|
| |
Van de Gramschap.
Het VIII. Capittel.
HEt spoock dat gramschap hiet dient mede wech gedre-
Voor yeder die hem voegt om stil te mogen leven, (ven,
Want die in sijnen geest dit vinnig monster voedt,
't Is seker dat hy staeg in roere wesen moet.
Ghy, voor den besten raet, om dit gewoel te mijden,
Leert spot, en spijt, en smaedt, met koele sinnen lijden,
Leert onrecht, leert geweldt verzetten met gedult:
En om dit wel te doen, zoo weeght u eygen schult.
Soo weeght in u gemoedt den staet van uwe saken,
En hoe ghy 't by den Heer of elders plag te maken.
Peyst dat je menigmael voor desen hebt verdient
Met schimp te zijn onthaelt oock van u besten vrient,
Spout hy dan gramme zucht, gelijck als heete kulen,
Seght in u stil gemoedt, Godt heeft et hem bevolen.
| |
| |
Godt geve my gedult. Dit na den eysch betracht
Heeft menig Christen hert tot zachten aert gebracht.
DE gramschap is een dulle Passie, die ons gantsch buyten ons selven stelt, een begeerte, seydt Aristoteles, met spijt vergeselschapt om sich te wreken over eenigh ongelijck oft verachtinge, die yemant meent hem ofte den sijnen buyten reden aengedaen te zijn. En op een ander plaetse aenwijsende de materiale oorsake van de gramschap, seydt hy deselve te zijn, een ontstekinge van het bloedt, dat ontrent het herte is, waer uyt eenige heete dampen in de herssenen opstijgen, die den geest ontstelle, en verrocken tot alles, dat de wraeckgierigheyt voorstaet. Sy is veel heviger als eeenige andere Passie, oock als de Liefde, om dat het bloedt in haer meer verhit is. Een gestoort mensche siet wit noch swart aen, alleen lettende om hem van een ander te wreken, sonder eens te dencken wat hem selven van een ander over zoude konnen komen. Waer mede hy dick wils te kort schiet. Onse Poët geeft ons dit voorbeelt daer uyt.
Een Spaensche jongelinck gevangen in Granaten,
Was voor een ruyme tijt als slave daer gelaten,
Hy was daer in den dienst van seker Heer geraeckt,
Die had hem opper-voogt van sijnen bouw gemaeckt.
Hy was een geestig quant en wist hem soo te dragen,
Dat hy wan metter tijt des Meesters welbehagen,
Doch siet in dit gesin daer was een jonge maeght,
Aen wien hy buyten hoop een stille gunste draeght,
Hy dient haer lijcke wel als met de gantsche sinnen,
En wist soo eenigh deel van haer gemoet te winnen,
‘Een hout (al is'et groen) ontvonckt noch in het vier,
Het gaet oock even soo met dit eenvoudigh dier.
‘Siet door een kleyne leck so komt een Schip te sincken,
‘Al schijnt 'et maer de Zee by droppels in te drincken;
‘Een boom wort metter tijdt en ongevoelig groot,
‘Een veertje veel gepluckt dat maeckt de vincke bloot.
De Maegden (so men seyt) die krijgen veeltijts stuypen,
Die ick en weet niet hoe haer in de sinnen kruypen,
En siet om dese tijt dan zijnse bijster swack,
En dat baert onder haer al menig ongemack.
Hoe dat 'et wesen magh? de twee verliefde Menschen,
Die komen tot het werck dat jonge luyden wenschen,
En dit is naderbant soo menigmael geschiet,
Als haer bequamen tijt en plaetse gunste biet.
Maer Roderigo seyt dit kan niet lange dueren,
Wy sullen met verdriet ons soet vermaeck besueren,
Hier dient dan op gelet en goeden raet beschaft,
Of wy staen in gevaer om haest te zijn gestraft,
Maer hoort wat voor besluyt dat sy hier over namen,
Sy vinden alderbest in haesten op te kramen,
En vluchten uyt het Lant en even na de Stadt,
Daer onse Iongelingh de naeste Vrienden hadt.
Sy (alsse tot het werck bequame stonden sagen)
Sijn wacker in de weer en op de wegh geslagen,
Maer eer naeu eenigh deel was van de reys gedaen,
Eylaes de teere Maegt en kon niet langer gaen,
Daer moest de Iongelingh met sijn Geminde rusten,
Schoon dat hy niet en sagh sijn Vaderlantsche kusten,
Nu siet daer was een rots ontrent het naeste velt,
Daer heeft het vluchtig Paer haer gangen na gestelt.
Maer sy als genen tijt op dese plaets gekomen,
Sijn met een groote schrick geweldigh ingenomen,
Want siet haer Vader quam die met een snelle loop,
Bracht daer beneffens hem veel Dienaers overhoop.
Wat raet in dit gevaer voor dese bange lieden,
Want daer en is geen kans om weg te konnen vlieden.
Te klimmen op de rots docht haer de beste raet,
Al sijn de gangen steyl en al de wegen quaet.
Eylaes de Maegt versterft tot aen haer roode lippen,
Noch geeft de noot haer kracht te klimmen op de klippen,
En schoon het jonge Dier dat Ambacht niet en kan,
Sy quijt haer niet te min gelijck een wacker Man.
De Vader tot de Ziel met gramschap ingenomen,
Toont hun een wreet gebaer en hiet haer af te komen,
Hy dreyght haer even staeg en toont een sel gelaet,
Dat aen het jonge Volck tot in het herte gaet.
