|
| |
| |
| |
Waer de Ouders op moeten letten in het teelen der Kinderen.
Het II. Capitte1.
EEn die genegen is na rechten eysch teschrsjven,
Hoe datmen langen tijt mach fris en jeughdig blijven,
Dien is ten eersten nut dat vlijtigh zy gelet,
Wat regel noodig is ontrent het echte bed.
Al die maer vunstig zaet in haren acker zaeyen,
En kunnen anders niet als snoode vruchten maeyen:
En wie dat buysen bout, en quade gronden leyt,
Heeft sich maer enckel leet en moeyte toe-beteyt.
Ghy die eens Naso laest om wel te leeren minnen,
Leest hier te deser tijdt hoe kinders zijn te winnen:
De kunst heeft wonder in. Wie nutte dingen weet
Hem dienen even hier de sinnen in besteet.
Koom leert dan na den eysch een jonge vrou beslapen,
Om uyt het Echte bed bequame vrucht te rapen,
Want die hier na de lust, en buyten reden gaet,
Beklaecht sijn dom gewoel, wanneer het is te laet.
NA dat wy in 't voorgaande Capittel aenghewesen hebben, wat in 't gemeen by een yegelijk tot sijn gesontheyt dient onderhouden te worden; soo sullen wy nu vorder gaen verthoonen, wat elck is 't bysonder na de jaren, gematigheyt des lichaems, ende andere omstandigheden voor maniere des levens moet gebruycken, beginnende aen de beginselen van de mensche, en tot den ouderdom op-gaende. Ende voor eerst sullen wy volghen het exempel van den voortreffelijcken Philosooph Plutarchus, die in het Boeck van d'opvoedingh der kinderen, sijn leeringen aenvanght van de teelinge der selver, als van een sake, daer veel aen gelegen is: dewijl in deselve de fondament en geleyt werden van het gantsche welvaren der kinderen, en dat de Ouders de beginselen van goede oft quade ghestaltenis des lichaems en gemoedts, de vrucht in de teelinge mede-deelen. Soo dat het aen de teelinge hanght, dat de Republijck met vrome en ghesonde, ofte boose en sieckelijcke Luyden versien wert. Waerom misschien Aristoteles de teelinge demiurgian, een publijck ofte ghemeen werck ghenoemt heeft, ghelijck Iulius Scaliger meent, in sijn uytlegginge over het eerste Boeck van de Historie der Dieren, op het derde Capittel van den gemelten Aristoteles.
Dewijl dan het welvaren der kinderen meestendeel hangt aen de goede gematigheyt der beginselen, uyt welcke sy bestaen, soo is voor al van nooden, dat wy aenwijsen, hoe de Ouders gestelt moeten wesen, om ghesonde ende stercke kinderen voort te brenghen. Want daer is soo veel gelegen aen de goede gestaltenis van de stoffe, en werckende oorsaeck, om wel gestelde en gematigde kinderen te teelen alsser is aen stercke Fondamenten, om een goet ende vast huys te bouwen. Daerom raden de groote Philosoophen Plato, in sijn Boecken van de Politie, en van de Wetten, ende Aristoteles in sijn Boecken van de Politie, in den Houwelijcken-staet insonderheyt te letten, op de behoorlijcke conditien van Man en Vrou. Want de kinderen, die een quade gematigheyt der voornaemster deelen hebben, ende van wegen haer innerlijcke beginselen qualijck gestelt sijn, en konnen haer niet wel in de werelt behelpen: Dewijlse niet alleen onbequaem en sijn tot de wercken des lichaems, maer oock des verstants. Waerom sy oock gemeenlijck van andere menschen veracht werden; also alderhande menschelijcke leelijkheyt, indiense wat te verre gaet, komt het eene beest ofte het ander te gelijcken. Na welcken regel plegen Aristoteles en d'andere Philosophen niet sonder reden uyt het uytterlijck fatsoen van den mensche te oordeelen van sijnen aert en manieren. Wy seggen nier van gemeenlijck, datmen hem wachten moet van de gene, die God geteyckent heeft. Derhalven de Poët Homerus, beschrijvende den ongeschickten ende onbeschoften Thersites, die niet en dede als de beste te na tespreken, geeft hem eenleelijck en mismaeckt lichaem. In tegendeel gaet het met de gene, die schoon en wel-ghemaeckt zijn, want tot de selvighe hebben wy een natuerlijcken treck, en vertrouwen daeralles goets van. Die van Lacedemonien trocken dit wat te verde. Want de Regeerders maeckten terstont onderscheyt in de kinderen, en die van goede natuere, ende van lijf en leden wel gestelt waren, lietense opvoeden, maer aen d'andere achtense die moeyten onnoodigh, en dedense aen een kant helpen, gelijck wy lesen by Diodorus Siculus, in 't 17. Boeck van sijn Bibliotheke. Dit hardt en wreet volk en wilden onder haer niemant hebben, als die met raedt en daet sijn Vaderlandt konde dienst doen, vast stellende, alleen daer toe bequaem te wesen de gene die wel geschapen en wel gematight waren. De Poëten hebben sulcks oock wel verstaen, als sy hare Helden fraey van lichaem maeckten. Soo beschrijft Homerus den vroomen en strijtbaren Achilles, den wijsen Ulysses, den Graef van Hoornen, Menelaus, en de andere treffelijcke mannen: Virgilius geeft aensijnen AEneus, by na een Goddelijck gestaltenis. 