|
| |
Van Broodt, Pap, Bry, Koecken, ende alderhande Kooren-werck.
Het II Capittel.
DE tijdt, beroemde vrient, begint naen te manen
Te spreken met bescheydt van alderhande granen,
Te schrijven hoe men eerst het edel Kooren vont,
Ten dienste van de waegh, en smaken van den mont.
De menschen hebben eens alleen maer kruyt gegeten,
En vry een ruymen tijdt geen beter kost gheweten.
Oock in het aert-gewas verneemt men vollen lust,
Indien men slechts alleen den gragen hongher blust.
Het was een gulde tijdt, wanneer de menschen saten
Te midden in het Velt en niet als Vruchten aten,
Met kleynen kost gedient: het was een gulde tijdt,
Als met een schotel Moes een Prince was verblijt;
Het was een gulde tijdt, wanneer een kudde Schapen
Gingh onder eenen boom met haren Meester slapen,
Of weyden door het Wout en voor en nevens hem,
En sprongh of op het spel of op een blijde stem.
Het was een gulde tijdt, eer oyt de Lieden dachten
Een Os een jonge Koe, of ander Vee te slachten,
En dat geen jarigh Lam met sijn onnoosel bloedt
Haer monden hadt besinet, haer magen hadt gevoedt.
't Is nu een ander eeuw: het Vee dat wordt verslonden
Ten dienste van den buyck, en van de grage monden:
| |
| |
Men wil geen kruyden weer tot spijse voor den noodt,
Men wil de soete smaeck van nieuw ghebacken Broodt:
Men wil dat lecker is, wel gaet dan vorder treden,
En tast hier in het Graen als met de gantsche leden,
Door gront den rechten aert van Rogh, en Spelt, en Rijs,
En leydt ons van den lust, en tot ghesonde spijs.
WY sullen de beschrijvinge van de Voedselen beginnen van het ghene, 't welck de Aerde tot onderhoudt van de menschen voort brenght, als van het ghemeenste en oudtste van allen, met het welcke de Menschen van d'eerste tijden haer alleen plachten te behelpen, na het gevoelen van Hippocrates, in sijn Boeck van d'oude Medicijne. En daer is ook uyt de H. Schriftuere niet wel te mercken, dat men voor de Sont-vloet yet anders, het sy Vleesch oft Visch, gegeten heeft. De Luyden van die tijdt etende alleen om te leven, en de niet levende om te eten (ghelijck Socrates van sommige plach te seggen) en sochten gheen leckernyen ofte vreem de koketten: maer alleen middel om den honger ende dorst te lessen; en gebruyckten derhalven de Spijse, die gereetst was, en niet veel toestellen van doen en hadde, als kruyden, Wortelen, vruchten, die altijdt by de handt waren, ende en aten geen bloet, als van Kerssen, en Moerbesien: niet zijnde van de dwasen, daer de Grieckse Poët Hesiodus van spreeckt, die niet en weten, datter oock in slecht kruyt wel wat goets, en van groote kracht is. Soodanigh voedtsel is oock by de ghene die soberlijck en heylighlijck gheleeft hebben, altijt genut en gepresen. Xenophon, de Griecksche History Schrijver, vertelt mede van de Persianen, datse voor spijse Broot, en voor toe-spijse de kersse plachten te ghebruycken, en dat, om dit sober leven het onder haer schande was, indien yemant snoot ofte spoude. In Indien is noch hedensdaeghs verscheyden volck, dat niet en eet van 't geneleven ontfangen heeft. Desen simpelen kost schrijft Phytagoras de gulde eeuwe toe, by den Poët Ovidius, in 't vijfthiende Boeck van sijn Transformatie: maer den selfden is daer nae allenghskens verandert. Soo getuygt Varro, de geleerste van de Romeynen, in 't eerste Boeck ende Capittel van sijn Lant-bouwinge, dat het menschen leven van d'eerste Memorie met trappen gedaelt is tot onsen tijdt, en dat den eersten trap den natuerlijcksten geweest is, doen de menschen leefden van het ghene de Aerde van selfs ‘en onghequelt voort-bracht. De eerste Menschen, seyt Lucianus Amorib. Soo dra sy geboren waren, sochten een dagelijcksche remedie voor den honger; en aten uyt ghebreck het eerste kruydt datse kreghen. Daer na sochtense na de malste kruyden, als oock de eeckelen. Maer de later eeuwe heeft dese kost voor beesten ghelaten, en de naerstigheydt van de Huysluyden heeft het zaeyen van Kooren en Gerst ghevonden, en den middel, om de selve alle jaers wederom op een nieuw te doen wassen. By de Poëten wert’ het vinden van het Kooren de Godinne Ceres toegheschreven, het welck daerom oock van Virgilius, het Zaet van Ceres genoemt wert, schrijvende in 't eerste boeck van sijn Landt-bouwinghe aldus:
De werelt leet hier voormaels noodt,
Men vonter Graen noch Witte-broodt,
Men at of kruyden uyt het Wout,
Of vruchten van het eycken houdt,
Of Bramen van een Wilden struyck,
Slecht voedtsel voor een gragen buyck.
