|
| |
| |
| |
Van de Moes-kruyden, Salaet, en Toe-kruyt.
Het III. Capittel.
VErmaer de Beverwijck, hier is het nu geraden
Testrecken uwe pen tot allerley Saladen:
Ick bidde weygert niet; de grootste van het Lant
Die hebben menigmael het edel kruyt geplant:
De Vorsten even selfs, en wijdt-beroemde luyden,
Die hebben ondersocht de krachten van de kruyden,
Die hebben na-gespoort tot aen de minste bies,
Al watter in den hof, of in de bossen wies.
Al wat hier nadeel doet of dienstig is gegeten,
Is dienstig, Hollants volck, voor u te zijn geweten;
Want die hier qualijck gaet, en sonder kennis pluckt,
Heeft sich des levens draet niet selden afgeruckt.
Wel leert dan na den eysch de kruyden onderscheyden,
En even aen de heert ten besten toe-bereyden;
Want sooje dat begrijpt, en na de kunste doet,
Het stijft een swacke maeg, en koelt onstuymig bloet.
NA het Kooren ende de Pluck-vruchten worden oock voor spijse gebruyckt de Moes-kruyden, bladeren, uyt-spruytsels, wortelen, aerdt-vruchten, boom-vruchten, ende diergelijcke die uyt den Hof komen. Onder de welcke veel al te Medicamenteus, ende geen goet voetsel en geven, geensins te vergelijcken met het gene, die van de voorschreven vruchten komt. Alsoo de selve meest al goet voetsel geven, ende soo der eenige onder zijn, daer wat aen ontbreeckt, dat is weynigh te beduyden. Maer in dese isser naeuwelijcks yet dat, geheel goet van stof is. Daer zijn wel eenige boom-vruchten, de welcke alsse in de maegh wel verteert werden, geen quaet voedsel en geven: evenwel soo goedt niet als de voor-verhaelde. Van de Moes-kruyden is by nae de Latouw alleen, die goedt bloedt kan maecken, ende dat is noch koutachtigh. In tegendeel zijnder veele, dat quaet kruyt is, eenige ook heel Medicamenteus en bequamer voor den Apoteeck, als voor de Keucken, en sommige en schelen niet veel van senijn. So datter naeuwelijcks een Moeskruyt is, dat t'eenemael goet ende gesont voetsel geeft. Hierom doet de Comedie-schrijver Plautus den Parasitus ofte Block-volger de Moes-kruyden de krancken toe-eygenen; en by den selven leyt de Koek op die kruyden de oorsaeck van een kort leven. Pseudolo:
Daer komt een snelle doot oock op de jonge luyden,
Om dat men voedtsel maeckt van alle vreemde kruyden;
En dat men eten derf van alderhande groen,
Dat even in het wout de beesten niet en doen.
Wy besigen, in spijse onder anderen de bladeren van Latouw, Kool, Spinagie, Beet, Maluwe, Suyringh, Porçeleyne, Kervel, Peterselie, die uyt-spruytsels van Aspergers, ende Hoppe: de wortels van Radijs, Knollen, geele, roode en de witte Peen, Suycker-wortelen, Loock, Ajuyn, ende so voorts.
De Latouwe ofte Salaet wert gehouden voor het beste van al de Moes-kruyden, ende is kout en vochtig, ende daerom de ghene die warm van complexie zijn bequamer, als de koude. Verkoelt een heete Maeg, ende matigt de scherpigheyt van alle humeuren: is derhalven gesont voor jonge luyden die heet en vol gal zijn, ende een heete maeg hebben, ende in de Somer, en als 't heet weder is, seer aengenaem.
Grataque nobilium requies lactuca ciborum.