't Welck soo vreemt niet en is, als sijnde een natuerlijcke zoon van Venus, de Godinne der liefde, die hem van den goeden Anchises met groote begeerte, en vermaek ontfangen hadde, gelijck te sien is uyt den Lof-zanck die haer gemaeckt is van den Poet Homerus. En so sietmen dat de bastaerden veeltijts fraey en geestigh zijn, om datse gemeenlijk komen van heet en droogh zaet: het welk rijp ende wel gekoockt zijnde, ook volmaekter vruchten voortbrenght, als ander, dat te raeuw is, en dickwils al te vroeg (par forme d'acquit, seydt Montaigne) ten orber gebracht wert. Want uyt de stoffe der Ouders, komt het, dat de kinderen kloeck ofte slap zijn. Derhalven heeft Homerus wel geschreven, dat Vlysses veel kracht aen sijnen zoon Telemachus gegeven hadde, willende te kennen geven, dat de kinderen sterkte aenkomt uyt de eerste beginselen, die zy van haer Ouders ontfangen. Het selfde betuyght de Poët Horatius, als hy seydt, dat de stercke komen van de stercken. Derhalven heeft Galenus groot ghelijck, als hy (in 't 10 Boeck, en Cap. van 't ghebruyck der deelen) klaecht, dat de huysluyden groote neerstigheyt aenwenden in 't zaeyen, ende goede sorge draghen om de aerde wel te bereyden: maer dat in het leven van den mensche soo naeu niet gelet wert, en dat elck meer sijn eygen wellust volcht, als het gene behoorlijck is. Yemant soude hier wel te recht moghen vragen, indien, volgens het gene nu gheseydt is, en ons ghemeen spreeck-woort oock mede-brenght, dat het kint heeft een aertjen, na sijn
| |
| |
Vaertjen, hoe 't dan komt, dat wijse Luyden ('t welck ook Alexander Aphrodisaeus voorgestelt werdt, Probl. 26.) gemeenlijk de wijste kinderen niet en krijgen? Op welcke vrage seer qualijck geantwoort wert, dat wijse Luyden, veel in haer hooft hebben, en oock seer eerlijck en beschaemt zijn, waer door sy dickwils in de teelinge de sinnen tot het werck niet en geven, ende dien volgende mede eenige dingen overslaen, die noodigh zijn tot volmaecktheyt van de vrucht. Sulcks willense bewijsen met eenighe plompeen onbesuysde Vaders, die, om datse alhaer kracht en macht van lijf en ziel, tot de teelinge aenwenden, veeltijts wijse ende verstandige kinderen voort-brengen. Maer dese antwoort en komt niet over-een met de natuerlijcke Philosophie. Derhalven om wel te antwoorden, moeten voor-eerst eenige andere dingen vast gestelt werden: van dewelke een is, dat de redelijcke faculteyt is contrary de haestige en begeerlijcke, in voegen, als een man geheel wijs is, soo en kan hy niet wesen van groote couragie, van dappere krachten, een grooten eter, noch sterck om te teelen, alio de natuerlijcke gestaltenisse, die noodigh is om de redelijcke faculteyt te doen wercken, gantsch contrary is van 't gene, de haestighe en de begeerlijcke vereysschen. De couragie ende de natuerlijcke sterckte, gelijck Aristoteles welseyt 14. Probl. 15. bestaet in warmte: maer wijsheyt ende verstant, in kou en droochte. So sien wy oock dagelijcks, dat d'alderstoutsten weynigh verstant hebben, niet veelen spreken, niet wel jocken en verstaen, en haest gheraeckt zijn, so datse terstont de hant aen den Degen slaen. Maer die verstandigh zijn, gebruycken veel reden, aerdige antwoorden, ende eenige kluchten; waer mede sy vermijden, handt-gemeen te werden. Van soodanigen aert schrijft Salustius, dat Cicero was, seggende, dat hy 't veel in de mont hadde, maer seerlicht in de beenen was: waer in hy gelijck heeft; want sulcke wijsheyt en konde niet bestaen, als met blooheydt om te vechten. Niet minder en strijdt de Animale faculteyt met het begrijp, so dat een Man van groote sterckte des lichaems, niet en kan een aerdigh verstant hebben: de reden is, dat de sterekte van armen ende beenen komt door harde ende aerdtachtighe herssenen. En al is waer, dat door de kouw ende drooghte van de aerde het verstant goetsoude konnen wesen, so wert evenwel het selve verlooren door de gravigheyt; ende door de kouw komt daer beneffens de couragie te vergaen. Soo sietmen somtijdts eenige, die groote sterckte hebben, ende nochtans seer bloode zijn. De strijdtbaerheydt, die de vegetative ziele heeft met de redelijcke, is noch bekender als al d'andere: dewijl hare wercken (te weten voeden ende teelen) beter geschieden met warmte en vochtigheydt, als met contrarie hoedanigheden, het welck de ervarentheyt klaer aen wijst, siende hoe sterck de kinderen, ende hoe swack d'oude luyden zijn: ende in de kintsheydt en kan de redelijcke ziele niet wercken, maer in den ouderdom (dewijl daer hitte noch vochtigheyt en is) doetse wonderlijck haerwerck. In voegen, dat hoe de mensch krachtiger is in 't teelen, ende in veel kost te verteeren, hoe hy meer verliest van de redelijcke faculteyt. Hier op staet het ghene Plato seydt Dial. de nat. datter geen vochtigheydt in den mensche en is, dat sijn verstant so vermindert, als vruchtbaer zaet; alleen helpt het, seyt hy in Sophista, om verssen te maken. Sulcks sietmen oock dagelijcks, so dra yemant begint te lief-koosen, dat hy terstont een Poët