Maer doen quam Ceres in het landt,
Die eerst den ploegh en kouter vant,
Die heeft den rauwen hoop geleert
Hoe dat het landt dient om ghekeert,
En hoe men Ossent' samen-vought,
En na den kunst den Acker plought,
Siet dus soo wies het edel Graen,
Dies hadt den eeckel stracx ghedaen.
En al is 't dat in sommige Landen, daer geen Kooren en wast, Broot gebacken werdt van ander Meel, ghelijck in 't Eylandt van S. Domingo, van een witte wortel, genaemt Cazave, als beschreven werdt in de Chinesche Voyagien, by den Spaenschen Schrijver Gonzalez de Mendoza, en van andere wortelen, by andere, oock Nederlandsche Schrijvers: so en komt evenwel soodanig Broodt gheensins noch van smaeck, noch van kracht by het Broodt, 't welck van Kooren gemaeckt werdt.
Onder het Kooren zijn al van Ouden tijden, ende noch gebruyckelijck Terwe, Spelte, Rogge, Gerst, als oock ander aerdt-gewas, Rijs, Geers, Haver, Erweten, Boonen, ende diergelijcke.
De Terwe, is warm en vochtigh van aerdt, ende geeft meer ende vaster voedtsel, als eenigh ander Kooren, en werdt daerom oock meerder geoeffent. Want al isse wat vochtigh, en daer beneffens eenighe taeyigheyt en klevende vettigheyt heeft, soo werdt nochtans de selve door bereydinge verbetert ende wech ghenomen: insonderheydt in het Broodt, het welck de beste Spijse is, die van Terwe gemaeckt werdt, ende oock de oudste van alle, na de Vruchten. Want wy lesen in de Boecken Mosis, dat Adam in het Paradijs Boom-vruchten at, en de daer uyt-gejaeght zijnde, dat hy de Aerde ‘boude, en de moest aen hooren de stemme, In 't sweet dijns aenschijns sult ghy u broodt eten. Welck sweet’ Aben Ezra uyt leyt van dien arbeyt, door de welcke het sweet meest verweckt werdt, als daer zijn, Bouwen, Wannen, Malen, Kneden, Backen, soo dat Adam te ghelijck de straffe, ende de konste van Broodt maken gegeven is. Van die tijdt is het Broodt altijdt in 't ghebruyck ghebleven: en voor de beste Spijse bevonden. Want in het selve werdt de Terwe alder-best bereydt: alsoo de taeyigheyt door den deessem verbetert werdt, ende vochtigheydt, soo sy veel is, neemt het backen wegh, waer toe mede niet weynigh en helpt het zout, datter in komt. Aristoteles schrijft in sijn Problemat, dat het onghesouten Broodt swaerder weeght, als het ghene, daer zout by gedaen is, wel verstaende, als het anders van eenderley ghewicht is: hoewel dat het tegendeel waerschijnelijker mocht aengenomen werden, dewijl het zout swaerder is, als het water. Maer die de saeck wel insiet, sal bevinden dat de reden goet is. Want het zout verdrijft en verdrooght alle vochtigheyt, de welcke door de warmte ghewoon is te bederven. Sulcks blijckt merckelijck aen Vleesch, Visch, ende ander spijse, die langh in de Pekel bewaert werdt. Op de selve maniere verteert oock door het zout de vochtigheydt in 't Broot: en als de selve by blijft (gelijck geschiedt
| |
| |
in ongesouten broodt) soo beswaertse het ghewichte. Deselfde vochtigheyt werdt oock in 't Broot gehouden, als het niet genoeg gebacken is. Het welck sommighe Backers al willens doen, om dat het soo veel te swaerder soude wegen. 