Sy verweckt den slaep, verslaet den dorst, ende neemt de geyligheydt weg: waerom de Pythagorische Philosophen haer genoemt hebben Eunuchum, ende de Vrouwen, Astylida, als belettende ton stylon te rechten, gelijck Caelius Rhod. schrijft 27. Ant. Lect. ult. Daerom is sy bequamer voor Papen ende Monicken, als voor Mans die jonge Vrouwen hebben, ende derhalven goet huys moeten houden. Sy maeckt oock overvloedigheyt van soch, te weten in de Voesters en suygende Vrouwen, die door onmatighe hitte ofte droogte geen ofte seer luttel soch hebben; want door dien dat sy de hitte ende droogte, door haer vochtige kouwigheydt, matight, soo dient zy seer wel om de melck in de borsten te doen komen. Dan in de Vrouwen die kout van aert zijn, en dient zy soo wel niet, selfs sy belet haer melck te krijgen. Men eet de Latouwe gemeenlijck raeuw met Oly, Azijn, ende wat zout, ende dat met goede smaeck: maer voor de gene die een koude Maeg hebben, is 't beter dat mense koockt: alsoo veele dingen die raeuw goedt zijn, haer deught met koken niet en verliesen, maer veel eer verbeteren. En dan is zy oock beter om te verteeren, en geeft meer voedtsel; insonderheyt met een hoen ofte diergelijcke gestooft, daer by Kruys doren, ofte sap van Liemoenen doende, 't welck een seer aenghename smaeck geeft. Men brengt de Lattouwe gemeenlijck op tafel in 't beginsel van de maeltijdt, en men eetse voor alle andere spijse: 't welck de Poët Martialis oock betuygt in sijnen tijt gebruyckelijck geweest te zijn, ende dat het in sijn Voor-vaders tijden het leste van de maeltijt plach te wesen. En stelt derhalven in 't derthiende Boeck van sijn dichten dese vrage voor:
Latou-salaet, beminde vrient,
Wert voormaels alderlest gedient,
Maer komt nu eerst op onsen dis;
Segh wat hier van de reden is?
Waer op wy antwoorden, dat de Ouden, die gantsch soberlijck leefden, de Lattouwe niet uyt lust en aten, maer alleen om beter te rusten, 't welck bequamer was op 't laetste van de maeltijdt, als zy te bedt gingen. Maer daer na is sy gebruyckt in 't beginsel, om den appetijdt en lust tot eten te verwecken. Dan in 't laetste gebesight, kan sy oock de dronckenschap, die door onmatigen dranck van wijn gekomen is, doen vergaen, door dien dat sy de dompen ende waesdommen van den selven wijn belet te klimmen, en ten hoofdewaerts op te stijgen.
De Lattouwe, nae de leeringe van Galenus, en stopt den buyck niet, maer en maeckt hem oock niet week, om dat sy geen wrange oft scherpe eygentheden en heeft. Evenwel door dien zy den Buyck vochtigh maeckt, soo verweckt sy hem oock tot losinge, en tot het uytdrijven der overvloedigheden, ofte doet hem
| |
| |
ten minsten lichten kamerganck hebben. 't Welck de selfde Martialis oock betuyght, als hy eenen vriendt te gast noodende, seydt, II. Epigr. 53.
Als ick heb een vrient of gast,
Soo wort dus op hem gepast:
Ick wil dat eerst krop-salae
Voor hem op de tafel stae;
En het dient alsoo gedaen,
Waer in hy aenwijst 't gene noch gebruyckt wert, ende oock behoort te geschieden, dat in swacke en koude Magen, de salaet ghegeten wert met pereye, biesloock, rakette, kers, ofte diergelijcke heete kruyden, om haer koude wat te matigen.
De Krop-salaet werdt voor de alderlieflijckste, en alder-edelste van alle soorten van Salaet gehouden. Maer de Roomsche Lattouwe is bequamer om den kamerganck te verwecken, als de ander, gelijck Lobel betuyght.