wert; ende die te voren een slons was, dat hy terstont heel net is, en den hoet op drie haertjens set. De reden is dat sulcke dingen hangen aen den imaginative kracht dewelcke wast, en allenckskens op-klimt, met de groote wermte, die de liefde veroorsaeckt heeft. En dat de liefde, een werme alteratie is, sietmen klaer, uyt de sterckte ende couragie, diese in de amoreusen maeckt, en om datse haer den lust tot eten doet verliesen, en niet en laet slapen. Ten laetsten, al de faculteyten of krachten, die den mensche regeeren, indiense geheel sterck zijn, soo verjagen sy de redelijcke. Ende daer uyt komt het, dat wijse luyden, met eene oock bloodeende maf zijn, kleyne eters, en onsterck om te teelen. De oorsaeck is, om dat de hoedanigheden, die haer wijs maken (gelijk zijn kouw en drooghte) de andere krachten doen verswacken, gelijck men siet aen oude luyden, die, behalven in raet en wijsheyt, in andere dingen kracht noch macht en hebben. Dese leere vast gestelt zijnde, leert Galenus. 1. de Semine 8. dat tot de teelinge van eenig volmaeckt dier tweederley zaet van nooden is, het eene, om te wesen het werekende ende fatsoen gevende, het ander, om te dienen het voedsel van 't selfde. Eveneens gaet het in de eyeren, in dewelcke het kuycken uyt wit komt, en den doir tot voedsel streckt. Het vrouwen-zaet behoort tot voedsel; maer dickwils is het krachtiger als het mannelijke, 't welck het dan oock overwint, en selve tot voedsel gebruyckt. En dit is de reden, dat de kinderen van wijse Vaders veeltijdts bot zijn, om datse opgeleyt zijn van haer moeders zaet: dewijl dat van de Vaders (uyt oorsaecken verhaelt) onvruchtbaer is, en in de teelinge niet en streckt als tot voedsel. Ende de mensche die uyt Vrouwen-zaet ghesproten is, en kan niet verstandigh ofte geestich wesen, om de groote kouw en vochtigheyt der Vrouwen. So dat vast gaet, als een kint verstandigh is, dat hy van sijn Vaders zaet komt, en als hy bot is, van 's moeders. Daer op siende misschien de Wijse-man, seydt Prov. 10. Een wijse soon verblijt sijn Vader: maer een dwase soon, is de droefheyt van sijn Moeder.
Indien dan de Lantman, eer hy den acker bezaeyt, wel acht neemt om daer goet zaet in te werpen, wetende dat van licht en voos zaet geen goede vruchten en konnen voortkomen, hoe veel neerstiger en sorchvuldiger behooren de Ouders daer op te letten in het teelen der kinderen? dewijl de kinderen niet alleen en aerden na haer Ouders, in wesen ende manieren, maer oock in de gebreken des lichaems. Soo is dickwils ghesien, dat maer een uyterlijck teecken op het lichaem, 't welcke de Vader gehadt hadde, de kinderen en alle de nakomelingen behielden. Het gebeurt oock somtijdts dat de kinderen haer Groot-Vader ofte Over-Groot-Vader gelijcken, om datter in het zaet van de Vader noch eenighe kracht van de Groot-Vader ofte Over-Groot-Vader gebleven is, en Aristoteles seyt, dat dese gelijkenis tot in den vierden graet voortset. Want gelijck de Seylsteen sijn kracht over drie, vier en meer naelden aen malkander leggende, verspreyt: also wert oock de kracht van de gelijckenisse van het eene zaet tot het ander overgedragen. So lesen wy, dat een vrou, die by een Moor geslapen hadde, geen swarte dochter en baerde, maer dat de soon van die dochter wederom een Moor was, ghelijck sijn Groot-Vader. Even- | |
| |
eens heeft de Poët Niceus, gebooren van blancke Ouders ge-aert na sijn Groot-vader, en is swart ter werelt ghekomen. Dese kracht van 't Zaet streckt hem soo verre, dat het selve oock de lichamelijcke gebreken en ongesontheden doet erven, gelijck wy alle daegh gewaar werden, in de gene die geboren zijn van Ouders, ja oock van Voor-ouders, die mee Graveel, Steen, Gicht, Vallende-sieckte, Melaetsheyt, Teeringh, en diergelijcke quellingen zijn besmet geweest. Daerom indien de gene, die sware en aenklevende Sieckten onderhavig zijn, haer onthielen van het voort teelen, het soude haer geruster, en het menschelijcke geslacht, beter wesen.
Dewijl dan de Lantman niet alleen en let, dat het zaet niet voos ofte verduft en is, maer oock dat het volkomen rijp, ende niet al te oudt en is, ende daer beneffens dat hy daer toe vruchtbare aerde krijght: soo moeten oock de gene, die ghewenschte vruchten van haer houwelijck willen sien, wel acht nemen op de jaren, ende den ouderdom van haer selven, ende van de gene daer sy mede paren. Het welcke na de Leere van de Philosophen en Medicijns (te lesen by den Hooghgeleerden Heere, Raets-heer van der Putte, in Genial. serm. en Montaigne 2. des essais 8. Maer seer wijt-loopig by Tiraquell in 6 Leg. Connubial. gloss. 1. part. 6. en Iob. Gerhard. Loc. Commit. 7) Sybille ia het vermaert Houwelijck aldus betaelt heeft:
Indien ghy soeckt een aerdigh paer
Soo geeft de Maeght drie seven jaer:
De Ionghman seven boven dien,
En groetse dan voor echte hen;
Een weynigh meer, of weynigh min,
Dat maeckt een eerlijck huys gesin.