't En is oock niet beter, dat het door te grooten hitte van den Oven, al te hart gebacken wert. Want daer door en wert niet alleen de overtollige vochtigheyt verteert, maer oock het lieffelijck sap, 't welck is als de Ziele van 't Meel, uytgewaessemt ende verbrant. Soodanig broot is hart te verteeren, geeft weynig voedtsel, schiet langsaem na beneden, en stopt den buyck. Maer het gene niet genoegh ghebacken en is, beswaert de maeg, wert naeuwelijcks verteert, verweckt veel wints, ende taey slijm. Maer schiet ras na beneden door sijn swaerte, ende maeckt derhalven den buyck weeck. Waer uyt blijckt, datter op het backen wel moet gelet werden. Ja daer is by na soo veel gelegen aen het bereyden ende toe-maken, als in de stoffe, daer het afghemaeckt wert. Want al is het Broot van 't beste Kooren gemaeckt, indien het evenwel niet heel wel ende konstigh gebacken en wert, soo kan het tot ongesonde kost gedyen. De heele saeck bestaet insonderheyt in het rijsen en backen; en daer is een groot onderscheydt tusschengedeessemt, en ongedeessemt Broodt. Want door den de essem werden de groofste deelen verdunt, de taeye lichter ende luchter gemaeckt, en bequaem om wel verteert te werden. Maer ongedeessemt Broot, is swaer, grof, hardt om te verteeren, maeckt in het lichaem rauwe en grove humeuren, ende veroorsaeckt veele verstoppinghen. En al geeft het vast voedtsel, ende dat niet lichtelijck en vervliegt: soo en is het evenwel niet bequaem, als voor heel grove en stercke lichaemen, ende dieswaren arbeydt doen. Het broodt dan, dat wel gekneet, geresen, ende met matelijcke hitte gebacken is, wert met recht voor de beste Spijse gehouden, en is voor een yegelijck, van wat jaren ofte complexie hy zy, nut en dienstig; ende wert bequamelijck tot alle toe-spijse, als Vleesch, Visch, Boter, Kaes, Fruyt, Moes, gegeten, ende sonder het selve wert niet anders, als met schade van de gesontheydt genoten. Het is mede de Maeg seer aengenaem: ende daer alle andere kost, indien men hem dikwils komt te eten, ten lesten tegen werdt, het Broot alleen en wert men niet moede, ende wert gestadig van de gesonden met smaeck gegeten; ende de siecken verliesen alderlest den smaeck van 't Broodt, en wederom bekomende, krijgen die eerst weder.
Maer also het Broot niet altijt van een derley Meel gemaeckt en wert, en isser tusschen het selve oock groot onderscheyt. Galenus seyt, dat onder alle de gheslachten van broot, het Witte-broodt ofte Heeren-broodt van de suyverste ende fijnste Terwe-bloem gemaeckt; het meeste voedtsel geeft.
Daer aen komt het Gebuylt-broot, te weten, daer de grofste Semelen niet by en zijn. Dan volgt het gemeen Terwe-broot, dat al sijn bloemen, en oock al sijn Semelen noch by sich heeft. Hier na werden gerekent de soorten van Broodt, die by nae niet dan Semelen in en hebben, sulcks als is het Broodt, dat daerom Gruys-broodt ofte Semel-broodt gemeenlijck ghenoemt werdt. Sulck broot is het slechtste van allen, en voet veel min, dan eenig van d'andere soorten van Broodt; daer-en-boven soo gaet het haest ende ghemackelijck van onderen af, ja maeckt ende houdt den buyck gemeenlijck heel weeck. Maer al is 't, gelijck wy geseydt hebben, dat het Witte-broodt het suyverste en voetsaemste van allen is, so en dient het nochtans van de delicate Luyden, ende die geen werck en doen of haer lichaemen niet wel en oeffenen, niet gestadig gegeten, alsoo het selve de Lever ende Milt lichtelijck doet verstoppen, ende oock Graveel ende gicht verweckt, om de taeyigheyt ende soetigheyt van de blom. Soo dat het gemeen Terwen-broodt haer beter is, het welck om de Semelen, die het by hem heeft, minder verstopt ende lichtelijck na beneden-schiet. Ende dit is een van de voornaemste oorsaken, waerom de groote Heeren ende Witte-broots kinderen veel tijdts met Graveel en Gicht gequelt zijn, volgens het ghevoelen van onsen vriendt, den Hoogh-geleerden Heere Doctor Lodewijck Nonnius, seer vermaert Medicijn tot Antwerpen.