Maer 't hout sich op de klip, de Vader hiet de vrienden,
Die hem doen tot behulp en voor geselschap dienden,
Te klimmen op de rots: Die luyden sijn bereyt,
En doen met alle vlijt alwat de Vader seyt.
Maer wat de klimmers doen of watse mogen pogen,
Rodrigo met de Maeght en willent niet gedogen,
Sy nemen tot behulp wat haer de plaet se gaf,
En rotlen harden steen en groote keyen af.
De vrienden sien geen kans om op de klip te raken,
Sy moeten haer bedrijf en al den handelstaken,
De stoutste van den hoop die is geheel beschroomt,
Wanneer een groote steen van boven neder koomt;
De Vader des te meer met gramschap ingenomen,
Doet uyt het naeste Dorp een hoop geboerte komen,
Die vallen aen het werck maer op een beter voet,
Als kundig hoemen gaen en waermen klimmen moet.
Daer slaet het jonge Paer haer oogen na beneden,
En sien haer alle troost ten vollen afgesneden,
Daer is geen uytkomst meer, daer is geen vluchten aen,
Sy waren op de rots ten eynde toe gegaen.
Een meyt die uyt de Stadt met Rachel was geweken;
Die hoord' op dit geval de jonge luyden spreken,
Rodrigo gingh voor eerst ontrent de luffer staen,
En sprack haer gantsch verbaest in dese woorden aen.
Mijn's hertsen diepste vreugt en schoonste vande maegden,
Die mijn naeu-keurig oog voor desen oyt behaegden,
Wy zijn hier (soo je siet) in hoogen noot gestelt,
Dat my rampsaligh Mensch tot in de ziele quelt,
My dunckt, indiense wout u Vader gaen begroeten,
En vallen hem gedweeg met tranen aen de voeten,
Ock seggen dat wy zijn verplicht met echte Trou,
Ick hope dat hy ons genadig wesen sou.
Ey! neemt hier van de preuf. Maer Rachel daer-en-tegen,
Die nam het anders op, en laet haer niet bewegen,
| |
| |
Ach! (dit was haer gesprek) Ick ken mijn Vader wel,
Hy is van wreeden aert, en uyttermat en sel.
Indien ick by hem quam en sprack van dese dingen,
Hy sou gewis mijn hals met krachten omme wringen,
Of mist hy yet misschien van sijn onstuymigh bloet,
So raeckt ick by het volck dat eeuwig spinnen moet;
En gy, mijn weerde vrient, en zout geen troost verwerven,
Maer door een wreeden beul met schande moeten sterven,
En dat sou my eylaes een droever smerte zijn,
Dan of mijn Ziel versmolt in d'allergrootste pijn.
't Sa laet dees harde rots ons Bruylofts bedde wesen,
Die sal van stonden aen van droefheyt ons genesen,
't Is maer een kleyne sprongh en maer een korte stont,
Die ons de moede ziel sal rucken uyt den mont.
Ick wil op dese tijt mijn dagen liever enden,
Als leyden naderhandt een leven vol ellenden.
't Sa grijpt my in den arm, en neemt den lesten soen
Ick wil oock even soo mijn laetste plichten doen.
Na spraeck en weder-spraeck de jonge luyden grepen
Malkander in den arm en vast aen een genepen
Gaen rollen van den rots, en daer de Vader stont
Daer stort het lieve Paer by stucken op de gront;
Haer leden sijn mismaeckt door hondert diepe wonden,
Maer zijn noch even wel te samen vast gebonden,
Sy twee zijn nu maer een. Sie daer een droef geval,
Waer van de spitse rots den naem behouden sal.
Siet aen de steyle klip is stracks de naem gegeven,
Van dit ellendigh werck dat by haer is bedreven,
En tot op heden toe behoutse desen naem,
Want heest tot haer behulp de vleugels van de faem
(Als Icarus wel eer was in de Zee gestorven,
Doen heeft de woeste stroom sijn eygen naem verworven,
En dat heeft even selfs tot heden toe geduert,
Om dat de jongelingh de doot daer had besuert)
Daer wert een put gemaeckt juyst daerse neder vielen,
En siet daer u het graf van twee verliefde zielen,
De Vader was te bars sijn geest te bijster fel,
Siet daer het droef besluyt van dit ellendigh spel.
Indien hy sijn verdriet en ongetoomde sinnen,
Had aen den bandt geleyt en konnen overwinnen,
En met een soet gespreck sijn Dochter aen gegaen,
Hy had haer al te mael een beter dienst gedaen,
De Man had wel gelijck om hart en gram te wesen,
Maer dat kon even wel de wonde niet genesen,
‘Siet als'er eenigh dingh in vreemde bochten staet,
‘Noch doet hy alderbest, die sachte wegen gaet.
Onder de Philosophen die van Sedigh eydt en Manieren gheschreven hebben, zijnder gheen van welke ons de Beweginghen des Gemoedts beter voorgestelt zijn, als van Seneca onder de Latijnsche, en Plutarchus onder de Griecksche. Dese beyde hebben insonderheydt haer best gedaen, om boven andere Passien de gramschap na het leven te schilderen ten eynde wy
| |
| |
haer schrickelijck wesen, gelijck als in een spiegel, aenschouwende, de selfde souden soecken met alle middel te schouwen en te mijden. Sy beschrijven haer als een onverzaegde, wreede, en razende furie: Stellen haer te sijn een wortel en oorspronck van alle tweedracht, twist, oproer, oorlogh, rooven en moorden, ja die de wereldt in roeren stelt, en den mensche van alle menschelijcke reden berooft, ende de Wilde beesten ghelijck maeckt.