De Kool houden sommige voor kout ende droogh: maer wert van Cardano (sulcks Hippocrates mede leert 2. de diata) en andere met recht voor werm geoordeelt, om datmen in het sap gewaer werdt een bitterheydt en scherpigheydt, bequaem om den buyck weeck te maken: de welcke in den ghezooden Koole altemael in het sap treckt. Door deze salpeterachtigheydt maeckt het eerste water daer de Koolen in ghesoden werden, den buyck weeck, en doet eenen sachten kamerganck hebben: 't selve doet oock het sap ghedroncken. Dan als men dit eerste water daer de Koolen in ghezoden zijn, af-giet, dan droogende den buyck, ende maken hem hart. Aengaende het voedsel dat de Kool ons Lichaem by-brengt, dat is seer weynigh, ende de gijl ofte bloedt dat daer van komt en is niet goet of prijselijck, maer dick, swaer, grof, en melancholijck: waer van donckere dampen in 't hooft op-stijghen, die de herssenen ontstellen, sware droomen verwecken, de oogen beschadigen, ende het ghesicht swack maken, hoewel dat de Witte soo groven bloedt niet en maekt, als de Roode, ende daerom is sy beter en bequamer om in spijse te ghebruycken: en noch beter en aengenamer sijn de Blom-Koolen, en lichter om te verteeren. Daer alle d'andere soorten hart zijn om te verdouwen, en niet en dienen als voor de gene die swaren arbeydt doen, en heel sterck sijn.
De Kool werdt by vele Ouden seer gepresen, om de dronckenschap te beletten. En Athenaeus schrijft 2. Deipnos. dat de Egyptenaers alsse haer begaven om sterck te drincken, plachten gesoden Kool voor af te eten. Aristoteles soeckt hier reden van 3. Probl. 17. daer hy voorstellende waerom de kool de dronckenschap belet, om dat, seyt hy, de Kool een soet, ende drijvende sap in heeft, ende door datse kout van aert is, soo trekse de wijnige ende raeuwe humeuren in de dermen, de dunne na de blaes loopende, ende sy selve in de maeg blijvende, verkoelt het Lichaem; derhalven dat de humeuren in twee wegen na beneden sackende, en het Lichaem verkoelt werdende, de dronckenschap vergaet. Maer ick en soude evenwel niemant raden dat hy hem hier op te seer verlatende, al te veel dronck.
Spinagie is kout van aert, ende zy wert gherekent onder de Moes-kruyden, die wat waterachtigh van stoffe sijn, ende geen merckelijcke eygentheydt in het smaken en vertoonen. Daerom sinckt hy haest nederwaerts, ende maeckt den buyck weeck.
Men eet de Spinagie als sy ghesoden is: maer sy brenght heel luttel, ja bykans geen voedtsel by. En dat is noch kout, waterachtig, ende windtachtig; doet daerom de Maegh haest om-keeren en walghen, ten sy datse met gember, peper, zout, ofte yet diergelijcks bespreyt en verbetert wert. Men gebruyckt de Spinagie oock in het raeuw Salaet, te weten, alsse eerst uyt-gesproten is, en eer dat de breetste bladeren gewassen sijn.
In Vranckrijck wert de Spinagie lucht opgesoden, ende kleyn gescherft sijnde, tot een ront bolleken gemaeckt: ende also te Parijs, en insonderheyt te Orleans voor de Studenten van de Pastey-backers in de Vasten verkoft. Maer de maniere van toe-maken is verscheyden. Want sommighe kokense op in een potjen met weynigh vuur, in de boter ofte olye, en keerense gestadigh met een lepel om, daer na gieten sy, om de geur, een weynigh asijn, ofte verjuys daer by, ende stroyender wat zout over. Andere fruytense in de pan met boter of olye, en dan doense daer mede wat voor de geur by.
De Beete werdt gemeenlijck gesoden gegeten: en dan sincktse haestelijck na beneden, en verweckt den buyck tot het uytlaten ende af-drijven van de overvloedigheden, sonderlingen alsse met het sap, 't welck eenighe brackigheydt ofte salpeterachtiheydt in sich heeft, daer sy in gesoden is geweest, genomen wordt. Soo klaegt Cicero 2. Epist. dat hy van veel Beet en Maluwe te eten den loop ghekregen heeft. Maer als mense sonder sop eet, veeght sy min af, en maeckt den buyck soo weeck niet, door dien datse, ghelijck mede van de Koole nu geseyt is, haer salpeterachtigheyt in het water af-geleyt heeft. Dan het Voedsel, ghelijck Galenus schrijft in het tweede Boek van de krachten der Voedselen, dat van de Beete komt is heel weynigh, ende by 'tgene de Lattouwe geeft niet te vergelijcken. Martialis maecktse met wijn en peper toe, 13. Epigr. 13.