Daer is oock onderscheyt te maken tusschen versch en oudt-backen broodt. Het ghesondtste ende lieffelijckste is dat daeghs te vooren ghebacken is.
Heet Witte Broodt, ofte anders heet broodt, swelt in de Maegh, maeckt dorst, verstopt de Lever, ende het ander inghewant. Heel oudt-backen broodt is onlieflijck, hert om verteren, ende maeckt swaer bloedt: gelijck oock doen de korsten van broodt, die daerom op veele Heere tafelen werden afgesneden.
Biscuyt, ofte twee-back, is niet quaet, insonderheyt voor de ghene die wat vochtigh van complexie zijn, ofte veel vochtighe humeuren by haer hebben.
Alle ander dingen, die van Tarwe ghemaeckt werden, als daer sijn pappen, waeffelen, panne-koecken, korsten van pasteyen, ende dierghelijcke, en konnen van deugden en gesontheyt by het broodt niet vergeleken werden: also in veele het vermengen van melck, boter, ende diergelijcke de taeyigheyt van den Terwe niet en verbetert, maer eer vermeerdert, ende dat den Terwe oock so wel niet en rijst ofte gekoockt en wert. Ende al is 't, dat de selvige wel goet voedtsel geven, indien sy een stercke warmte ende goede Maegh bekomen: nochtans dewijl het naeuwelijcks en ghebeurt, dat sy geheel in een swacke Maegh, ende in de ghene, die geen stercke wermte in haer en hebben, ende haer niet sterck en oeffenen, verteert werden, ende datter eenighe deelen onverteert blijven: soo sullen de selve sonder twijffel een raeuw en taey voedtsel maecken, 'twelck de naeuwe aderen, insonderheyt van de Lever verstoppen sal, ende stof tot Graveel verwecken, ende de voedinge van het gantsche lichaem in roere stellen.
By ons is seer in 't gebruyck de Blomme-pap, van Terwe-blom met Soete-melck gekoockt: de welcke veel voedtsel geeft, en niet ongesondt en is, by aldien sy so heel dickwils niet gegeten en werdt. Anders doet sy Graveel en Steen (gelijk nu geseyt is) in de Nieren groeyen, en verstopt de Lever, als Galenus getuyght. Ende van dese natuere zijn meest alle andere pappen ende bryen, die men van ander meel met Terwenmeel vermenght, gewoon is in melck te koken, als van Rijs, Haver, Geers, Gerste, en andere. Want veel van de selve voeden wel ende veel: maer sy doen den buyck dickwils swellen, en maken grofende swaer bloedt.
De gesontste pap, die niet van meel, maer kruym van broodt gemaeckt werdt, is de Panada (alsoo na het
| |
| |
broodt genoemt) bequaem soo wel voor de ghesonde, als voor de gene die sieckelijck gaen.
De Spelte komt van natuere aen de Terwe, en gelijck als tusschen de Terwe en Gerste. Want sy geeft meer voedtsel als de Gerste, en minder als de Terwe. So dat het broodt daer van gemaeckt, al is 't goet in de Maegh, oock minder voetsel geeft als Terwen-broodt.
De Rogghe is warmer als Gerst, maer koelder als Terwe, het broodt daer van gebacken gheest meer en vaster voedtsel als het Gersten-broodt, dan heeft eenige taeyigheydt ende verstoppende eygentheydt, door de welcke dat hart ende swaer om verteeren is, insonderheydt dat het gesift ofte gebuylt, ende van sijn Semelen afgesondert is. Want 't gene dat van ongebuylt Meel ghebacken werdt, ende alle sijn Semelen noch heeft, so dat van de Molen gebrocht wordt, alsset wel ende behoorlijck ghedeessemt, ende door-backen is, dan isset min taey ofte swaer, ende en is niet heel moeyelijck om verteert te werden, en gaet haestelijck van onderen af: het en is nochtans dies aengaende niet al uyt met het ongebuylt Terwen-broot te vergelijcken: want het is noch swaerder als het selve, ende moeyelijcker om te verdouwen.