Om nu wel in te beelden de leelijckheydt van dese Passie, soo let eens te degen op het ontstelt wezen, en al 't gebaer van een verstoort en vergramt mensche: hy raest en tiert of hy dul en uytsinnigh was, hem dan herwaerts dan derwaerts drayende, dan root dan bleyk werdende, schoppende onder de voeten al wat hem ontmoet: hy bijt op sijn tanden: klopt op de borst: treckt het hayr uyt het hooft, het welck hem nochtans niet misdaen en heeft. Wilt ghy hem noch naerder in het gesicht sien: ghy zult dat dapper ontsteken bevinden, de oogen glinsterende als een Fackel, en gantsch root, niet anders als in de dulle honden: ende als 't wat hooger gaet, mede den mondt van quaetheydt schuymende: soo datter niet een lidt aen 't geheele lichaem en is, dat niet en sittert ofte en beeft. Persius in sijn derde schimp-dicht:
Wanneer de gramschap komt dan schijnt het bloet te sieden,
Men kan sijn eygen hert, sijn geesten niet gebieden,
Men vier ooght als een kat, de mont die baert geluyt
Dat vreemt, dat grousaem is, dat niet met al en sluyt.
Dit aldus ghestelt, wat isser dat hy hem ontsien zoude te doen? Siet men niet, Godt betert, alle dage, hoe dat de beste vrienden, door het op-loopen van dese korte dolligheydt, malkanderen komen te vermoorden? Siet eens hoe dat den verstoorden Geta aen gaet by Terentius Adelphi als of hy al de werelt soude opslocken, Act. 3. Scen. 2.
Och of nu desen hoop my tegen mochte komen,
Terwijl icksta en briesch, met gramschap ingenomen.
Ick sou van stonden aen, met wonder fel gebaer,
Ick sou mijn vinnig hert gaen spouwen onder haer.
Ick sou met groot vermaeck mijn leet ten vollen wreken,
Ick sou dien ouden boef den kop in stuckeu breken.
Ick sou hem met den voet gaen treden op het lijf,
Om dat hy is de gront van al het slim bedrijf.
Hoe sou ick Syrus slaen? Hoe sou ick hem verscheuren?
Hoe sou ick met gewelt hem gins en weder sleuren?
Hoe sou ick al sijn breyn doen vlieten over straet,
Om dat het spel begon door sijn door-trapten raet.
Ick sou hem over-al, om mijnen brant te koelen,
Ick sou hem voor gewis mijn krachten doen gevoelen,
Ick brack hem gal en blaes, en al met eenen slag,
Tot dat ick aen den guyt geen leven meer en sag.
Wat noch? den jongen laf trock ick in hondert stucken,
Ick sou hem uyt den kop sijn oogen komen rucken,
En goyen in den griel: maer al het vorder rot
Dat joeg ick op de vlucht, alleen tot enckel spot.
Of soo mijn wrange ziel haer vorder ging verhitten,
Ick maeckter bancken van om scheerlincks op te sitten.
| |
| |
Of dreef hem in de lucht, gelijck een lichten bal,
Siet daer een kleyne preuf van mijn verwoede gal.
De oorsaecken, die yemant ras te paert helpen, sijn voor eerst kleyn verstant, en de swack heyt van oordeel; en de dat sien wy aen Vrouwen, oude luyden, kinderen, en de fiecken die moeyelijk en de dra geraecke sijn. Daerom is het een groot misverstant te meenen, datter couragie is, daer geweldt is. De gheweldige bewegingen zijn gelijck het op-vliegen van de kinderen en oude luyden, dewelcke loopen als sy meenen te gaen.
De tweede oorsaecke is sieckte des gemoets, die yemant maeckt dat hy korsel is, en niet veel en kan verdragen. En gelijck den schorften, als men seydt, haest gheraeckt is, soo gaet het oock met de gene wiens gemoedt niet wel gestelt en is. 't Verliesen van een penningh verstoort een gierigaert, een lachjen, ofte een vriendelijck gesicht van sijn wijf, vergramt den jalourschen. Sulcks schrijft de Poët Propertius van sijn selven:
Ick ben in stagen anghst, ick voele vreemde streeken,
Ook in een vrouwen-kleet, dunkt my een man te steeken;
Indien u moeder komt en u wat hartig kust,
Soo ben ick metter daedt geweldigh ongerust:
V Suster, of u Nicht (indien het mocht ghebeuren
Dat sy ontrent u slaept) doet my de sinnen treuren,
Ia sooder maer een vlieg omtrent u leden koomt,
Ick bender om ontset, ick bender in beschroomt.
Ten derden maeckt oock de sinnelijckheyt, ende eyghen liefde den mensche moeyelijck, en ras ontstelt. Dat een glas, daer yet anders, daer sulcke luyden sin in hebben, gebroken wert, daer sullen sy haer terstont seer in ont setten; gelijck men leest van Pollio, die daerom sijnen knecht in de vijver soude doen smijten hebben om aes voor de visschen te sijn, ten ware Augustus, die over tafel sat, sulcks belet hadde.
Ten vierden soo doet oock licht verstoren, dat men al te licht ghelooft, dat een aen ghebracht wert. Ende ten vijfden:
Die trots zijn uyter aert, en grooten hoogmoet drijven,
Zijn, om het minste dingh, genegen om te kijven;
Maer die sijn herte proeft, en kent sijn eygen schult,
Al wort hy schoon geterght, hy toont geen ongedult.
