het bequaemelijck ghedaen, soo by heete als koude Spijse: alsoo het noch de hitte, noch de kouwigheydt van de selve en vermeerdert, maer eerder beyd matight. Het en is evenwel elck niet even nut. Wart in heete lichamen verandert het mede haest in galle. Het grof of Poer-Suycker is meer afvagende als het Brood-Suycker, en oock scherper, 't en ware gelijck geseydt is, in de selve eenige scherpigheydt van de Looge gebleven was. Het houdt den buyck weeck, en is de borst seer toegedaen en nut, als oock de blase en nieren. Hoe het meer gekoockt en ghesuyvert wert, hoe het meer van sijn warmte, en afvagende kracht verliest.
By de Suycker dient het Kruydt, met welcken naem alle Specerijen, verstaen werden, als Caneel, Nagelen, Noten Muscaten, Foelie, Peper, Gember, Safferaen.
De Caneel wast met geheele bosschen in 't Eylandt Zeilon, alwaer oock de beste van daen komt. Den boom heeft twee basten, maer de Caneel dat is den tweeden bast, wert af-gesneden in vierkante stucken, en alsoo te droogen geleydt, ende rolt dan in malkanderen, gelijck wy hem hier krijgen. Den boom daer den bast af gedaen is laetmen soo staen, en heeft onder drie jaren wederom andere basten, als te voren. De Caneel is heet in den derden graet, droogh in den tweede. De beste is, die wel ruyckt, by-na als Rosen van smaeck, eerst wat sootachtigh, daerna op de tonge bijtende. Heeft een verwarmende, openende, en dun maken de kracht, doch met eenige t'samen treckinge: waer door hy de maegh ende al 't ingewant versterckt, ende de Spijse doet verteeren.
De Nagelen wassen alleen in de Molucksche Eylanden, aen boomen gelijck de Laurier boomen, die veel tacxkens ende overvloedigh veel bloemen hebben, welcke veranderen in dese vruchtjens, die wy na de gelijckenis, diese met de Nagelen ofte Spijckers hebben, Nagelen noemen. Sy sijn van gematigheydt heet en droogh, niet verre van den derden graet, ende bebben een versterckende, openende, doorsnijdende, en doordringhende kracht, dun-makende met eenighe t'samen-treckinge: daer door stercken sy de herssenen, ende het gantsche ingewant. By de Spijse gedaen, beteren sy de gebreken van de Maegh, Lever, Hert, en Hooft, uyt kouwigheydt veroorsaeckt sijnde: verheughen 't hert, en doen de Spijse verteeren. Sy sijn best gebruyckt in den Winter, van oude en koude menschen, die met slijm overladen;, en met sinckinghen gequelt sijn. Oock salmense best by de koude vochtighe Spijse doen. Dan de heete galachtighe menschen sijnse quaet: nochtans in tijde van pest sijnse goedt geknaeut, om ons tegen de quade Lucht te behoeden. By de Spijse en mach mense niet met al te groote menigte doen, midts datse de selve wel eenen goeden reuck doen hebben, maer eenen bitteren smaeck geven, en den buyck al te hardt maken.
De Noten-Muscaten ende Foelye niet verre van de Molucsche Eylanden, in Banda, oock in de Eylanden van Iavus en Suda aen boomen, onse Perebomen niet ongelijck. Sy sijn met driederley basten bedeckt, den buytenste is gelijck den bolster van onse Ocker noten, als dese rijp wert, so spout sy haer open, en dan sietmen een dunne schorse ofte bast gelijck een netken, ende is de Foelye, 't welck om de vrucht gaet, te weten, de Note. Dese Noten sijn warm ende droog, in 't laetsten van den tweeden graet, ende wat stoppende ende t'samen-treckende van gelijcken aerdt is de Foelye oock. Dese Noten verstereken en verwarmen de koude Maegh, ende maken dat deselve de kost beterkan verteeren. Doen kortelijck meest al't selve, dat van de Nagelen gheseydt is. Dan de Foelye is in haer werckinghe noch veel fijnder, ende meer doordringende.
De Peper is vierderley, te weten, swarte, witte, lange, ende Canarijn. De swarte is de gemeenste, en die wy in de Keucken gebruycken. Wast meest in de Kust en op 't Lant van Malabar, de bladeren van den boom zijn de Orangie-bladeren gelijck, de vrucht wast in trosjens ghelijck de Aelbesien. De Peper is heet ende droog in den derden graet, ofte in 't beginsel van den vierden. Dient daerom best de oude koude Luyden, insonderheydt in koude landen, en in koude tijden des jaers: en wert alderbequaemst gedaen in koude en vochtige Spijsen, doch niet heel kleyn gestooten, maer alleen wat geknust sijnde: en dan is sy bequaem om een koude ende vochtige maeg te verwarmen, en te verstercken, en alle slijmachtigheydt op te droogen. Dan de Peper en dient niet te veel ofte te dickwils ghebruykt, ende insonderheyt kleyn gestooten, want dan verhit hy lichtelijker de Lever. Voor heete menschen, ende in heet weder is hy schadelijck.
De Gengber wast meest door geheel Indien, dan de beste komt mede uyt Malabar. Sy wast gelijck waterlies, ende de wortel, welcken onsen Gengber is, gelijckt mede den wortel van water-lies. De Gengber is heet ende verdroogende in den derden graet, en doet al dat Peper vermagh, doch wat tragelijcker, midts datse grover van stoffe is dan Peper, en altijdt eenige onverwinnelijcke vochtigheydt behoudt, door de welke sy soo lichtelijck vemeluwet, en van de wormen gesteken: dan de warmte blijft haer vastelijck by: maer de grove oft raeuwe vochtigheyt is als de gene die men in de lange Peper vint. In voegen dat de warmte, die van Gengber komt, lanksamer beginnende, oock langer duert, daerom is Gengber bequaem om de koude lidtmaten te verwarmen, en niet om het lichaem haest ende heel warm te maken, gelijck witte en swarte Peper doen. Sy verwarmt en versterckt een koude Maeg, doet wel verteeren, ende appetijt krijgen. Is nut om by koude, ende vochtige spijse gedaen te werden.
De Safferaen is was t' samen-treckende van krachten, maer de verwarmende kracht, gaet daer in alle de ander te boven: soo dat sijn gantsche wesen en eygenschap sulcx is, dat hy in den tweeden graet verwarmt, en in den eersten verdroogt: en daerom heeft hy eenighe kracht om te verdouwen, en te verteeren, daer toe helpende de matelijcke t'samentreckinge, die daer in bevonden wert, gelijck Galenus betuyght. Hy wert in alle Landen veel gebruyckt by alderhande spijse (insonderheydt die swaer van aert sijn, en dick bloet maken) niet alleen om sijnen goeden reuck en smaeck: maer oock om dat hy het herte verquickt, ende de swaerte van de spijse vermindert, ende boven dien alle gerechten in 't aensien lieffelijck maeckt.
Auteursrechtvrij