Hy noemt de Beet daer Smits kost, also de Smits de selfde veel plachten te eten, om de hartlijvigheyt, diese, van gestadigh by de vuur te sijn, kregen, daer door te verdrijven.
De Maluwe wordt by sommighe voor Moeskruyt gebesigt: dan is hedensdaeghs in soo groote achtinghe niet, alsse wel in voorleden tijdt geweest is. Den ouden Grieckschen Poët Hesiodus heeftse in sijn gedichten seer gepresen, haer tot een exempel nemende, dat oock slechte kruyden den mensche seer nut sijn: met den welcken de Latijnsche Poët Horatius oock stemt, wanneer hy seyt dat de Maluwe het verladen en verstopt ofte swaer lichaem dienstigh en gesont is.
Maluwe in spijse ghebruyckt, geeft redelijck veel voedsel, seyt Galenus 2. de Alim. fac. 42. dan het sap ofte bloedt dat daer van komt, is wat dickachtig. Sy maeckt den buyck week, en doet lichten kamerganck hebben. Want sy sinckt haeft na beneden: niet alleen om datse vocht is, maer om datse slijmerigh en slibberigh sap in heeft. Martialis. 3. Epigr. 87.
Laet Maluw en Lattouw tot uwen dis genaken,
Dat sal u door het lijf een rassen af-gangh maken:
| |
| |
Vergeet dit nimmermeer, het is een out gebruyck;
Want naer u wesen toont, ghy hebt een harden buyck,
Die van Siena in Italien waren so hardt belegert ende uyt-gehongert, datse al haer Paerden op hadden moeten eten, soo dat de Borgery alle daeg seer verminderde, ende veele sonder sieckte op straet, de leden haer on versiens begevende, bleven leggen: het welck de Medicijns, de oorsaeck hier van onder-soeckende, op het eten van de Maluwe leyden, de welcke zy seyden dat den buyck te los maeckten, en het verteeren belette, gelijk beschreven is van den President de Thou in het 15 Boeck van sijn Historie. Hier van komt misschien, dat Pythagoras het eten van de Maluwe verboden heeft; ofte, om dat, gelijck AElianus schrijft 4.17. hy het blat van Maluwe voor heylig keurde.
De Suyring of Surckel is kout en droogh, verteert en opent. Dit kruyt dickwils ghebruyckt, versterckt de Mage, verquickt het herte, ende geneest alle de gebreecken van 't selve: verslaet den dorst, weder-staet en belet alle inwendighe onsteekinghe en verrottinge, als Salaet gegeten, snaeckt dat de gal niet en breeckt.
De bladeren van Suyring, als oock van Patich, Patientie, en Draecken-bloedt alle kruyden van een geslacht gesooden, en voor spijse ofte moes gebesight, maken den buyck weeck, ende veroorsaecken eenen sachten kamer-ganck. Het welck de Poët Horatius mede betuygt 2. Sat. 4. daer hy seydt, dat yemandt die hartlijvigh is, dient te gebruycken het kort ofte mals kruyt van Patich: waer mede hyverstaet de bladeren die gepluckt zijn, eer dat de steel uytghesproten is; want dan zijn de bladeren van dese kruyden alder-bequaemste om te eten, ende op haer malschste.
De Porceleyne is kout in den derden graet, en vocht in den tweede. Men eetse dickwils raeuw, 't zy alleen, 't zy met andere kruyden in Zalaet, met Olye, Edick, ende Sout. Men doet daer gemeenlijck wat Kersse, Rakette, ofte eenigh ander heet kruyt by, om haer koude eygentheydt te matigen ofte te bedwingen, door de welcke sy sommige magen al te lastig, ende hart om te verdouwen valt: anders en heeft sy gheen merckelijcke schadelijckhey in haer, dan alleen dese, dat het langh gebruyck van de selve, het gesicht wat verduystert. Sy verkoelt en versterckt de verhitte Mage, maeckt appetijt, ende verweckt de lust om te eten; dan 't voedtsel dat sy geeft, is heel weynig, gelijck Galenus betuygt in 't tweede Boeck van de krachten der Voetselen op het 46 Capittel.