Maer in sonderheyt dat men hem laet voorstaen veracht te sijn, doet oock een eerlijck man verstoort werden. Soo verhaelt Iustinus in sijn 13. Boeck, dat na het overlijden van Alexander de Groote, als de Oversten beiloten na de verlossingh van sijn weduwe te wachten, ende de Ruyters sulcks toestonden, het voet-volck siende haer geen plaets van beraden gegeven te sijn, Aridaeum de broeder van Alexander uyt spijt tot Koninck aen-nam.
De gramschap werdt by den Philosophen niet op een manier ghenomen. Sommighe meenen datse gantsch quaet is, en alle menschen schadelijck: Van welck ghevoelen de Stoici geweest sijn, dewelcke oock andere berispen, die Platonem en de Aristotelem volgende van andere gevoelen waren, gelijck in 't breede te sien is by Senecam in sijn Boecken van de Gramschap. Want wat belanght, dat wy hier voor in 't eerste Capittel van de sterckte en krachten, die door de gramschap soude moghen toe-nemen, by-ghebracht hebben, daer op seydt Plutarchus, gelijck de hitte in de Koortse is, maer onghematight ende schadelijck, dat oock alsoo de sterckte in de gramschap is, maer een quade. Ende den Oudt-vader Arnobius en schijnt mede niet vreemt van dat ghevoelen te sijn, als hy schrijft, dat de gramschap niet sonder sieckte en is, en de derhalven in de Goden geen plaets en kan hebben. Maer dese leere van de Stoische Philosophen wert wederom berispt van een ander Oudt-vader Lactantius, daer hy leert, dat sonder gramschap de sonde niet gebetert en werdt; van welck ghevoelen oock de andere Oudt-vaders zijn. Daerom dient de gramschap wel onderscheyden te werden. Want voorwaer soodanige, als wy in 't beginsel van dit Capit beschreven hebben, is altijdt ende een yegelijck seer quaet en schadelijck, en maeckt niet alleen den mensche dul en uytsinnigh, maer brenght hem oock dickwils om 't leven, ghelijck wy terstont met verscheyden exempelen sullen bewijsen. Dan matige gamschap kan dienen voor een Soldaet om lustig te vechten. Dese wert by de gene, die Peripatetici ghenoemt werden, gestelt te sijn een Wet-steen van de dapperheydt en sterckte, en aengewesen dat yemant die gram is met meer kracht teghen den vyandt gaet, als een die met een koel gemoet maer denckt, dat hy voor 't Vaderlandt, of om sijn soldye vechten moet: Ovid. 1. Amor. 7.
De gramschap maeckt den swacken sterck,
Om wel te vechten in het perck.
Achilles was de vroomste, ende sterckste van al de Grieken, die in de belegering voor Troyen quamen, ende werdt so haestigh van den Poët Homerus beschreven, dat hy na veel smadige woorden hem oock niet ontsien en soude hebben, sijn handen te slaen aen Agamemnon, den Oversten van 't gantsche Leger: ten ware op't leste de Godinne Pallas, dat is, de Reden, hem tegen ghehouden hadde. Sy seggen oock dat het gheen goet Advocaet is, die niet met hevigheydt sijn sake voor en spreeckt, ofte ten minsten deselve met sijn gebaer niet na en bootst.
Wy hebben onlangs in dese Stadt gesien, hoe dat de vroome en seer wel-sprekende D. Balthasar Lydius zalr. ged. met gesten en manieren van hevigheydt de sonden soo wist te bestraffen, en de conscientie der toehoorders daer mede so ontroerde, dat veele de tranen uyt de oogen bersten; 't welck andere, oock de aldergeleerste Predicanten met haer tonghen, noch hy selve met de pen ne niet en soude konnen te weghe ghebracht hebben, Soodanighe gramschap (indiense soo ghenoemt mach werden) ofte hevigheyt en is niet te misprijsen: Maer de andere, die wat boven de kerf gaet, en kan in niemant goet doen, als misschien in de gene die wat te bloode, loom, ofte vreesachtigh is, die daer wat mede opgeweckt kan werden; ghelijck aen d'ander zijde oock de gramschap door vreese in-ghetoomt werdt. Het welck de Poët Claudianus mede aenwijst in dese verssen:
Schoon dat de gramschap woedt met uyt-gelaten geest,
De spijt die kropt baer in indiense maer en vreest.
Anders en kanse niet als alle quaet voor den geest, ende het lichaem veroorsaken, hoedanigh sy oock is. Want sy verandert en is verscheyden na de verscheyden complexie van de ghene daerse in valt. In de ghene die vol gals, heet, korsel en haestig sijn, is sy als het
| |
| |
springent vyer, ende barst ras uyt, gelijck men ghemeenlijck siet in de Françoysen: in andere die veel melancholijcke humeuren hebben, wertse gelijk alsvyer ghesmoort, ende eet in gelijck een verborgen kanker, die daer na sijn fenijn open baert, het welck in de Italianen plaets heeft. De eerste, die met open schuttelen op-dist, en Ioffer uyt de montspreeckt, ende al datter op 't hert is, uyt laet bersten, ende haer selven alsoo ontlast, is beter te lijden als d'andere; also beter is geen vuyl water langh op 'thert te laten staen, ende ons oock geboden wert, de Son over onse gramschap niet onder te laten gaen: van sulcke seytmen, dat haestige luyden geen verraders en zijn, daer men hem van d'andere niet genoeg en kan wachten Seneca Meden.
Daer is geen groot gevaer in openbaren haet,
Maer gramschap diemen deckt dat is een vinnig quaet.
