroe-vrouwen was, datse meer disputeerden over de ghene diese besien, als diese niet besien en hadden. Want gelijck een ander Oudt-vader Cyprianus schrijft 1. Epist. 11. het oogh ende de handt van de Vroe-vrou kan veeltijdts missen. Maer het voornaemste is, dat de teeckenen selve, indiense al vast gingen, lichtelijck na-gebootst konnen werden, (siet Arnoldum de Villanova 3. Breviar. 6. en Panorm. inc. fraternitatis, &c. si. de frig. & malef.) het welck in Italien dickwils gebeurt, alwaer de maegdom van een jongh meysjen, aen verscheyden en op verscheyden tijdt verkocht werdt. Soo brenght Balzae een exempel by in den 16. Brief van sijn 3. Boeck, van een moy meysjen, dat vijftigh mael te Hoof verkocht, 't ghene sy in de School verloren hadde. De wijse Koningh Salomon, seyt in sijn Spreucken 30. 18. datter vier dinghen zijn, van de welcke geen spoor ofte teecken te vinden en is, des Arents wegh in de lucht, der Slangen wegh op eenen Rotz-steen, den Schippers wegh midden in de Zee, ende eenes Mans wegh tot eene Maghet. Dit en brengen wy niet by, om dat de Dochters het daer op aen souden laten komen, al of se, wat ghebesicht zijnde, even-wel voor goede Maeghden door souden gaen (het welck so niet en is, ghelijck op een ander plaets breeder sal aenghewesen werden:) maer alleen om te verwerpen de neus-wijsigheydt van eenighe Vroe-vrouwen, die noch met dese laet-dunckentheyt beladen zijn. Alle de Italiaensche Doctoren gaen hier teghen de Vroe-vrouwen. Voor de Francoysche is de vermaerde Rechts-geleerde Cujacius 17. Observat. 27. daer hy seydt, dat de macht om van den Maeghdom te oordeelen, by de Borgerlijcke Wetten haer noyt en is gegeven. Daerom behoortmen dat ongheschickt bekijcken en betasten, als oneerbaer en schandelijck te verwerpen, ende de Vroe-vrouwen, die haer met soodanige vuyligheyt behelpen, voor bedrieghsters te laten loopen. Also niet alleen door de Vroe-vrouw, maer oock door het curieus ondersoeck van de Maeghden selve, de maeghdom dickwils verlooren werdt.

Els in haer eerste jeught die wou geduerigh weten,
Waer dat haer maegdom lagh, of waerse was geseten,

Sy seyde menighmael, Indien men 't haer versweegh,

Dat sy wou elders gaen, tot sy dees kennis kreegh.

Haer voester was beducht om dit naeu-keurigh vragen,
En vreesde dat het Dier het elders mocht gewagen,

Dies sloot sy in een Doos een ongetemde Vinck,

Daer mede sy in haest tot onse vrijster ginck.

Siet Elsje (sey de Vrou) hier binnen leyt verholen
Dat u door mijnen raet ten dierste wert bevolen;

Ick doe noch (so ghy siet) ten lesten uwen sin,

Hier is dat wonder dingh, hier sit de Maegdom in.

Doch midts ghy dese gunst van my nu hebt genoten,
Wat ick u bidden mach, so laet de Doos gesloten;

Want soo dat schoon juweel eens krijgt de ruyme lucht;

Het sal van stonden aen gaen tijden op de vlucht.

De voedster had geseydt; maer sy was naeu vertogen,
De Doos is op-gedaen, de vogel uyt-gevlogen:

Daer stont doen Els en keeck vervult met enckel spijt;

Een die haer maegdom vint, die is haer maegdom quijt.