De Kervel wert gehouden voor warm in den derden, ende droogh in den tweeden graet. Sy wert hedens-daeghs over al voor een gemeyn Moes-kruyt gegeten: ende in spijse gebruyckt zijnde, is aengenaem van smaeck, ende de Mage goedt en bequaem. Sy wert nuttelijck gemengt in 't war-moes met beet en suyring, ende geeft het een goede geur, ende raeuw-met Lattouwe ende andere zalaet, het welck den appetijdt verweckt. Met andere kruyden gesooden gegeten, ofte met meel en melck vermengt, ende daer een pap van gemaeckt, ofte oock een taerte ofte pastey gebacken, doet wel stapen: en het schijnt datter gheen kruyt bequamelijcker by de melck gedaen werdt, om daer een smakelijcke meel-pappe van te maken, dan de Kervel. Sy is sonderlinge om het bloedt te suyveren, oock om de oude verkoude mans te paert te helpen, en dat om dat zy eenige wintachtige stoffe heeft, die tot sulcks niet onbequaem sijn.
De Peterselie en werdt niet alleen met haer bladeren, maer oock met de wortelen in de spijse gebruyckt. Sy is warm en droog van aerdt, de mont seer aengenaem, opent alle verstoppinge, suyvert de Nieren lijf-moeder ende ingewant, dan is hart om verdouwen, ende geeft seer weynigh voedtsel. Daerom plachtse van veelen gegeten te werden tusschen andere spijse, om de selve te beter te doen verteeren. Sommige meenen dat de Peterselie door haer door-dringhende kracht in alle haer deelen seer nuttelijck gebruyckt sal werden van alle menschen, om dat zy soo goedt is teghen den steen ende graveel: want (seggen sy) men vindt weynigh menschen, die geenen steen ofte graveel en hebben, het zy luttel of veel. Daerom raden zy dit kruyt, ende oock de Wortelen met Vleesch en Visch, &c. te eeten. Maer sy hebben groote misslach. Want indien de Peterselie veel onder de kost gegeten werdt, soo brengtse met haer af-drijvende kracht de rauwe humeuren, ende half verteerde gijl in de Lever, ende Nieren, ende veroorsaeckt aldaer verstoppinge. Soo datse meer in de Nieren doet drijven om-graveel te maken, als sy uyt de selve verdrijven kan. Dan die Peterselie, ofte yet anders gebruycken wil om water te losen, ofte graveel af te setten, sal dat nuchteren doen, de Maeg te vooren van alle raeuwe humeuren wel gesuyvert zijnde, om reden nu verhaelt. En dese lesse sal oock dienen voor de gene, die gestadigh gebruycken Brande-wijn met aerdt-besien, hondts-draf, ende diergelijcke, als oock Genever-water, waer mede sy haer selven voor het graveel meer schade, als bate doen. Sommige meenen dat de wortel van Peterselie beter is gesoden dan raeuw, en het kruyr beter raeuw dan gesoden.
De Endivie werdt mede dickwils voor Moes-kruyt gesoden, en de in de wintersche Maenden als sy door konste wit gemaeckt is, raeuw met Olye en Edick in stede van ander salaet op tafel gebracht en gegeten. Sy is de Mage seer nut, ende de Lever behulpsaem, en neemt de verstoptheden beter wegh als eenig ander moes-kruyt. Dan het selfde doen noch beter de jonge uyt-spruytsels van de tamme, en wilde Cichorey.
De Asperges zijn van oudts altijt in goede achtinge geweest, sy verwarmen, noch verkoelen merckelijk, zijn aengenaem van smaeck, en verwecken den appetijdt; dan sy geven weynigh voedtsel, en dat noch vocht en waterachtigh. Sy openen de verstoptheydt van de Lever, en van de Nieren; en setten 't water af. Men kanse eren in vet Vleesch-sap gesoden; dan ghemeenlijck werdense alleen in water gesoden, en met Olye, Azijn, en wat Sout ende Peper gegeten. Maer men moet wel passen op het koken, alsse te lang koken, soo worden sy bitter ende taey, anders zijnse haeft genoegh, waer van den Keyser Augustus een spreeck-woordt hadt: Rasser als Asperges gekoockt werden, (Suetonius in sijn leven, ende Erasm. Chil. 3. Cent. 7. Adag. 5.) Even eens werden de scheutgens ofte jonge uyt-spruytselen van de Hoppe voor spijse ghebruyckt, die in goedtheyt van sap d'andere kruyden verre te boven gaen. Want sy suyveren het bloet, en reynigen het ingewant, insonderheyt de Lever. Sy werden toegemaeckt, en gegeten als Asperges.