Alle Gramschap, maer voornamelijck de haestige en op-loopende, van rasende dulligheydt, maer in de tijdt en geduersaemheydt verschelende, ontroert het bloet, onstelt al de leden, en humeuren, insonderheydt de gal (die by haestige luyden veel is) dewelcke, gelijck ofse swavel in hadde, eerder als eenigh ander humeur onsteeckt: waer door veroorsaeckt werden brandende koortsen, pluris, boorts, roos, geelsucht, popelzy, en dickwils de doodt selve, gelijck uyt verscheyde exempelen blijckt.
De Keyser Nerva sieckelijck gaende aen een quade maegh, soo dat hy dickwils sijn eten overgaf, werde eens soo seer gestoort op eenen seeckeren Regulus, en over hem roepende, dede sulcken gheweldt met deborst dat hy terstont de koortse kreeg met vervolgh van sweet, en de doot.
Plet selfde is gebeurt den Keyser Valentiniaen, dewelke donderende en blixemende van quaetheyt in den vollen Raet tegen de Polacken, om datse Slavonien berooft hadden, en dreygende haer te verderven, endegantsch uyt te roeyen, quam door die hevigheyt aen 't bloetspouwen, met sulck gewelt en menigte, dat hy doot bleef.
Wenceslaus, Koninck van Bohemen, ontstak met sulke gramschap op sijnen schencker, dat hy hem met sijn eygen hant woude door-steken: maer hy verviel in een popelzy, daer hy van sterf.
De Paus Paulus de derde, gesien hebbende een brief van den Hertogh Octavio (Vader van den Prins van Parma, die hier te lande geweenst is) sijn Soons Soon, waer in hy schreef te willen accorderen met Ferrante Gonzaga, om in Parmate komen, welcke Stadt de Paus dede bewaren, in den naem van den Roomschen stoel, werde soo dapper onstelt ende verstoort dat hy van sijn selven vielien na eenige uren wederom bekomende, openbaerde hem de koorts, van dewelcke hy in drie dagen sterf: ghelijck beschreven is van P. Paulo Servita van Venetien in het derde Boeck van sijn Historie, die hy onder den naem van Pietro Soave in Italiaens uyt-gegeven heeft van 't Concilie van Trenten.
Dewijl wy nu den aert ende natuere van de gramschap genoeg beschreven hebben, soo is het mede tijt de remedien voor de selfde aen te wijsen. Dese werden van Seneca tweederley gestelt, in 't tweede Boeck van de gramschap op het 18. Cap. Datmen hem voor de gramschap wacht, ende datmen hem in de gramschap niet te buyten en ga. Gelijck in de genesinge van 't lichaem ander geboden sijn om de gesontheyt te bewaren, andere om de selve te herstellen, also moeten wy oock op een ander maniere de gramschap afkeeren, en op een ander bedwingen en overwinne.
Het eerste is dan, niet gram te werden; 't welck wy sullen konnen na komen, indien wy alle de seylen van de gramschap wel voor oogen stellen, en al 't quaet dat door toornigheyt komen kan, wel by ons overleggen. Daerom salmen de eerste prickeling van de gramschap niet verachten, maer het zaet en de beginselen tegen staen, en den vyant buyten onse palen houden; want ingelaten sijnde, maeckt hy hem heel meester, ende doen ons yet aen-rechten, daer van wy daerna groot berou hebben.
Dies acht ick't oude spreeck-woordt nat,
Het schaep dient voor den dam gechut.
So dra men dan gewaer werd eenige beweginge van dese Passie, dat de pols harder klopt, het herte begint te beven, het gemoet te ontstellen, soo moetmen om desen brant te blussen terstont by-brengen het water van de Reden: ghelijck Socrates plagh te doen, die zoo sacht-sinnig was, ende sijnen toorn soo wel wist te matigen (als Plutarchus verhaelt) dat by haer beginsselen maer gewaer werdende, sijn wesen ende spraeck terstont veel sachter stelden, als te voren.
Dese Socrates op een sekeren tijt geschopt zijnde van eenen moet willigen Iongelinck, als hy sagh dat sijn volck dat heel qualijck nam, en dat sy het wilde wreken. Want seyde hy, indien my een Ezel achter uyt geslagen had, wout ghy dat ick weder tegen hem achter uyt slaen sou? De selfde Socrates, als hy in een Comedie sat van Aristophanes, daer alle bespottingen tegen hem uyt gesprooken werden, en een van sijn vrienden teghen hem seyde: Neemt ghy dit niet qualijck Socrates? Niet met allen, seyde hy, want ick werde op't tonneel, gelijck in een groote maeltijt, met woorden wat overgehaelt. De selfde als hy een kinne-back-slagh kreeg, seyde niet anders, als dat het moeyelijck was, dat de menschen nieten wisten, wanneer sy meteen helmet moesten uytgaen.
Een seker jongman (AElin.9.V.H.,36.) had lange verkeert ter schole van den Philosooph Zenon, t' huys komende vraegden hem den Vader, wat wijsheyt hy gheleert had: en antwoordende, dat hy 't noch wel toonen soude, werden de vader so seer gestoort, dat hy hem sloegh. Het welck de soon met sedigheydt en lijdtsaemheyt verdragende, dat selfde (seyde hy) heb ick geleert, mijn vaders gramschap te verdragen.