Het is dan best, dat de Vroe-vrouwen haer alleen met haer ampt bemoeyen, dat is, na de kunst het kint te ontfangen. Tot welck werck sy niet en konnen komen, als sulcx wel verstaende. En daerom heeft de E. Magistraet deser stede Dordrecht seer wel gheboden, datter geen Vroe-vrouwen in haer Stadt het ampt en mogen bedienen, als die te voren by de Doctoren ondervraeght zijn, en wel gheantwoordt hebben. Een Spaensch Medicijn Gallego beklaeght, niet sonder reden, dat sulcx in Spaengien niet ghebruyckelijck en is:

[p. 171]

ende datse daerom met veel onwetende Vroe-vrouwen geplaegt zijn.

Sulck een Vroe-vrou dan (de naem selve brenght wijsheydt mede) by een swangere Vrou, die op haer tijdt is ende den arbeydt krijght, ghehaelt zijnde, sal haer bequamelijck stellen ende niet verschricken, indiense na stercke ween heel bangh ende qualijck wert, alsoo den arbeyt daer gemeenlijck op volcht, ghelijck ick noch voorleden weeck in mijn Huysvrou ghesien hebbe. Die flaeuwigheydt en kan geen quaet teecken wesen, alsoose niet veroorsaeckten wert uyt eenighe quade dampen ofte scherpe vochtigheden: maer alleen door het kint, het welck nu negen maenden besloten gheweest sijnde, en uytkomst soeckende buytelt met het hooft, als het swaerste wegende, na beneden, en stoot also tegen de maegh, het welck de Vrouwe qualijck maeckt, maer gaet haest over. Ende als het kint aldus geboren werdt, so konnen d'andere Leden sonder belet wel volgen, ende dat is den natuerlijcksten arbeydt. En hier van komt de oude manier, datmen de dooden met de voeten voor uyt ter aerden draeght, als wesende de doodt recht tegen de geboorte. Persius in sijn derde Schimp-dicht:

Wanneer der enig mensch op aerden wort geboren,
Hy buytelt onder uyt, en met den hoofde voren:

Maer als 'er yemant sterft en sijne dagen sluyt,

Soo reyst hy na het graf de voeten voren uyt.

Als het kint aldus geboren is, sal het terstont (na de kunst) van de strengh gescheyden werden, sonder onderscheyt te maken van knechtjens (die vele vrouwen meenen, dat hier na versien blijven) ofte meysjens, ghelijck te sien is by Doctor Spiegel, de fermato foetu, en Ioubert 4. des Erreurs populaires. 4. Daer na salmen het byhangende stuck met linde doecken bewinden, op dat het met sijn koude het kint geen pijn in de buyck en make, gelijckt geschiet als dat versuymt wert, tot dat het van selfs-af-rot, ende alsoo af-valt. Hier soude yemant mogen vragen, waerom dat den mensche voor het af-snijden den navel gebonden wert, ende andere Dieren niet, de welcke allegader na de verlossinghe, den strengh met de nageboorte op-eeten, sonder eenigh ongheval van bloeyen. Op dese vraegh dienen twee redenen. Eerstelijck, om dat in de navel van de menschen de vaten van de navel veel grooter ende wijder zijn, insonderheyt de ader, die eenigh is, door welcke vaten het bloet, ende de levendighe geesten lichtelijcker konnen uyt vloeyen. Ten anderen, bijten de Dieren den strengh af, dicht aen den buyck van haer jongen, so datter niet over en schiet, en dan treckense met licken het vel dat ront- om den navel leydt, over de uytterste eynden van de navel-aderen, het welck daer na daer op en over groeyende in sommighe vier-voetighe Ghedierten, in stede van de navel een knoopjen laet, in andere maer een kleyn teecken, so datmen het in eenighe naeulijcx sien en kan. Dit is de rechte reden, waerom dat de menschen een grooten navel hebben, ende d' andere Dieren een kleynen oft geenen, en niet de gene die van Aristoteles, by-gebracht wert. Probl. 45.