Dan dit Roggen-broodt geeft den lichame een vast, gelijvigh, ende sterck voedtsel, niet quaet van sap ofte gijl, wel-verstaende als het van goede Roggen gebacken is: Want Broot van quade verdufte ofte bedorven Rogge gemaeckt, doet in het lijf quaet ende haeft verrotbaer bloet groeyen, ende veroorsaeckt verscheyde langhduerighe verdrietige sieckten, insonderheydt de gene die wy Scheur-buyck ofte blauschuyt noemen.
Maer om het Roggen-broot so veel te aengenamer ende lichter te maken, mengen sommige daer Terwe by, 't welck sy Miscelluyn noemen, al of men gemengt broodt seyde. En dat Broodt is soo taey en swaer niet, als het ongemengelt Roggen-broodt, ende blijft langer versch, weeck of sacht als het Terwen-broodt self.
Biscuyt van Rogge is voor de Schippers, ende Steden die belegert zijn, ende voor de menschen die grooten arbeydt doen.
De Gerste seydt Plinius 18.7. is van d'alder-oudtste kost, werdt van Galenus 7. Simp. koudt en droog in den eersten graet ghestelt, en is de Terwe van krachten gheensins gelijck. Want de Terwe verwarmt merckelijck: Daer-en-tegen en verwarmt de Gerste gantsch niet, en daer-en-boven in welcker voeghen die ghebruyckt werdt, 't zy oock dat men daer brooden van maeckt, men sal daer eenige verkoelende kracht in bevinden. Voorts so verschilt sy van de Terwe oock aengaende de stoffe van haer voetsel, dat sy den lijve geeft. Want de Terwe is 'dick ende taey van stoffe: maer de Gerste doet in ons lichaem een dun, en een weynigsken af vagende vochtigheydt ofte gijl groeyen, waer van nergens na so veel voedtsel komt, als van de Terwe. Soo dat niet sonder reden de Gerst noyt in soo grooten achtingh geweest is, als de Terwe. Plutarchus verhaelt van Marcellus in sijn leven, als ook Livius in het 37. Boeck van sijn Historie, dat hy de compagnien, die haer Vaendels quyt geworden waren, in de Stede van Terwe, Gerst liet uyt-deelen. Het selfde getuyght Plutarchus mede van Antonius in sijn leven, ende Dio in 't 49. Boeck van sijn Griecksche Historie. Als oock de selfde Dio, ende Suetonius van den Keyser Augustus. Soo weynigh was de Gerst by den Terwe geacht, dat sy de Soldaten die haer qualijck gequeten hadden, tot een straf en schandael ghegeven werden.
Gersten-broodt plagh by de Joden heel ghemeen te zijn, ende soo lesen wy in 't Euangelic, dat het by de hant was, als de Heere Christus daer mede so groot mirakel dede. Het is noch heden by ons in 't ghebruyck, dan soo heel ghemeen niet, als Terwen, en Roggenbroodt, het voedt noch minder. Doch de gene, die van de beste Gerste gemaeckt werden, en verschillen dies aengaende soo veel niet van de Terwe brooden: Maer die van voose en lichte Gerste gebacken zijn, komen van aerdt en voedtsel met de Semelachtige ofte grove Gruysachtige Terwe-brooden heel over een. Dan het broodt van soodanige Gerste gemaeckt, gact seer haestelijck van onderen af: 't welck in de andere soorten van Gersten-broodt oock plagh te gebeuren, als men die met de Terwen-brooden souden willen vergelijcken. Plinius oordeelt op de verhaelde plaets, hier al te slecht van, als hy derft seggen, dat het Gersten-broodt gebruyckelijck by de Ouden, van 't ghemeene leven weder-worpen, ende voor voer van de beesten gelaten is. Biscuyt van Gerst is selden goedt, ten zy daer ander Kooren, als Terwe, Rogge ofte Mistelluyn by ghedaen werdt.
Gerste-pap werdt gemaeckt van het Meel in water, vleesch sap, soete ofte keerne Melck, Wey, ofte yet anders gesooden. Maeckt vochtigh, ververst, en voet matelijck: verweckt oock de ruste (daer de Roggen-pap mede toe ghebruyckt werdt) dan is wat windtachtigh, het welck met een weynigh Venckel-zaet kan verbetert werden.
