|
| |
Van de Gierigheydt.
Het VI. Capittel.
DE liefde tot het gelt heeft vry geen minder krachten,
Om tot een vreemt gewoel te rucken ons gedachten:
't Is wonder om te sien wat dat het aertsche goet
Door al het gantsche landt, door al de wereldt doet.
Wat isser menigh mensch die nachten ende dagen,
Is besich over al met rijckdom na te jagen:
En schoon hy 't eens verkrijght dat hy geduerigh socht;
Soo is hy maer alleen in meerder anghst gebracht.
't Is oly in het vyer al wat hy heeft bekomen,
En sijn geligierigh hert is dieper ingenoomen:
Het goet dat hy besit dat is dat hy ontbeert,
En hoe hy meer verkrijght, hoe dat hy meer begeert,
Wat raet voor dit gebreck? Siet op u vluchtig leven,
Siet wat een engen buyck is aen de mensch gegeven;
Siet wat hy maer en hoeft, en, wilje zijn gerust,
Tracht niet tot meerder goet, maer mindert uwen lust.
DE derde Liefde, gelijck wy die hier voren verdeelt ende onderscheyden hebben, is de gierigheydt. Een onmatige liefde tot gelt ende goet, als ofte aen 't selve al ons wel-varen hingh. Dese onmatige begeerlijckheyt is als het kout vyer; want gelijck 't selve door sijn fenijnigheyt het lichaem verdooft, en verteert, alsoo verteert oock de gierigheydt onse natuerlijcke genegentheyt, ende vervult ons met quade humeuren. So dra sy in ons herte komt herbergen, soo vliet daer uyt de eerlijcke en natuerlijcke affectie, die wy ons Ouders, Vrienden, en ons selven behooren toe te dragen. Alle andere dingen vergeleken by 't proffijt, schijnen ons niet met allen te wesen, wy verachten ten lesten en misprijsen ons selven, ons lichaem ende ons ziele om het goet, en wy verkoopen, gelijck men seyt; het paert voor 't hoy.
Maer watte sottigheyt is het, datmen voor sijn afgod hout 't gene de natuere selve seyt Seneca, Ep. 94. onder onse voeten gestelt, ende in de Aerde verborgen heeft, als niet waerdig om gesien, maer om onder de voeten getreden te werden? Het welck de gierigheyt alleen den mensche geleert heeft uyt het ingewant der aerden te rocken, en in 't licht te brengen, om malkanderen doodt te steecken. Daerom seyt de Poët Ovidius, dat dit eerst geschiet is in de ysere eeuwe, als de deught al heel verbastert was. 1. Met. 4.
Doen saghmen al het volck in gierigheydt verhitten,
Men roert het aertrijck om, men stelt sigh om te spitten,
| |
| |
Al wat verholen was en in het duyster lagh,
Dat haeltmen aen het licht en aen den hellen dag,
De werelt lijt geweldt: men groeffer diepe kuylen,
Daer in (gelijck het scheen) veel moye dingen schuylen:
Van daer quam 't yser voort van daer quam ons het gout,
Dat meer als 't yser selfs ons quade rancken brout.
Hier zijn van doen voort aen gebreken uytgekomen,
Die hebben met gewelt de werelt ingenomen;
So dat het gantsche land in vreemde bochren stont.
Het yser doet het werck, het gout dat leyt den gront,
Wat een vreemde dwaesheydt is het, al sijn leven te besteden om goet te vergaderen, daer de begeerlijckheyt noyt van versadight en kan werden? Wat is dan 'tgoedt, 'tghene dat wy naeulijcks selver en konnen besitten sonder een sanders armoede, ende daer wy een ander niet mede konnen helpen, sonder ons selven te verarmen, en den vergaderden schat te verminderen? Wat een arme ende beklaeghlijcke slaverny is het, sijn selven soo verre te verworpen, datmen een slave werdt van 't gene hem behoort te dienen? Want een gierigaert dient sijnen rijckdom, ende den rijckdom hem niet: Ende hy en heeft niet meer ghenuts van 't goet dat hy besit, als van het ghene dat hy niet en heeft: dewijl hy het selfde niet en derft gebruycken uyt vreese dat het verminderen soude.
De fabule van Tantalus is by een yegelijck bekent. Lucianus zeyt wel in Timone, dat een gierigaert even als Tentalus, niet toegelaten wert te eeten ofte drincken, maer dat hy alleen droogh monts sit en gaept na het gout. De Poët Horatius gebruyckt mede dese gelijckenisse, 1. Sat. 1.
De bange Tantalus staet midden in de beken,
En pooght sijn dorren mont daer aen te mogen steken,
Maer 't is om niet gesocht al wat de man betracht,
Soo dat hy in het nat van enckel dorft versmacht.
Waerom belachje dit? Al warent malle grillen,
Ey, leert wat onder dit de geesten leeren willen,
Gelooftet, lieve vrient, verandert maer den naem,
De fabel is voor u en u bedrijfbequaem.