Die geheel jongh oft geheel oudt zijn, en bederven niet alleen haer eygen natuere, en verkorten haer leven met het by-slapen, maer haerzaet is oock gemeenlijck onnut en onvruchtbaer. Dese geschiedenissen die wy lesen, die hier war tegen schijnen te gaen, zijn seer selden, soo dat niet voor waer opghenomen moet werden, het gene men gemeenlijck seydt, dat een Man, soo langh hy een veder van sijn mont kan blasen, noch een kint kan teeten. En dits preeck-woordt,
Een jonge Oey, een ouden Ram,
Dat viel wel binnen 's jaers een Lam.
Is te verstaen niet van slappe, ende stock-oude, maer van kloecke en welvarende oude Luyden, ende die noch niet met het been in 't graf en gaen.
De Griecksche Wijsen hebben den Trou-tijdt van den Man ontrent de dertigh, van de Vrouwen ontrent de seventhien jaren gheset, als den ouden Poët Hesiodus in dese verssen betuyght:
Verkiest bequamen tijdt om wel te mogen paren,
Een Man beginne werck ontrent sijn dertigh jaren,
Een vrijster mach het doen ontrent de seventhien,
En eer (om wel te gaen) en mach het niet geschien.
De natuere moet tijdt hebben om haerte bereyden ende bequaem te maken tot het werck, sonder dat men deselve in haer beginselen yet moet vergen, dat haer als een nieuwe, en eerst opgaende vlamme, terstont soude doen verdwijnen ende uytgaen. Ghelijck men oock siet dat nieu-gheplante boomen niet eer en dienen ghesnoeyt, voor de selve in vollen wasdom zijn. De groote Philosooph Aristoteles, heeft seer wel ghemerckt, 7. Polit 2. & 16. dat de jonghe en al te oude lieden, niet als swacke kinderen en teelen, en voor het meerendeel, vrouwelijcke schepselen: om dat in d'eerste natuerlijcke warmte noch niet volmaeckt en is, en dat de selve in de tweede vervalt.
Ick en wil hier nu niet aenwijsen, hoe de lust tot dit werck verweckt kan werden, ghelijck Mr. Ambrosius Paré dat gedaen heeft, in sijn groote Cirurgie op het 4. Capittel van sijn 23. Boeck: 't welck onsen goeden Dr. Carel Battus, in de Françoysche Tale heeft laten staen, als hy dat werck in 't Nederlandts oversette. Ick en wil oock niet veel spreken, in hoedanigen gestaltenis des lichaems, de teelinge behoort te gheschieden, alsoo sulcks onlanghs by seeckere geestige Ioffrouw on noodigh geacht werde, de wijl, gelijck haer Ed. seyde, het werck sijn selven leerde, en die het niet en konde, mochten laten. De Latijnsche Poëten, Horatius 1. Sat. 2. en Ovidius 3. de Arte, die beyde hier in geen idioten en waren, prijsen de ghemeene sleur. De natuerlijcke Poët Lucretius beschrijft mede, dat de gerieffelijke Godinne Venus (die het beste immers wel op haer duymtjen behoorde te weten) met haren Mars, een wackere Cabouter, soo langhe om jock leyde en worstelde, tot darse ten lesten, ale de swackste de onderlaghe kreegh. Waer op sy van haren Man, den mancken en berookten Vulcanus schielijck betrapt zijnde, in een sijn Nette samen werden toegestrickt, en de tot haer beyder schaemte van den onbedachten dwaes soo ten toon gestelt voor alle de Goden. Onder dewelcke eenen drol was, met namen Mercurius, die wenschte, dat hy oock eens soo mochte beschaemt werden, ghelijck na het oudt geloof betuyght is onder anderen by Ovidius in Metam. en Lucianus, in de t'samen-sprekinge der Goden.
Notior in coelo fabula nulla fuit.
De aengeroerde ghestaltenis wert alleen voor goet ende natuerlijck op-ghenomen van den Spaenschen Iesuijt Sauchez, in sijn groot ende grouwelijck werck van 't Houwelijck: en hy maeckte een groote sonde, van 't gene de selfde Poët Lucretius schrijft in sijn 4. Boeck, als of het gantsch tegen de natuere was.
Daer is vry wat aengelegen,
Hoemen tot een vrouwegaet,
Hoemen door bequame wegen
In haer brenght het edel Zaet.
In het bosch of jeughdigh groen,
Soo plagh in voorleden jaren
Man en Vrouwe wel te doen:
En daer zijnder die gewagen,
Dat een wijf alsoo geraeckt,
Alvry rasser plach te dragen,
Als een die het anders maeckt.
Mercurialis, een seer vermaert Medicijn in Italien, hout het met Lucretius, en schrijft, Lib de hominis generat.
| |
| |
cap. 13. Et 1. Var. Lect. 6. dat dese manier van doen, niet te verwerpen, maer in reden gefondeert is, soo datse schijnt onbequamer (gelijck oock het geheele werck) om van te spreeken, als om te doen. Sulcks werdt mede van sommige Griecksche Medicijns gepresen: ende ick heb eenige gekent, die dit de oorsaeck gaven datse Vader geworden waren, daerse te voren niet toe en hadde konnen geraecken. Rodericus en Castro, een Portugijs Medicijn te Hamburgh berispt in 't 2. Boeck van de Natuere der Vrouwen, op 't 5. Capittel, den vermelten Mercurialem: dan van sijn reden wert in tegendeel by de Vrouwen selve geoordeelt.