De Philosooph Aristoteles schrijft, dat wy alder-langst sonder tegenheydt konnen ghebruycken de spijse, die van Terwe ofte Gerste-meel gemaeckt werdt, om dat het gene den mensche volgens de Natuere voor spijse toegeschickt is, altijdt begeert werdt. Derhalven soo geschiedt het van wegen de Natuere, dat al is 't dat wy sulcks gestadelijck gebruycken, even wel 't selfde niet moede en werden, gelijck wy wel doen de alder-beste ende leckerste spijse.
De ander Aert-gewassen en zijn so voedende, noch soo bequaem niet, als de gene daer wy nu afgehandelt hebben, en daer 't broodt afgebacken werdt.
De Rijs die in sommige Landen gebruyckelijck is, in plaetse van broodt, werdt gehouden te zijn warm in den eersten graet, ende droogh in den tweeden. Hy voedt middel-matigh, ende meer (ghelijck men heel Nederlandt door gewoon is) in soete Melck gekoockt zijnde. Werdt heel lichtelijck verteert, ende maeckt wat grof voetsel, is daerom jonge luyden die arbeyden bequamer; en dickwils gegeten veroorsaeckt verstoppinge. Daerom moet hy wel gekoockt zijn, en is beter in Vleesch-sap, als yet anders.
Rijs half gesooden ende dan gedrooght, wordt wel drie of vier jaer lanck goedt bewaert, ende heel Indien door (insonderheydt by de Nayres of Heydenen) wort die Rijs veel gheacht; en sy versien haer Schepen daer mede, als sy een lange Reys aennemen, gelijck wy met Biscuyt of twee-back. Sy eten dat met heele handen vol. ende het smaeckt seer wel: dan sy doen daer ghemeenlijck Suycker by, of Daeyen, of eenig ander ooft.
Die van Malevida wet en nu van dit soo gesooden en gedrooght Rijs, verscheyde Koecken, Krakelingen, en Marsepeynen te maecken. Dit selve alsoo gesoden,
| |
| |
en in de Sonne gedroogt, Rijs stooten sy soo kleyn als meel, ende pappe daer van gemaekt, noemen sy Avela.
Geers is van natuere kout en droog, niet onaengenaem van smaeck, insonderheyt in Soete-melck, gelijck men by ons den Geersten-bry maeckt, gesoden, en dan geeft hy geen quaet, doch geen overvloedigh voedtsel.
By gebreck van ander Kooren, is somtijts oock van Geers broodt gebacken: maer 't selve geeft seer luttel voedtsel, ende is kout van aert, seer dor ende breucksaem ofte morselbaer: want het en heeft gantsch geen gesmyigheyt, geen taeyigheyt ofte klevende vettigheyt. Ende daerom is 't niet vreemt, dat het den buyck, die te weeck is, stoppen ofte stelpen kan.
Haver is warm van aerdt, en van weynig voedtsel. Wert in dese, als oock in andere Landen gehouden te zijn een goet voetsel voor de Paerden, en sommige meenen dat het voor de menschen ondienstigh is. Nochtans maken sy in Duytschlandt van de gepelde Haver een aengename spijs voor siecken en gesonde, in water gesoden, gelijck men de gepelde Gerst doet, ende dese noemen sy Habermoes. Diereglijcke wert hier mede van de Boerinnen langhs de straet verkoft, ende uyt-geroepen Haveren-bry, als oock in Switserlandt, te weten, van de bloeme van Haver-meel. In Wals-Engelant werter oock broodt afgebacken, dan geeft luttel voetsel.
De Haver wert in een Vijsel gestooten ofte in een Moolen gemaelt, en Gort ofte Grutten daer afghemaeckt, 't welck alleen ofte met vleesch gesoden wert, of in veel andere dingen gebruyckt. De Gort van Haver of Gerst gemaeckt, is lichter om verdouwen, en geeft den lichame min voedtsel, dan 't gene dat van Spelte gemaeckt plag te werden.
Boeck-weyt wert voor warm ende niet seer droog van aerdt gehouden, voedt min dan Terwe, Rogge of Gerste, maer nochtans meer dan Geers.
Van 't Meel van Boeck-weyt met water wordt Bry gemaeckt, en Koeken gebacken, die gegeten zijnde, lichtelijck verteert worden, haestelijck van onderen af gaen, lichten Kamer-ganck maken, veel water doen loosen, en den lijve wel luttel voedtsels by brengen, waerom gemeenlijck geseyt wert, Boecken-den_bry, is verradery, alsoo degene die daer van gegeten heeft en versadigt is, haest weer honger krijgt: dan het voedtsel, datter van komt, en is niet quaet, bedorven ofte onbequaem.