Na dat den navel wel ghebonden, ende de strengh afgesneden is, so sal de Vroe-vrou terstont het kint reynigen. Want als het ter werelt komt, soo is sijn geheele huyt, mont, neus, ooren, en oogen, vuyl van slijmerige vochtigheydt. Hippocrates beveelt sulcx te doen met laeu water, in sijn Boeck van de gesonde manier van leven: het welck Galenus in sijn uytlegginge oock toestaet, ende met reden bevestight. De selve berispt seer de wassinge met kout water, en schrijft 1. Sanit. 10. dat de maniere van de Duytschen, die sulcx deden, beter is voor de Ezels, als voor de Menschen. Waer op slaen dese verssen van Virgilius 9. AEneid.

Wy zijn een hartigh volck gewoon in koude Beken
Een nieu-gebooren kint of in het ys te steken:

Dat maeckt de Leden hart, en geeft een raeuwe borst,

Die op geen kou en past oock midden in de vorst.

Van welcke manier breeder te lesen is by Cluverum, in 't eerste Boek van sijn beschrijvinge van out Duyts-landt op het 21. Capittel. Aristoteles, in 't sevende Boeck van sijn Politien op het laetste Capittel, schrijft, dat het goet is, de kinderen van jonghs op tot de kou te wennen, ende dat sulcx ghesonde ende stercke Lichamen maeckt. Want het is seker, gelijck Galenus seydt, indien de warmto van de kinderen so sterck is, datse van de kou niet overwonnen en wert, dat de selvige noch stercker worden van het kout, als van het warm water. Maer alsoo sulcx geen plaets en heeft als in geheele stercke lichaemen, en dat andere daer door lichtelijck om hals raken, die oock van de koude lucht selve beschadicht werden: so is 't wreeten onmenschelijck, gelijck Galenus wel vermaent, om een onseker en kleyn voordeel, de jonge kinderen in de waegh-schael te stellen. Soo dat alderbest is, datmen de selvige met Iaeu water alleen, ofte met wijn gemengt, afwascht. Want sy sullen lichtelijck van selfs, ende door 't ghebruyck van uytwendighe dingen, ghelijck lucht, linden, en diergelijcke, komen tot sulcke gematigheydt des huyts, die van Galenus vereyscht wert tot gebruyck van een deckzel. Maer die dit wat nader wil insien, moet letten op de natuer, gestaltenis, ende manier van leven, daer elck kint in opgetrocken sal werden. Want voorteere vrouwen, en ledige mans, is bequamer dat de huyt sacht en open is, als vast en hardt: voor de ghene, die in den oorlogh ofte op 't landt opgevoet werden, is de vastigheydt en hardigheydt beter, als de openheydt, daerom moet de selve van begin ghesloten werden, met dingen die toetrecken, in 't water te laten sieden. Na het wasschen smertmen gemeenlijck het lichaem met ghesmolte boter, ofte olye van soete Amandelen. Ende tot meerder versterckinghe met olye van Rosen, of diergelijcke.

Het kint aldus gewasschen, ende gesmeert sijnde, sal sachtiens in deluyren geslagen ende opgebakert werden. Waer aen vry veel gelegen is, om dat de teere en sachte Leden, na datse gehandelt werden, niet anders als was, mede-geven en buygen: so dat door het qualijck bakeren, de kinderen veeltijts een slim lijf, kromme beenen, en andere gebreken krijgen. Uyt de verscheydentheyt van 't bakeren in verscheyde Landen, sien wy de nootsakelijckheyt. Meest geheel Spaengien door, swachteltmen maer den buyck met de korte ribben, en men be wint oock de armen in de winter tot de vierde Maendt, in de Somer tot de derde. Want also die beentjens heel teer sijn, indiense los hinghen, soo soudense lichtelijck breken oft ontleden. Evenwel latense op eenighe plaetsen deselve heel los, om datse door het stil houden, niet en souden vertragen. Want