Leoprepes een wijse Grieck, gevraeght van twee jongelingen, goede vrienden met malkanderen zijnde, op wat maniere sy beyde in onderlinge vriendschap souden mogen volherden, gaf voor antwoort, Indien den eenen des anderen gramschap kan toegeven, ghelijck deselfde AElianus beschrijftin sijn verscheyden Historien 4. 23. So is my verhaelt van twee haestige jonggetrouden, datse met malkanderen besloten een teyken te gheven, als by een van beyde den toorn heel hoogh gingh, ende dat de ander voor die tijt moest wel wesen: met welcke sy daerna gherust en in vrede leefden.
Achterklap en bespotting dunckt my, seydt Aelia- | |
| |
nus 5.8. van geender krachten te zijn. Want indiense op een vast gemoedt vallen, soo brekense, en vergaen: maer komende op een die 't hert onder den riem niet en heeft, dan doense haer werck, ende en veroorsaken niet alleen droefheyt, maer oock dickwils de doot selve. Gelijck blijckt uyt Socrates, die in een Comedie bespot zijnde, daerom loeg, ende Poliagrus, die sijn selven daerom verworgden. Archilochus een Griecks Poët, maeckte een schimp-dicht op Lycamben, om dat hy sijn Dochter, die hem toegeseyt was, aen een ander gegeven had: Het welck den ouden man so ter herten nam, dat hy sijn selven uyt wan-hope verhing.
Ick ken een eerlijk Heer, die my geklaegt heeft, dat hy om een seeker pasquil op hem gemaeckt, eenige weecken niet en had konnen slapen: daer een ander in gelijcke saeck anders niet en dede, als allacchehde sijn spotters selve uyt te spotten. Anders gestoort zijnde, hadde hy de penne van Archilochus wel konnen ghebruycken.
De selfde AElianus verhaelt 11.10. van Zoilus, die sijn werk maekte om Homerus ende Plato overte halen; ende gevraegt zijnde van een geleert man, waerom dat hy van de beste so qualijck sprack: Om dat, seyde hy, daer ick qualijck doen wil: niet en kan. Waer uyt wy konnen leeren, dat ons genoeg moet wesen, dat ons vyanden geen quaet en konnen doen; ende dat het ons nieten raeckt, als sy haer gal met quade woorden uytbraken. Die een ander meynt te jagen, jaegt sijn selven: ende het is hem een groote spijt, als hy siet dat de gene die hy meynt spijt aen te doen, hem selver bespot en versmaet.
Maer sal yemant seggen, dit is niet licht na te volgen; en waer soudemen sulck kruydt vinden, 'twelck de haestigheyt, die van haer selven scherp is als peper, soo soude versachten? Men moet het plaetsen, en wel onderhouden in den lof van ons herte. Ende gelijck door de bouwinge, en het verplanten bittere kruyden soet werden, also bouwende allencxkens in ons dese matingheyt, en ons gemoet wennende tot sacht moedigheyt, soo sullen wy onse Passie konnen veranderen, en heel af-trecken van het gene daerse te voren toe genegen was. Om sijn genegentheydt te leeren bedwingen, plag deselve Socrates, als hy aldermeest verhit was, water te putten, en dat lang te laten staen sonder drinken, al-hoewel hy grooten dorst had, sijn selven also gewennende tot matigheydt en lijdtsaemheyt.
De selve matigheydt is soo wel geplant geweest in 't herte van Plato, ende had aldaer sulcke wortels ghemaeckt, dat hy alle spijt en smaet, die hem, doen hy in Sicilien was, van Denijs den Tyran aen-gedaen werde, niet soo veel en vermocht, datse hem eens quaet oft gestoort maeckte. Een ander exempel is van de selfde beschreven in dese verssen uyt 't vijfde Deel van het vermaert Houwelijck.
Als Plato sijnen knecht door wel verdiende slagen
Eens wilde tot de deugt en van de wrevel jagen,
En dat hy wert gewaer, eer hy den lincker sloeg,
Dat hem een vinnig bloet door al de leden joeg;
Speusippe (sprack de man) ontneem my dese roeden,
En doet wat hier behoort; want ick begin te woeden:
Geen mensch en isser nut te straffen eenig quaet,
Indien zijn eygen Ziel haer ampt te buyten gaet.
Aristippus berispende op eenen sekeren tijt de gebreken van Denijs den Tyran, maeckte hem soo quaet dat hy den goeden Philosooph in 't aengesicht spoogh, dewelcke gewapent sijnde met de deught van lijdtsaemheyt, soo verre was van eenige gramschap of ontstellinge, dat hy het voor jock op-nam, ende niet en dede dan lacchen, seggende, Indien de visschers om een kleyn visken te vangen wel heel nat worden, dat hy 't hem niet en behoefde te belgen een weynig besprengt te zijn, om eenen grooten Salm te vangen.
Ende om te bethoonen dat het niet alleen Philosophen geweest en sijn, als luyden geen macht hebbende om haer te wreken, die dese deugt omhelft hebben; maer datse oock van groote Princen, nagevolght is, siet wat Plutarchus beschrijft van den Koninck Antigonus. Dese als hy eens op een Winter sijn Leger geslagen hadde ter plaetse daer van alles groot gebreck was, en dat de Soldaten daerom qualijck van hem spraken, sonder te letten dat hy so dicht by haer was. Hy sijnen staf ‘uyt detente stekende, riep haer toe, als ghy qualijck van my spreken wilt, gaet ghy dan niet verder hier van daen?’
Charillus de Knoninck van Lacedaemonien, als hy van ‘een van de slaven qualijck bejegent was: By de Goden, seyde hy, ick soude u doodt slaen, indien ick niet verstoort en was.’