Hier en dient oock niet vergeten, 't gene na Hippocrates in 't Boeck de superfoetat, en Plato in 't 2. ende 6. Boeck der wetten, Plutarchus seer wel vermaent, dat, die sijn Vrou wil genaken, sulcks niet beschoncken, maer nuchteren moet doen: alsoo de gene, die van volle en droncke Ouders geteelt zijn, ghemeenlijck dronckaerts werden. Het welck Diogenes oock te kennen gaf tegens een onbeschoften jongen: ghelijck uyt Plutarcho aengewezen is in het derde Deel van 't Houwelijck:
Genaeckt geen Echte Vrou wanneerje zijt beschoncken,
Ghy zijt dan niet bequaem, als om te leggen roncken;
't Is hinder aen het Landt als yemandt qualijck mint,
Een ongeregelt bed, ten ongeregelt kint.
Sy doen een dubbel quaet die van de Wijn verkennen
Oyt met een droncken hooft dit wichtig stuck begonnen,
Wat kan het anders zijn als schujm van lichten aert
Dat Bacchus heeft geteelt, en Venus heeft gebaert.
Diogenes vernam een onbesuysden jongen
Die met een vreemt gebaer op strate quam gesprongen,
De lecker (sey de man) die soo onaerdigh speelt,
Moet uyt een droncken hooft voorseker zijn geteelt.
Ick heb een Man gekent, die sijn vrouwe, noyt als wel dronken sijnde, en besliep, ende vele kinderen teelde, die allegader de vallende sieckte kregen, en ten laetsten daer oock van storven. Evenwel alsoo dit een werck is, het welk niet veel en schijnt te passen een langen baert, ofte een statighe troonje van een Philosooph, soo en soude het misschien niet ongeraden wesen, datmen hier toe quame wat vervrolijckt, en na datter een kleyn glaesjen gedroncken was, om met geen gefronst hooft een heugelijk werck te doen; het welck van Plutarchus selve oock toegestaen werdt. Ende is wel geseydt van Ovidius, in het tweede Boeck van de Konste der Minnen:
De wijn verheugt den geest, de wijn geest jeughdig bloet,
De wijn maeckt dat de sorch uyt ons verhuysen moet,
De wijn ontfronst het hoost, de wijn verweckt de vreucht,
En stort in alle dingh gelijck een nieuwe jeucht.
Dan dit is te verstaen van den Wijn, die met matigheydt gedroncken werdt, dewelcke niet alleen den geest en verheught, en tot een vrolijck werck verweckt: maer maeckt oock goede stoffe tot de teelinge, insonderheydt na het oordeel van den Spaenschen Schrijver Huarte, om gauwe en verstandige kinderen te krijgen.
De wijn, de soete wijn is dienstig om te minnen;
Maer neemt hem niet te veel tot ondienst van de sinnen.
Door wint soo leeft het vuur en brant na onsen lust,
Maer is de wint te groot soo wortet uyt-geblust.
Even-eens werdt door veel suypen den lust der minnen wech-genomen, en als den man heel droncken is, so is 't gemeenlijck al droncken, om dat, gelijck Aristoteles seydt, het zaet tot water versmelt. Dit is de oorsaeck dat veel tijdts de dronckaerts om de vrouwen niet en geven, ghelijck in tegendeel de gene die vrouachtigh zijn, het droncke drincken haten. Het een heeft plaets in de Italiaenen en Spaengiaerden, het ander in de Duytschen. Van Alexander de Groote leten wy in de Historien, dat hy een grooten dronckaert was, maer seer kuysten insichte van de vrouwen Iulius Caesar was een dapper vrouwen-man, maer ondertusschen heel sober: soo dat Cato van hem seyde, dat hy 't alleen was, die in zoberheydt de Republijck onder-gebracht hadde.
Is vorders van nooden tot bequame teelinge, dat de Ouders haer Lichaem matelijck oeffenen, van de beste en voedtsaemste Spijze eten, en evenwel niette veel. Moeten oock metten vollen buyck niet terstont van tafel na bedt gaen, maer wat tijdts tusschen beyde laten. Een seecker Medicijn van sijn vrouwe gevraeght zijnde, welck beter was 's avonts oft 's morgens? antwoorde, dat het 's avonts vermaeckelijcker, maer 's morgens ghesonder was. Waer op het soet hartjen repliceerde, Doet het dan 's avonts om de geneuchte, en 's morgens om de gesontheyt. Dan oft sijn duplijke hier goet op viel, en sal ick op dese plaets niet verhalen. Ter eeren van dese Matrone zijn eertijdts eenighe versen in Latijn gemaeckt, en nu aldus overgeset.
Moy Geertruyt eerst getrout die was gesint te weten,
Wanneermen alderbest den echten acker spit:
Een geestig Medicijn, beneven haer geseten,
Bedacht hem op de vraech, en sey ten lesten dit:
Wanneer den dageraet haer rosen komt ontluycken,
Dan is het spel gesontst en voor de leden goet;
Maer die ontrent de nacht haer echte deel gebruycken,
Genieten dieper lust, en vinden meerder soet.
Wel sey de jonge Vrou, soo wil ick dan besorgen,
Te plucken in het bedt de vruchten van de jeucht:
Voor-eerst, om wel te zijn, ontrent den rooden morgen;
En als het avont wert, dan om de soete vreucht.
Dan is gesontst niet alleen voor den bou-man selve, maer oock voor de vrucht, ende om de teelinge bequamer te maken, dat de Venus-feest 's morgens ghehouden werdt, als de Spijse wel verteert is, datmen geen raeuwigheydt in de maeg en voelt, gelijck breeder te sien is by Ioubert. 2. des Erreurs populaires 7. Ende daerom met Aristoteles in dese gelegentheyt, des avonts weynigh te eten; ende om niet flaeuw te werden, te voren een goedt middaghmael te houden. En hier toe en moet geen ongerust ghemoedt, geen bedroefden geest, geen hooft vol muyse-nesten byghebracht werden.
| |
| |
Geen ongestuymigh hooft, geen omgeroerde sinnen,
Zijn dienstigh in het volck aen zaet te mogen winnen;
't Zy datmen menschen plant, of datmen haver Zaeyt,
Het is de beste tijdt wanneer het niet en waeyt.