[p. 172]

door het bewegen komt de kracht beter, als met stil sijn. Maer hier te lande, als oock in alle kouden landen, worden de kinderen van den hooft tot de voeten in de luyren geslagen, en so oock met de armen (in het eerste) ende beenen met swachtels bewonden. Het welcke mede in Vranckrijck en elders gheschiet, ende wert gepresen van Plato, Galenus, Moschius, Erotius, Bonacciolus, en andere. Want door dese manier van bakeren sijn al deleden best beschermt, en werden oock recht gehouden. Maer onder al de uytterlijcke leden moet sonderlinge acht genomen werden op het hooft. Want als het selve in dese Landen niet wel bewaert en wert, so vatten de teere en sachte herssenen terstont een koude, het geen een gestadige ongesontheyt veroorsaeckt.

Als het kint nu op-gebakert is, en behoeftmen het niet terstont te quellen met in-geven van Wijn, Mithridaet, Theriakel, ofte diergelijcke: noch oock Syroop van Rosen, ofte yet anders, om eenighe vuyligheyt afte setten, gelijck gemeenlijck gedaen wert: also sulcx genoegh en best doen kan het eerste sogh van de Kraem-vrou, ghelijck wy in het volghende Capittel aenwijsen.

Ick en soude mede niet raden de Kraem-vrou terstont met veel ingeven te quellen. Dan men sal haer in 't eerste op-bedden, wat hoogh met 't hooft ende voeten leggen, op dat de vuyligheydt beter af-schiete, den buyck swachtelende met een kleyn tafel-laken dubbelt, so om de Lijf-moer op haer plaets te houden, als om de vuyligheyt soetjens neder te perssen: wel toesiende, dat de Lijf-moer geen wint en vat, het welck seer lichtelijck gebeurt, en sulcx doet de Moer-op-blasen, de mondekens van de aderen, door de welcke de suyveringh gheschiet, toesluyten, waer op dan volcht pijn, snijdingh, krimpingh, opstijgingh, koortze, en veel andere, ende noch quader accidenten, gelijck ick in verscheyde Kraem-vrouwen gesien hebbe.

Alsmen dan de Kraem-vrou drie ofte vier uyren na de verlossinge in stilte (evenwel sonder slaep) gehouden heeft, so machmen haer wat Weeren, ofte Hoender-nat, ofte een Eycken Lombaerts doen besigen, en daer mede laten slapen; de deur ende vensters wel geslooten zijnde, datter geen wint, en weynigh licht in kome. Sommige hebben een quade manier, dat zy de Kraem-vrouwen terstont met veel eten quellen, al of sy ze kroppen wouden; gevende voor reden, dat de Lijf-moeder ledigh is, en wederom vervult moet werden. Maer de Lijf moeder, die haer eenighe daghen na de verlossinge ontlast, alsser niet meer overigh en is, zoo sluytze, en treckt haer vast by een: zo datter geen ledige holligheyt en blijft, noch oock vervullingh vereyst. En als sy dat al van doen hadde, zo en soude sulcx uyt de schapperaey niet te halen zijn. Ende het ander en komt niet te pas, dan als de Kraem wel uyt is. Derhalven en is 't niet dienstigh, insonderheyt in d'eerste daghen, de Kraem-vrouwen zoo veel te doen eten. Want daer door de koortze, quade tepels, ofte yet anders, datze souden mogen hebben, komt te vermeerderen. Evenwel insicht nemende op het gene zy quijt gheworden zijn, machmen de selve wel wat meerder voeden na d'eerste seven ofte acht daghen: ende noch meerder, alsse, gelijck 't behoort, selve suygen.

Dit zy nu alles geseyt van den gemeenen en natuerlijcken Arbeyt: dan het gebeurt somtijts, dat den selven soo swaer valt, ende datter yet anders tusschen komt, dat de vrouwen 't eynde raet zijn: in die ghelegentheydt moetmen sijn toevlucht naest Godt tot de Doctoren nemen. Want het en is hier ons ooghen-merck niet om alles wat tegen de natuere valt, te leeren wech nemen, en te hulpe komen.