't Broot dat van Boeck-weyt in seer diere tijden gebacken wert, ofte 't gene dat by ander Meel het Boekweyt-meel vermengt heeft, is vochtig en waterachtig, ende sinckt haester na beneden, ende heeft meer wintachtigheydts in, dan 't gene dat van den Rogge gebacken wert.
Onder de Pluck-vruchten seyt Plinius 18.12. werdt de meeste eere aen de Boonengegeven, als van de welcke men oock heeft gesocht broot te backen. Sy zijn kout ende droog van aert, als Galenus getuygt in 't eerste Boeck avn de krachten der voetselen, op het 19. Capittel. Ende dat de groote Hippocrates schrijft 4. de vict. acut.. 92. dat alle Pluck vruchten wintachtigh zijn, heeft sonderlingh plaets in de Boonen: als oock dat hy schrijft 2. en 4. Epid., dat in tijde van hongers noot, soo Mans als Vrouwen, door het gestadigh gebruyck van Pluck-vruchten swack en traegh van beenen werden. Want sy maken grof en raeuw voetsel, en zijn swaer om te verteeren. Daerom zijnse ongesont en schadelijck voor de gene, die met colijck, aenborstigheyt, ofte pijn in 't Hooft gequelt zijn. Hier-en-boven verweckense noch een loomigheyt, en ongerusten slaep, gelijck Dioscorides getuygt 2.98. ende daerom meen den sommige, dat de Pythagorische Philosophen haer van het Boonen eten onthielen, als of (seyt Cicero.) door sulke spijse niet alleen den buyck, maer oock ons verstant opgeblasen werde.
Onse groote Boonen houde ick voor beter ende gesonder, ende zijn oock lichter te verteeren, als de Roomsche boontjes. Daerom soude ick raden dat de selve alleen voor arbeyders, ende die stercke Magen hebben, gelaten wierden: en niet gebruyckt van de gene die ledig gaen, goet ouwers, ende slap van maghe zijn. De History-schrijver lovius verhaelt dat Andrea Gritti, Hertog van Venetien, over de tachtigh jaren out zijnde, uyt groote lust een schotel met boonkens at, ende dat hy daer van groote krimping in den buyck kreeg, en alsoo storf. Om de wintachtigheydt ende raeuwigheydt wat te verbeteren, werdense ghemeenlijck toe-gemaeckt met verwermende ende dunmakende dingen, als Keule, Orego, Carvi, Cumijn, Peper, Olye, Azijn ende Sout gesoden ofte anders bereyt, en groen zijnde met haer schellen, ofte rijp zijnde uyt de selve gedaen. De roode ofte rootachtige die haest morruw werden, houdt men voor de beste; de witte houdt men voor vochter, en nochtans voor harder om te verdouwen.
De Pluck-vruchten zijn by de Romeynen in soo goeden estime gheweest, dat oock treffelijcke geslachten van de selve haren naem ghenomen hebben. Soo zijn, seydt Plinius op het derde Capittel van sijn achthiende Boeck, de Faby genoemt, om datse de Boonen, ende Cicerones om datse de Erweten wel wisten te zaeyen. Dese leste werden mede veel by ons gegeten soo groen, (raeuw en gekoockt) als droogh. Sy zijn wintachtig insonderheyt de groene: dan de drooge en zijn so wintachtig niet, en maken beter voedtsel als de Boonen, maer so veel niet. Anders zijnse, gelijck Galenus schrijft 6. Simp. beter voor de gene die warm van complexie is, als die kout is. Sy werden gelooft de zenuwen hinderlijck te zijn; als oock de gene, die weecke ende loterende tanden hebben. De wintachtigheydt kan mede verbetert werden, ghelijck van de Boonen gheseydt is. Evenwel is 't sap van de Erweten beter als de substantie self.
| |
Hippocrates.
de affectionibus:
Panis purus ex farinis, ad robur, & virium refectionem magie confert, quam quinon est incerniculo per purgatus, & recens quam hesternus, & ex farinis recentibus, quam ex vetastissimis.
| |
Philo Judaeus.
de Victimus:
Capedia, placenta bellaria, condimentaque alia curiosa pistorum & coquorum gustui servientium, concilians morbos tum corpori, tum animo insanabiles.
|
|
Auteursrechtvrij