Hier dient een stille ziel die niet en is bewogen,
Die uyt een vorigh leet geen spijt en heeft gezogen:
Hier dient een stille ziel die niet en is beschroomt,
Die van geen droevigh lijck of siecke lieden koomt:
Hier dient een stille ziel bevrijt van alle tochten,
Die wraeck uyt enckel spijt op haren naesten sochten,
Hier dient, O soete jeught, hier dient een stille ziel,
Die noyt op vremt gepeys in dezen handel viel.
't Is menighmael gesien dat lieden van verstande,
De kloeckste van de stadt, de grootste van den Lande,
Voor Ouders zijn bekent van kinders sonder naem,
Recht kluntens voor de ploegh, en anders niet bequaem,
Voor reden wert geseyt, dat als de wijse mannen
Zijn met een diepe sorgh geduerigh ingespannen,
Het beste leven sap en al het fijnste bloet
Niet is gelijck het zou, of daer het wezen moet,
Of sy dan schoon het werck ter rechter uuren plegen,
De sinnen reyzen uyt, of blijven onderwegen,
De ziel is elders vast, het lijf is maer een romp;
Dus werter yet geteelt, het is geweldigh plomp.
Ghy daerom hebje lust een aerdigh beelt te malen,
Soo laet in dit geval geen sinnen elders dwalen:
En raeckt noyt echten wijf als met een vollen wensch;
De mensch die mensche teelt behoeft een gantschē mensch
De kracht van al het lijf moet hier te samen wercken,
De geest moet niettemin de buyte-leden stercken;
Noyt siet men datter mensch of eer of danck behaelt,
Die met den lijve werckt, en met de sinnen dwaelt,
Daer is op dit geval noch vry almeer te lesen,
Maer een gebodt alleen kan u voor duysent wesen:
Maeckt soo te zijn gestelt wanneerje kunders bout,
Gelijckje metter daedt u kinders wenschen soudt.
Het is alder natuerlijckst, seydt Aristoteles, sijns gelijck te teelen, ende op een ander plaets schrijft hy, datmen in seker Lant daer de vrouwen gemeen waren, de kinderen een vader toe plagh te wijsen, diense best geleken, als of de gelijcken is teken genoegh was, om den rechten Vaderaen te wijsen. Urlaterranus schrijft 5. Geograph. van Licobo Appiano, Heere van Plombin in Italien, dat hy geen kinderen hebbende, ende meen ende dat sijn boel, die ondertusschen met lijnen speelman, wesende een Moor, ghespeelt hadde, by hem swaer gingh; de gesanten van de nabuerige steden op de geboorte ende den doop van het kint dede nooden: en dat sy ondertusschen van een swart kindt, de Vader gelijk, verloste, tot lacchen van de genoode, ende schaemte van Heer Iacob, die dat spel niet wel in sijn ooren klonck. So en is oock onder ons niemandt rouwigh, dat de kinderen hem ghelijcken, en sulcx werdt de vrouwen tot een reken van eerbaerheydt toegerekent. Cauillus in het Bruylofts-dicht, dat hy ter eeren van Manlius Torquatus, ende Iulia gemaeckt heeft, ghebruyckt dese toewenschinge:
Ick wensche dat een aerdigh kint,
Het schoonste datmen yewers vint
Het soetste van de gantsche stadt,
In uwen schoot gedoocken sat:
En dat het met een soeten lagh
Sijn Vader wenschte goeden dagh:
Sijn Vader even soo geleeck,
Dat yeder die het eens bekeeck
Terstont aen't kroos en wesen sagh
Wie dat de Vader wesen magh,
Ter eeren van de rechte trou,
En u ten goede, weerde vrou.
Om de eere, die de vrouwen in dese gelijckenis stellen, soo en is het kint naeulijcx te werelt gekomen, of elck roept: Ie! hoewel gelijck dat kint sijn Vaertjen; Het is als of het uyt sijn aengesicht gesneden was. Het welk Theophrastus oock aengemerckt heeft Eth. Charast. 5. Tot dese ghelijckenis doet seer veel, dat de gehoude malkander wel gesinthebben, sonder haer sinnen en onkuysche ghedachten op een ander te laten loopen. Tibullus 1. Eleg. 6.
Met desen besigh in het minnen,
Op genen loopen haer de sinnen.
Want dese inbeeldinghe heeft soo grooten kracht datse de ghelijckenis oock aen de vrucht kan geven, van de ghene, die over het werck niet geweest en is. So is 't ghebeurt, dat een vrou, dewijlse met een ander doende was, ondertusschen bekommert sijnde, dat de man onversiens mocht t'huys komen, ende haer betrappen, op de neghen maenden ghelach van een kindt, niet den Pol, maer den man wel gelijckende. Waer van een seer aerdigh Dicht in Latijn ghemaeckt is by Tomas morus, weerde Cancellier van Engelant, en een seer groot vrient van onsen grooten Erasmus van Rotterdam: het welck in onse Tale mede overgeset is by de eer van de Hollandtsche Regeeringe ende Poësy in dese versen:
Na dat Ian Al-beschick getrout was binnen Lonnen,
Soo had hy metter tijdt al menigh kint gewonnen;
Haer als de goede Ian den gantschen hoop bekeeck,
Soo vont hy onder hem niet een dat hem geleeck.