Philippus Koning van Macedonien gewaerschout sijnde van een van sijn volk, met namen Smicythus, dat een seeker Nicanor hem gestadig verachte, ende qualijck van sijn Majesteyt sprack, en oversulcks geraden werdende, om hem daer over waerlijck te strasfen: Nicanor, antwoorde de Koningh, en is van de quaetste niet. Ick moet eens sien of de schult niet aen mijn sijde en is. Verstaende dan dat hy in groote ongelegentheyt stont, ende van hem vergeten was, so sondt hy hem een fraye schenckagie. Waer door Nicanor beweeght werde om den Koninck allesins hooglijck te prijsen. Het welk hem door Smicythus, en andere aen-gebrocht ‘sijnde, kregen dese antwoorde: Nu siet ghy, dat het in onse macht is, een goeden of quaden naem te hebben.’
Dierghelijcken exempel werdt van een ander Koning van Macedonien, met namen Archelaus, verhaelt na ander Autheuren by Montaigne 3 des Essais 5. ende van den Keyser Constantinus by Ribadeneyra 2. de las virtudes del Principe Christiano 18. Verscheyden andere exempelen van verdraegsaemheydt in Koninghen, ende Princen zijnder te lesen by Plutarchus, Valerius Maximus, en Erasmus in sijn spreucken.
't Is vry een grooter eer sijn eygen hert te dwingen,
Als tot een vaste schans met krachten in te dringen;
't Is vry een grooter helt, die sijne tochten bint,
Als die een machtigh heyr met wapen overwint.
Maer seer aen merckens en navolgens weerdigh is het exempel van den Konincklijcken Propheet David, dewelcke vluchtende voor sijn Sone Absalon, bespot en vervloeckt werde door eenen Simei, die van hem een bloedt-hondt maekte, ende op hem met slick ende steenen wierp. Het welck soo verre van daen was, dat het David met toornigheydt ontsteken soude hebben, dat hy oock verbodt dede aen sijn volck, seggende: ‘Laet hem geworden, dat hy vloecke: want de Hee- | |
| |
re heeft het hem geheeten, Misschien sal de Heere mijn ellende aensien, en my met goet vergelden sijn huydige vloeckinge: Alsoo sag David op God, ende’ en slachten de honden niet, die op den steen bijten, sonder te sien op de gene diese geworpen heeft, ende nam verduldigh aen de straffe die hy door sijn sonden verdient hadde, hopende dat door Godts barmhertigheyt de saken veranderen souden: gelijk na sijn geloof daer na oock geschiede.
Niet minder prijsselijck is het exempel van den vromen velt-oversten Phocion. Dese na dat hy lang en veel goede diensten voor sijn Vaderlandt gedaen had, werde evenwel door ondanckbaerheydt, gelijck wel meer in Republijcken gebeurt is, ter doot veroordeelt. Als hy nu in degevanckenisse vergif soude drincken, ende den Beker hem van de Beul gegeven werde, eenige goede vrienden by hem gekomenzijnde, vraeg de hem, of hy sijnen Sone yet bevelen wilden: Dat bevele ick hem, seyde hy, dat hy met het gedencken van dit ongelijck, die van Athenen niet te pas en brengt desen dronck, die ick nu drincke. Selve oock over sijn doot, noch na sijn doot geen wraeck begeerende, als beschreven is by AElianum 12.49.
Die nu soo haeftig ende op-loopende van sinnen sijn, datse haer niet konnen matigen: die sullen alle oorsaecken en gelegentheden vlieden, waer doorde gramschap eenigsins verweckt soude mogen werden
Veel saken van het huys, of dienen niet geweten,
Of door een sachten aert in haest te zijn vergeten;
Want die niet alle daeg en soeckt te Zijn gestoort,
Moet dickmael seylen sien, en spreken niet een Woort.
Tegen de meeninge dat ons eenig leet ofte ongelijck gedaen is, salmen ten eersten strijden, ende niet licht gelooven al dat ons aengebracht werdt. Laet de soute van de menschelijcke natuere altijt by ons voor suspect ende bekent gehouden werden: dat, het ghene wy noode hooren, geerne gelooven: ende eer wy oordeelen, ons vergrammen. Daer beneffens moet men niet al te curieus alles ondersoecken, 't En is niet goet datmen alle dingh weet, alles siet of hoort. Die gaet on dervragen wat van hem geseyt is, waer hier of daer in 't heymelijcke van hem gepraet wert, ontrust sijn selven. Dat niet om 't lijf en heeft, werd somtijdts verdraeyt of het vry wat was. Oock salmen schouwen het geselschap van haestige luyden. Want gelijck het baffen van een hont, seyde den Oudt-vader Basilius, andere honden mede gaende maeckt, so sal een gemoet dat nu gestilt is, tot Gramschap verweckt werden, door het getier van de gene die vergramt zijn. Maer het is evenwel goet, na de lesse van Plutarchus, gelijck die van Lacedaemonien hare slaven dronken over tafel lieten komen, om dat haer kinderen daer door een afkeer van dronckenschap souden krijgen: datmen oock also het ontstelt wesen van de gestoorde sich voorstelt. En gelijck onsen Hippocrates seydt, dat het de periculooste sieckten sijn, daer het aensicht van de sieken veel verandert: soo moetmen hem oock inbeelden, dat het gaet met de gene die vergramt sijn, die in wesen, coleur, ganck, en stem haer selven niet en gelijck en: maer schijnen heel dulen rasende te wesen. Daerom raden ook soommige, dat een verstoort mensche sijn selven in een Spiegel besie, op dat hy sijn selven, so leelijck verandert siende, sijn gemoet mocht leeren bedwingen.
