Schat der gesontheyt

Van de Boom - vruchten met harde schelpen.
Het VII. Capittel.

HIer is een ander vrucht, hier is dat Amaryllis
Ten hooghsten wel bevalt en best na haren wil is:

Komt hier, ô Coridon, en brenght de lieve maeght

Een fruyt dat weynigh kost, en efter haer behaeght.

Het is een Herders-gift, ghy kondt geen beter kiesen,
Gaet legtet in den korf gemaeckt van groene biesen:

En çiert dan u geschenck met woorden van de kunst,

Soo vinje voor gewis haer ongeveynsde gunst.

En soo ghy wenst het stuck ten besten voor te stellen,
Segt dat het is een fruyt van byster harde schellen;

Maer dat het evenwel is binnen wonder soet,

En dat sy tegen u aldus oock wesen moet.

Dat sy een lange tijt met wonder harde streken
Vliefde tot den gront scheen af te willen breken;

Dat nu dien stegen aert dient af te zijn geleyt,

En eens tot uwe troost het soete la geseyt.

Komt op een ander tijt, en brengt haer Ocker-noten,
En als ghy in haer schoot de vruchten hebt gegoten,

Soo segt haer dat het fruyt is dienstigh voor fenijn,

Maer datter by de Noot oock Ruyte dient te zjjn.

En siet op dit beleyt is mede wat te seggen,
Dat ick niet voor en heb hier breeder uyt te leggen:

Ghy voegter weder by den keest van uwen mont,

En siet hoe ghy het stuck te passe brengen kondt.

Weest ghy het boom- gewas, laet haer de Ruyte wesen,
En segt dat dit vermengh veel qualen kan genesen,

Seght vorder lieve vriendt, dat hier te seggen valt,

Maer siet dat uwe tong niet al te los en malt.

Spreeckt niet als na de kunst, en om het wel te leeren
Soo maeckt tot desen Boeck een vlijtigh oog te keeren;

Ghy sult hier konnen sien, soo klaer gelijck den dagh,

Al Wat het boom gewas en wat het kruyt vermagh.

DE Eeckelen zijn by alle de heydensche Schrijvers niet alleen ghehouden voor de outste vruchten, maer oock voor het eenigh voedtsel, waer by de eerste Werelt alleen plagh te leven, Lucret. in 't 5. Boeck:

Alwat de Sonne gaf, en watter van aen regen
Komt spruyten uyt het Velt, daer is een rijcken segen

De menschen aengenaem, en in het eyecken woudt

Daer is dat al het volck sijn blijde feesten houdt.

En hierom is 't dat dese vrucht haren naem heeft nae den Hebreeuschen Akel ofte Eeckel, dat Eten beteeckent, Fagus in 't Latijn van het Griecx Phagein, dat oock Eeten geseydt is. In een Wet van de twaelf tafelen (dewelcke de oudtste Wetten, van de Romeynen waren) ons bewaert by Plinius in sijn 16 Boeck op het vijfde Capittel, werdt toeghelaten, dat men de Eeckelen, die op een ander mans Acker vielen, vermochte op te rapen. Op welcke Wet de groote Rechts-geleerde Cajus L. quivenen ff. de verb. & rer. sign. aenmerckt, dat by het woordt Eeckelen niet alleen de vrucht van de Eycke, ofte alderhande Eeckelachtigh gewas, maar oock van alle andere boomen moet verstaen werden, nae het exempel van de Griecksche spraeck, in de welcke alle soorten van boomen Akrodrya, dat is, Eycken genoemt werden. Dit schijnt wel plaets te hebben in die Wet, dewelcke ick geloove van de Romeynsche Thien mannen ghemaeckt te zijn, om den honger van de armen te verlichten, haer toelatende alderhande afgevallen vruchten op te rapen; dan ick twijffele, ofte dat allesins soo uyt te leggen. Ovidius in 't begin van sijne boecken van de Transformatie, daer hy van de gulde eeuwe spreekt, en van 't ghene dat de menschen doen aten, onderscheyt de Eeckelen van d'andere boom-vruchten, met dese verssen:

Het aerdtrijck met den ploegh of egge niet gewont,

Droegh uyt een gullen schoot en uyt een vetten grondt.

Al wat den mensche spijst: Wat kruyt en boomen geven
Dat is aen al het volck genoeghsaem om te leven:

De vrucht van 't eyken-houdt en van den wilden braem,

Die waren even selfs de Princen aenghenaem.