| |
| |
Noch sijnder eenige kruyden, die men met de spijs besigt, en gemeenlijck Toe-kruyt, genoemt werden; als Kersse, Rakette, Dragon, en diergelijcke: maer en konnen geen sins onder de voedselen gerekent werden. Want alle planten, die niet veel in hitte ofte koude uyt en steken, die kan men noch een plaets onder de spijse laten: maer niet de gene, die tot den derden ofte vierden graet heet ofte kout zijn, dewelcke niet voor voedsel, maer alleen voor Medicijne en konnen gebruyckt werden. Alzo is de Water-kersse, die van sommige onder andere spijs gebruyckt wert, seer heet: en op de tong bijtende, en kan qualijck van de maegh verteert werden, lost het water, zuyvert de Nieren, en stilt de pijn van de selve, verdunt de grove en taeye humeuren, en bereytse tot toe-sluyten. En daerom, alsser zodanige in't lichaem niet en zijn, zo is sy onbequaem. De gemeene ofte Hof-kersse, is mede scherp en bijtende van smaeck; en daerom is sy oock sterckelijck verwarmende en verdroogende van krachten; insonderheyt als sy out en groot geworden is: want terwijlen datse noch teer, jonck, malsch en groen is, en is sy soo heet en droog niet, en dat om de waterachtige vochtigheydt die daer noch by is, door dewelcke haer scherpigheydt wat bedwongen en verduystert werdt. Invoegen datse dan bequaem is om met Broodt te eten als een toe-spijse, soo Galenus daer van schrijft; en al hedensdaegs in Nederlandt allesins gedaen werdt, daer men de Kersse (insonderheyt in de Meyrmaent) op het Boter-en-broot pleeght te leggen.
Men doet de Kersse oock veel by de Salaet-kruyden, gelijck Rakette en Dragon daer mede by gedaen wert; en tot dien eynde wert sy meest gesaeyt: te weten, om de koude kruyden, als Lattouwe en meer andere diergelijcke, door haer hitte wat te matigen, ende te beteren. De Kersse is seer gesont den gene, die het Scheur-buyck onder worpen sijn: daer weynige hier te Lande, het sy wetende ofte onwetende, geheel of bevrijt zijn.
Mostaert is heel heet en droog heeft een scherpe en brandende kracht, daerom wert sy met soete dingen bequamelijck ghemenght, ende insonderheydt met most, of sap van peeren en queen, wert hier te lande meest met asijn tot een sauce gemalen, die Mostaert geheeten wert, dienende tot alle herde en rouwe spijse, het sy Vleesch, 't sy Visch: want sy doet die verteeren, ende is de Mage goet, de selve verwermende, ende maekt lust om te eeten. Maer sy moet met de spijse matelijck gegeten werden, op dat sy de hersserien niet ontstelle. Want haer scherpigheydt trekt vau stonden aen na den neuse opwaerts, gelijk men aen het niesen dickwils gewaer wert, soo dat de herssenen selve door de scherpigheyt en treckende kracht merckelijck ontroeren, ende dickwils gebruyckt maeckt pijn in 't hooft, ende verduystert de oogen, door dampen die sy opbrenght. Dit sal nu genoegh sijn van de Moes-kruyden. Wy souden so mede van Rosmarijn, Salie, ende alderhande Vleesch-kruyt konnen schrijven, dan om niet te lang te wesen, sullen wy den Leser wijsen tot de Kruyt-beschrijvers, en insonderheydt tot den Kruyt-Boek van Rembert Dodonaeus, wiens schriften wy ook alhier gebruyken, insonderheyt daer hy de leere van de Oude nagevolgt heeft.
|
|
Auteursrechtvrij