Een van de grootste remedien voor de Gramschap is het uytstellen, datmen den eersten brant wat laet verwayen; want daerna komense wel tot bedaren. Ovidius in het eerste Boeck van de konft der Minnen.
Indiense krijgt een gram gemoet,
Wint tijdt, dat is de beste voet:
Het is dat smelt door enckel tijt,
En soo doet oock de wrange spijt.
De Philosooph Athenodorus sijn af-scheyt om na huys te trecken van Augusto versoeckende, werde van den Keyser versocht hem een goede vermaning voor 't leste te geven; En de Philosooph gaf hem dese: Dat als hy verstoort was, niet doen noch seggen en soude, eer hy het heele A.B.C. by sijn selven opgeseydt hadde. Het welck den Keyser soo wel behaegde, dat hy hem op de schouderen kloppende, seyde: Ick heb u presentie noch van doen; Blijft noch: Plutarchus in Apropht. Aurel. Victor. in Epitom. Hist.
De Philosooph Plutarchus, in sijn Boeck van de Musijck, bewijst met Homerus, in het exempel van Achilles, die gestoort sijnde op Agamemnon, een deuntjen speelt, dat de Musijck en het snaren-spel bequaem is om een toornig gemoedt te doen bedaren; en selver een Musicijn sijnde, seyt AElianus, 14.13. neemt uyt den roof der vyanden, voor eerst den Cyther. Het selfde verhaelt hy van eenen Clinius, van de Pythagorische secte. De selfde als hy begon te voelen de ontstekingh des Gramschaps, nam, al-eer datse noch heel in brant quam, terstont de Cyther in de handt en speelden daer op. Gevraeght sijnde de oorsaeck: Om dat, antwoorde hy, ick voele dat het mijn gemoet stilt.
Wy, sullen dit Capittel van de Gramschap besluyten met de verssen van onsen Poët uyt het vierde deel van 't Houwelijck, slaende op het gene wy hier voor gheseydt hebben, datmen de oorsake van den toorn mijden moet, en schouwen sulcke dingen, waer door wy lichtelijck haestig werden:
Hoort noch een dienstig woort voor alle teere vrouween,
Die niet en zijn geleert haer sucht te wederhouwen,
Die licht, en in der haest om eenig kleyn geval,
Gaen stellen in het werck de vlagen van de gal.
Men sietet menigmael dat yemant scijnt te rasen,
Wanneer de plompe meyt ontrent de sijne glasen
Of by het porceleyn haer dingen qualijck doet,
Men siet dat yeder een de strasse lijden moet.
Ghy, die u swackheyt kent, verschoont u eygen feylen,
En treckt de sinnen af van al de blauwe teylen,
Van al dat China zent. Het broose porceleyn
En is u geensins nut al isset wonder reyn.
Of, soo u weerde man vint eenig soet vermaken
In lack; of aerde werck, of diergelijcke saken,
Soo gaet van eersten af, en wapent u gemoedt
Met vrede, met gedult, en met een zedig bloet.
Gewent u met verdrag en sonder gramme vlagen,
Nu eenig ongeluck, dan ongelijck te dragen;
Nu dat een haestig knecht u fijnste schotel breckt;
Nu dat een plompe meyt u glasen omme steeckt:
Nu dattet eenig kint sal over-hant verkerven,
En stroyen uwen vloer met kostelijcke scherven;
| |
| |
Nu dat de schuerster selfs de dingen omme stoot,
Of somtijdts eenigh vriend, of ander dis-genoot,
Set vast in u gemoet u niet te mogen quellen,
Wanneerje nu en dan komt uwe dingen tellen;
En, schoon ghy menighmael u beste panden mist,
Onthoudt u niet te min van alle wrangen twist.
Hier is geduerigh stof, om uyt de daet te leeren
Hoe datmen alle spijt moet krachtig over-heeren,
Hoe datmen alle zucht van korzel onverstant
Moet houden in den toom, en leggen aen den bant.
Denckt hier, tot uwen troost, dat broose vaten breken,
Dat wreede stoffe smelt, dat natte dingen leecken;
Alwat van desen aen of is, of komen sal,
Dat heeft alree gevoelt, of wacht gelijcken val,
Al wat de werelt siet moet vallen, breken, sterven,
Wat sietmen evenstaegh, wat moeter niet bederven?
Al watmen hier besit is ick en weet niet wat,
Ia siet de meester selfs is maer een aerde vat.
Waerom dan door de spijt so vinnigh aengedreven?
Ey lieve! breeckter yet, het staeter op geschreven;
Hoe diep oock eenigh dingh u wortelt in den sin,
De doodt, de bleycke doot, die zitter midden in.
Doch soo ghy lijckewel u niet en weet te dwingen,
Soo keert de sinnen af van alle broose dingen,
En des al niet te min, versoeckt aen uwen wan
Dat hy doch niet en koopt dat haestigh breken kan.
't Is beter, jonge vrou, 't is beter rogge-soppen,
Te natten sonder twist uyt hier-gemaeckte kgppen,
Als treurigh ongesint, en met een vinnigh breyn,
Te nutten Hoofsche kost uyt fijne psrceleyn:
Wat China backen kan, Veneetjen weet te blasen
Van konstig aerde-werck, van kostelijcke glasen,
En dient aen geenen mensch van tochten opgehult,
Dus laet dat broose tuygh, of oeffent u gedult.
|
|
Auteursrechtvrij