Maer daer na het Kooren ghevonden zijnde, ende maniere om het Landt te ploeghen, ende te bezaeyen, hebben sy de Eeckelen voor de Verckens ghelaten. Daer van is 't spreeck-woort by de Griecken, Al Eeckelen genoegh, als of sy wouden seggen, alsser beter komt, dan laet men slechter staen. Nochtans getuyght Galenus in het tweede Boeck van de krachten der Voedtselen op het acht-en-dertigste Capittel, dat die van Arcadien, als de ander Griecken al Kooren aten, noch lange haer aen de Eeckelen hielden: ende Plinius schrijft op de aengewesen plaetse, dat noch in sijne tijdt veele volckeren by Eeckelen leefden: ja datse den Spaenjaerden soo aenghenaem waren, dat sy die voor Bancket op de taeffelen lieten setten. Sulck bancket, seyt Erasmus van Rotterdam in de uytlegginge van 't gemelte Spreeckwoordt, was heel bequaem voor de gene, die de pis tot spoelwater voor haer tanden gebruyckten. Maer al is 't, dat niemandt de leckere kost uyt Arcadien sal gaen hallen, soo zijn evenwel de Eeckelen dickwils seer wel te pas gekomen in honghers-noodt. By aldien die van Leyden Eeckelen in haer Stadt ghehadt hadden, men

[p. 105]

soude van soo veel ellende in haer belegeringe niet gehoort hebben. Waer van Galenus een schoone ghetuygenisse geven kan, in het vermelde Boeck en Capittel, alwaer hy oock de maniere om de Eeckels tot spijse te ‘bereyden beschrijft. Als op sekeren tijdt, seydt hy, ons landt van hongers-noot geplaegt werde, en datter groote menichte van Eeckelen en Mispelen ghewassen was, soo begroeven de Boeren de selve in, kuylen, diese in de winter en iu 't voor-jaer in plaetse van Kooren aten. Te voren waren de Eeckelen maer, kost voor de Verkens: Maar also de Huys-luyden de selvige doen, gelijck sy plegen, niet en konden voeden, soo atense het Kooren voor eerst op. Daer na de winter op handen zijnde, ontgroeven sy de Eeckelen, en bereyden die tot spijse op verscheyde maniere. Want sy koocktense somtijts in water, ende bradense wat onder heete afsche, somtijts stieten syse tot meel, en maeckten der pap en bry van, somtijts besproeyden syse alleen met water, en de dender een sauçe by, somtijdts aten syse in melck gesoden, ofte in honigh, geleyt. Voorwaer soo in de Stadt van Numamia eertijdts,’ oft in onsen tijde te Sancerra in Vranckrijck (daer niet ongegeten bleef) maer Eeckelen hadden geweest, sy waren onwinbaer gebleven. Wan de stad Chios in 't Eylandt van den selfde naem, hiel de belegeringh soo lange tegen met Eeckelen eten, tot datse ontset werde; als uyt Cornelius Alexander by Matthiol. te lesen is, in de uytlegginge van Dioscorides 1. 121. En Galenus seydt op de ghemelte plaetse, dat de Eeckelen niet minder voedsel geven, als veel spijse die van Koren ghemaeckt werdt. Maer 't selfde (als hy schrijft in 't Boeck van goede en quade gijl ofte sap van het 4 Capittel)is dick, raeu, en kout, en gaet lancksaem na beneden, waer uyt volgt datse hart om te verdouwen en qualijck om te verteeren zijn. Alzo wy om d'outheyt, van de Eeckelen eerst gehandelt hebben, so zullen wy dit Capittel vervolgen met de boom-vruchten die mede harde schelpen hebben, in 't Latijn met eenen ghemeenen naem van Noten beteeckent, aengaende van de gene, die den sel£den eygentlijck ghegheven werdt.

De Ocker-noten zijn warm ende droogh, insonderheydt alsse wat verdrooght zijn. Want de versche hebben meer vochtigheyt, en minder warmte. Derhalven zijn de versche de beste, hoewel sy oock moeyelijck om te verteeren zijn, en luttel voeden: maer de drooghe maken veel galle, ende zijn een heete galachtighe Maghe schadelijck. Daerom zoude men mogen dencken, datse voor oude luyden bequaemer zouden zijn, als voor jonghe: Maer om dat sy de krop ven de Mage, Keel ende Strot beschadigen, hoest verwecken, en pijn in 't hooft maken, soo sijnse oock onnut voor de selve. Sy sijn een goede remedie teghen vergift, met vyghen ende Wijn-ruyt, ende wat sout ghegeten. Ende dit is 't secreet dat Pompeius vont, in 't Cantoir van den overwonnen Koningh Mitridates, met sijn eyghen handt gheschreven, ghelijck te lesen is by Plinius in het 23. Boek van sijn Natuerlijcke Historie, op het 8. Capittel. Sy werden gemeenlijck gepresen, ende goet gehouden op visch gegeten, om dat sy de vergaderingh van eenige slymerigheyt, ende bedervinghe van vochtigheden, die lichtelijck op het eten van de visch in de Mage gheschiet, met haer warmte ende drooghte beletten, ende in dien der misschien eenige vergiftigheyt ofte quaet-aerdigheydt, ghelijck somtijts ghebeuren kan, in de Visch is, de selve met een besondere kracht kan tegen-staen.