Dit heeft sijn lossen kop te bijster seer gespeten,
Hy meende dat het Wijf had achter uytgesmeten:
En wat 'er yemandt doet, en wat hem werdt geseydt,
Het stuck by hem gelooft en wen hem niet ontleydt.
't Geviel om desen tijdt dat Trijn een soontje baerde
Dat schier in alle dingh na sijnen Vader aerde,
Dit heeft het grilligh hooft in volle daet bemint,
Hy meynde dat alleen dat was sijn eygen kint.
Maer siet een kluchtigh quant die quam met hem te spreken
En seyde, lieve maet, ghy zeylt verkeerde streken:
Hebt ghy geen vaster gront ontrent een echte vrou,
Soo waerje beter noyt gekomen in de trou.
Siet als een dertel wijf laet haren acker telen,
Van yemant wel gewoon met haer te komen spelen,
En datse seker weet haer Man is in de stadt,
Soo isse van den anghst geduerigh opgevat;
| |
| |
Sy is geheel ontset, en al haer sinnen schroomen
Dat hy sal daer ontrent en by den handel koomen;
Hierom so wert sijn beelt soo diep in haer geprent,
Dat sy het aen de vrucht ten vollen oversent.
Haer man is daer te sien. Siet dus soo gaen de saken,
Men kan op dit geheym geen vaste gronden maken;
Of 't kint sijn Vader lijckt, of dattet anders gaet,
Ten maekt geē vrouwe goet tē maeckt geē vrouwe quaet.
Het gaeter seltsaem toe als mans en jonge vrouwen,
Ten goede van het lant, den soeten acker bouwen;
Natuere doet haer werck, doch waer, en hoe, en wat,
Dat heeft tot heden toe geen mensche recht gevat.
Daer stont doen Ian en keeck, en gaf dat stuck gewonnen,
En heeft sijn ouden luym na desen noyt begonnen:
Wel, vrienden, als je scherst, of soete reden drijft,
Maeckt staegh dat man en vrou in goeden vrede blijft.
Staet oock te letten ten aensien van de vrou, dat het dienstigh is puys te laten slapen, wanneer de maen achter de Kerck is, Moses 15. Levit. 19. Also in die tijdt boven de tegenstaende vuyligheydt, het ontfangen niet en kan ghelucken, om dat de vruchtbare kracht van 't zaet niet alleen verdooft, maer oock ghestickt werdt, Ioubert. 2. de Erreurs populaires 5. dat indien het mannelijck zaet met gewelt doorbreeckt, en door sijn sterckte de kracht van de vloet tegenstaet, soo werter een slappe vrucht geteelt, en sulcke kinderen werden by geseydt tegen de Maen gepist te zijn, en zijn gemeenlijck Melaetsheyt, ende ander ongemack onderworpen, Avicenna 4. sen. 4. c. de Lepra. Laevin. Lemnius 5. de occ. Nat. mirat. Mercurial. de hom. generat. 5. Siet hier breeder van by Ioh. Gerardus tom. 7. Loc. com. 438. Daerom is wel gheseydt van den Poët in 't noyt-ghenoegh-ghepresen Houwelijck.
Daer zijn in 't echte-bed veel ongelege stonden,
Wanneer u kinder-sucht is dienstigh ingebonden:
Het is een oude wet oock voor een jonge bruyt,
Viert Mena, reyne jeucht, en stelt u saken uyt.
De lant-man mocht te-mets het zaeyen beter staken,
Om datter nutter is by wijlen eens te braken;
Daer is een zeker tijdt te tomen uwen brant,
Daer is een zeker tijdt wanneer men menschen plant.
Nu en is oock niet alleen van nooden, dat wel op den tijdt geletwert, te weten, korts na dat de vrou gezuyvert is, ende dat beyde de Ouders gerust van ghemoet en gesont van lichaem sijn, maer dient oock wel waer ghenomen te werden de vermaninghe van den grooten Philosooph Aristoteles, datmen de vrouwe met zedigheyt en bescheydelijkheyt genake, op datse door de groote dertelheyt, ende ketelige wellust buyten het spoor van eerbaerheyt niet en kome te springen. Dese lesse is by den moralen Poët mede niet vergeten:
Men heeft van oudts gepoocht de vrouwen aen te praten
Dat flucx een echte wijfhaer schaemte dient te laten
Soo haest sy maer de borst des avonts open doet,
Maer datze met het kleet die weder nemen moet.
Voor reden wort geseydt, en metter daet gepresen,
Dat vrouwen op den dagh wel eerbaer moeten wesen,
Maer als de swarte nacht bedeckt de gantschektst,
Dat dan het echte wijf mach sijgen in de lust,
Mach uyt een volle drift met haer geselschap mallen,
En met een lossen toom in minne stuypen vallen;
Mach springen uytten bant, en plegen metter daet
Alwat een lichte koy by wijlen onderstaet.
Maer hoe sal onse vrou Vlysses wijf gelijcken?
En als het duyster wort van hare plichten wijcken?
Sal oyt een reyne ziel gaen breken in der nacht
Al watter op den dagh ten goede was gebracht?
O neen, vriendinne, neen, ten is u niet te raden,
Het sal u in den geest en aen de zeden schaden;
Siet als de jonge vrou haer kleet heeft uyt gedaen,
Soo moetse metter daedt de schaemte trecken aen.