De Hasel-noten gheven meer voedsel, dan de Ocker-noten, maer zijn wat kouder: evenwel warm en droogh. Sy sijn harder om te verteeren, maken grover ende aerdtachtigh sap of gijl, als de Ocker-noten. Veel op andere kost ghegeten, drijvense in de Maegh, ende veroorsaecken op-blasinghe, brakinge, ende pijne in 't hooft. De versche sijn beter als de drooge, en maken de gesonde menschen haest vet.

Tot de Eeckelen en Noten behooren oock de Castanien (Plin. 2.3.8.) de Eeckelen van lupiter, in het Griecks genoemt, en in 't Latijn Castanie-noten.

De Castanien, seydt Galenus, sijn de edelste van alle de Eeckelen, en onder alle de wilde vruchten brengen sy den lichaeme alleen een redelijck voetsel by, in het tweede Boeck van de kracht der voedselen. En in 't Boeck van het goet en quaet sap, op 't vierde Capittel, seydt hy, dat sy goet voedsel gheven, als sy wel verteert werden. Maer sy sijn swaer om te verteeren, en sincken seer traghelijck na beneden. Geven oock grof en duerende voedsel, maken den buyk hart, stoppen de loop, en veel ghegeten, verwecken veel winde, en pijn in 't hooft. De raeuwe hebben een by-een treckende kracht, en sijn dapper windigh, daerom sijnse beter gebraden, of gesoden. Ik hebbe by de huysluyden, daer heele bosschen van Castanien staen, en meest voorde Verkens gheworpen werden, ghesien Broodt van Castanienmeel gebacken, het welcke seer swaer en hart om te verteeren is.

De Pistatien ofte Fisticen sijn mede hart te verteeren, doch minder als de Nooten. Anders zijn sy goet van sap, en geven prijselijck voedsel, doch nochtans een weynighsken dickachtig. Oock 't voedsel dat sy by brenghen is tamelijck veel: en daerom konnen sy kracht geven, en wederom versterken al de gene die door langhe sieckten ofte anders onsterk en slap gheworden sijn: ende sy maken wederom vet ende gelijvig die door deselve oorsake mager sijn: Daerom sijn sy seer nut de uyt-drogende ofte uyt teeren de menschen Rabbi Moses houtse voor de beste van alle vruchten, om datse de walginge beletten, en de Mage etens lust doen krijgen. Avicenna seyt oock datse de Mage seer verquicken: het hert oock verstercken, en goet bloet maken; ja soo goet sijn als de Amandelen. Dan Galenus twijffelt seer ofse soo veel deugden hebben. Immers men moet bekennen, datmen daer niet veel t' seffens van eten en mach. Want sy vullen het hooft met dampen, ende schaeden de kinderen, en de heete menschen, om datse haer 't bloedt ontsteken, en draeyinghe in 't hooft veroorsaken. Maer alsmer Conserve of Rosen met ofte na eet, dan en schaden sy niet.

Te Venetien maeckt men een soorte van Marcepeynen uyt dese vruchten, Pistacciare ghenoemt, die goet ghehouden werden, om de kouden mans wat lust of krachts te geven om met de vrouwen om te gaen.

Onder de Noten, werden mede gherekent de Amandelen, en sijn tweederley, Soete en Bittere. Ouder alle de soorten van Noten, daer nu afgehandelt is, sijn de Soete Amandelen de alderbeste, matelijck warm en vochtigh, ofte een weynigh nae de drooghte treckende, Galenus schrijft in het 2 Boeck van de kracht der voedtselen op het 29 Capittel, dat de Amandelen niet veel voetsel en geven. Maer de ervarentheyt leert, en so

[p. 106]

veelderhande spijse, die van Amandelen ghemaeckt werdt, betuyght volkomentlijck, datse veel voedtsel maken, en dat van matighe en goede stoffe. Sy zijn seer goedt voor uytgheteerde lichamen met Suycker ende Rosen-water ghegheten, ofte tot Marcepeynen gebacken.

De Soete Amandelen, als oock al de voor-verhaelde soorten van Noten, zijn door haer windachtigheyt en substantie bequaem, om den lust van by-slapen te verwecken, en te vermeerderen: dan het is een quaden Put, daer men 't water in dragen moet.

Bitter Amandelen zijn onbequaem om voorspijse ghebruyckt te werden, hebben evenwel gesien, Marcepeynen daer van gebacken, die men at om niet lichtelijck droncken te werden, dan heb niet konnen merken, dat de selve ofte soo toe-ghemaeckt ofte uyt de handtgegeten, daer toe groote kracht hadden: al is 't oock dat van dese kracht veel beschreven is by Plutarch. 1. Symp. qu. 6. Athen. lib. 2. en Plin. 23 Nat. 8.