Sy moet oock als de son gaet in het water sincken,
Met des te meerder glans in reyne zeden blincken:
Sy moet, al is het licht schoon uytte weegh gebracht,
Haer stralen laten sien oock in de middernacht,
Sy moet in ware tucht met haren man verkeeren,
Hoe duyster dat het zy. De nacht is oock des Heeren,
De nacht is enckel dagh voor Godes hel gesicht;
Ghy, viert dan alle tijdt een reyne vrouwe-plicht.
Het gene die geleerden voor de goede zeden, ende eerbaerheyt ghebieden, werdt by de Medicijns oock voor seer nootwendigh tot de teelinghe gheoord eel. Want de overtollighe wellust, dewelcke met te grooten drift gheschiet, belet het ontfanghen. Lucretius in 't vierde Boeck.
In 't bed te weligh zijn belet het vruchtbaer telen,
En daerom moet het wijf niet al te dertel spelen:
Want in een losse doel, daer na dat yemant schiet,
En treft men noyt het wit daer op de schuter siet.
Nu oock te dickwils hervat zijnde, so bederft het zaet, ende wert onvruchtbaer, alsoo het voor sijn rijpigheyt gelost wert. De Philosooph Plutarchus seyt seer wel in het leven van Lucullus, gelijck onmatigh spreken de reden ydel ende dwaes maeckt, dat oock alsoo het zaedt van de gene, die ongebonden in 't byslapen zijn, gemeenlijck voos ende onvruchtbaer is. So datter niet beter ende bequamer en is tot de teelinge, en om wel te zaeyen, en oock wel te ontfangen, als de matigheydt, en niet te plocken voor dat het rijp is.
Onmaet in alle dingh verveelt,
Doch meest wanneermen kinders teelt.
De Koninginnei Zenobia wert in de Historien hier overseer geroemt. Dese als sy eens by haren man gheweest hadde, wachte de maent uyt om te sien of se swanger was, ende sulcx zijnde, beyde na de verlossinge, om geen vergeefs werck te doen: maer niet swanger zijnde, so namse wederom een proefken voor een maent, gelijck Tobellius Pollio getuygt. En wy lesen by Sosomenus van een vreemt Philosooph met namen Aeas, hoe dat hy een schoone vrou hebbende, haer maer driemalen bekende, en drie sonen teelde. Van dit exempel seyt een geleert Rechts-geleerde in Vranckrijck. (Tiraquellus in 15. leg. Connubial gloss. 15. 83.) die de republijck alle jaer een kint ende een boeck maeckte,
| |
| |
(ghelijck de President de Thou in wijn Historie van hem schrijft) indien dat het alle mans souden willen navolghen, dat de vrouwen, hoe eerlijck sy oock mochten zijn, daer mede niet wel vernoeght en soude wesen: en dat het beter was, heel vergeten, als soo selden ghegroet te zijn. Want gelijck sommighe hier van pleghen te seggen, Die noyt en at, noyt en hongerde. Populla de dochter van den vermaerden Romeyn M. Agrippa gevraeght zijnde, waerom de beesten na datse met jonghen waren, niet meer en speelde? antwoorden aerdigh, Om dat het beesten zijn. Macrob. 2. Saturn. 5.
| |
Teel-konst.
Voor de gene die ghenegen zijn haer ghesin, en met eene de werelt te vermeerderen.
INdien der yemant is genegen om te weten
Hoe dat de minne-plicht behoort te zijn gequeten,
Die let op dit geschrift, en op de bedde-wet
Die hier u door de kunst voor oogen wert geset.
In 't soetste van de Mey wanneer de velden bloeyen,
De kruyden jeughdigh staen, de jonge boomen groeyen,
Als ghy dan hebt gerust, u mage wel geteert,
En dat u geen verdriet of swaer gepeys en deert,
Vleden zijn verquickt, vermoeytheyt wech-genomen,
En dat in hare plaets de geesten zijn gekomen;
Soo dat u jeughdigh bloet, als van den slaep verweckt,
Wort gaende door het lijf, en na de vrouwe treckt,
En dat u soete duyf heeft wel-gestelde sinnen,
En leden wel bequaem om zaet te mogen winnen,
So roept tot u behulp den Vader van de trou,
Begeeft u dan met ernst ontrent u jonge vrou,
En doet dat u betaemt: en naer u reyne lusten,
Soo blijft noch op het bed een weynigh leggen rusten,
En sluymert noch een wijl; of soo slaep ontbreeckt,
Soo maeckt dat ghy alleen van soete dingen spreeckt,
Een quellijck bet gepraet en dient geen jonge vrouwen,
En past geen echte mans die haren acker bouwen.
Ghy dan jaeght bange sorgh en droefheyt op de vlucht;
Een acker eerst bezaeyt die wil een sachte lucht.
| |
Huarte
En el exam. de ingenios cap. 15. §. 3.
La crudeza que mas danno haze à generation, es la del vino: por que este licor, por ser tan vaporable y subtil, haze que ellos demas alimentos, vayan crudos alos vasos seminarios, y que la simiente irrite falsamente la hombre, sin estar cozida y fazonada: y por tanto loa Platon una lez que hailo en la republica de los Carthaginensis, que el hombre casado ni su mugher, no beviessen vino el dia que se pensa van Ilagher al octo de la generation: entendiendo que este licor hazia mucho dano à la salud corporal del niao: y que era bustante causa para que saliesse vicioso, y de malas costum bres. Pero sise beve con mederation, de ningun manjar se haza tan buena simiente como del vino blanco, especialmente para dar ingenio y habilitad.
| |
Ovidius
Lib. III. de arte amandi.
Mille modi veneris. simplex minimique laboris,
Cum jacet in dextrum semisupina latus.
|
|
Auteursrechtvrij