Vhuys is vol getost met alderhande waren,
Vry meer als eens genoegh om wel te mogen varen,
Maer, vrient, wat esser van? Ghy leghter op en slaept,
Ghy legter op en dut, ghy leghter op en gaept;
Het schijnt u heyligh broot, ghy mooghtet niet genaken,
En min tot u vermaeck door mont of lippen smaken,
't is u maer als een beeldt geschildert aen de want,
Daer in wel yemant waen, maer niemant wesen vant.
Ick heb hier in de Stadt een man gekent, die sijn verre vrienden kisten met gelt na-liet, ende in sijn uyterste sieckte hem ontsagh gelt uyt te geven voor een pinte Rijnsche Wijn, my vraghende of hy 't niet met Franschen soude konnen doen, alzo den Rijnschen hem te kostelijck was. Wie soude al sijn dagen om rijkdom slaven, gelijk dese goede man gedaen hadde, om ten minsten niet in 't laetsten van sijn leven, daer van gedient te werden? Veel Ambachts lieden zijnder beter aen, die segghen datse wercken voor den siecken
| |
| |
dagh, en derven dan oock van haer winste leven, ende 't gene haer noodigh is gebruycken. Veele arm, om rijckte sterven. Of dit wijsheydt is, laet ick een yegelijck bedencken.
Arostoteles heeft seer wel geseyt dat alle sonten spruyten uyter eer ende gelt-sucht, ende dat die twee de beulen zijn van de men schelijcke natuere, dag en nacht deselve pijnigende, alle quaet in de werelt veroorsaekende, soo aen het lichaem als de ziele. Zy zijn beyde rechte pesten van het menschelijcke geslacht, waer door Landen en Steden ten onder gebracht, ende verwoest zijn. De Eer-sucht van Iulius Caesar heeft de Republijck van Romen te ondergebracht: zoo heeft een Bagijn uyt gierigheyt het Capitolium van deselve Stadt aen de vyanden overgegeven. Iugurtha een Koninck in Africa uyt Romen scheydende, keeck dickwils om na ‘de Stadt, ende seyde, O veyle Stadt! ende die haest vergaen sal, sooder maer een kooper gevonden wert.’ Want hy hadt bevonden, dat alles daerom gelt te koop was, ende dat hy sijn wel-verdiende straffe over de doodt van sijn Neven, met gelt hadt konnen afkoopen. Maer dat is by-na 1700 jaren geleden: dan 't en gaeter nu niet beter Alexander de Seste werde door gelt Paus: verkoft wederom alles voor gelt: ende als hem eens geseydt werde, dat sijn bastaert-soon, Caesar Borogia 100 duysent ducaten op eenen nacht verspeelt hadde, seyde dat zijn maer de sonden van dronke Duytschen. Maer die Duytschen hebben daerna grooten af-slagh in de koopmanschap gemaeckt. Als ten tijde van den Paus Leo de thiende, die het in-komen van de af-laten over eenige quartieren van Duytschlandt aen sijn Suster Magdalena geschoncken had, de af-laet brieven tot vergevinge der sonden seer schandelijck door de gehuerde Commissarisen gepresen, haer krachten om de af-gestorvene uyt het vagevyer te verlossen, werde opgepronckt door de ghene, die een deel van 't gelt in de herbergen saten en verspeelden en verdroncken. Soo dat dese ongheschickte en onbeschaemde gierigheyt het volck somishaeghde, dat daer door Martinus Luther een Monick den meesten aenhang van Duytschlandt kreeg, en allencxkens oock na de aflaet-brieven, de macht van den Paus dede verwerpen.
Waer toe en sal dan de gierigheyt den mensche niet brengen, als sy de Religie selve doet aen een zijde stellen het Vaderlandt doet verraden, ja het leven, van de gierigaerts doet verkoopen? Daer en is niet booser, seyt Ecclesiasticus Cap. 10. als een gierigaert; dewijl hy sijn eygen ziele verkoopt. Het is gebeurt in ons eerste Oorlogen, gelijck Berclaius een Engels schrijver ghetuygt 4 Saryr. 4. als den Hertogh van Alba al de Soldaten die hy van den Prince gevangen kreeg, op dede hanghen, dat, om hem sulcks of te wennen, men eenige gevangens dede briefkens trecken, waer van 't derdepart met de Galg geteyckent was, ende hangen moeste; Onder dese was een Spaengiaert die seer kerm de ende dapper schrickte voor een quaet lot: dan een Engelsman by hem komende, die sijn selven al vry-getrocken hadde, vraeghde of hy eenighe kleyne somme gelts wilde geven, hy soude voor hem trecken. Het welck de Spaenjaert blijdelijck toestaende, en by de Overigheyt toegelaten zijnde, trock noch eens, en wederom vry. Voorwaer by-na sulck geluck onweerdig, die zoo met zijn leven speelde.
Wy lesen by Stobeum van eenen Hermocrates, die krank leggende, vast besig was met rekenen wat hy, genesen zijnde, den Doctor al te geven soude hebben, en hoe veel hy in sijn sieckte verteeren soude. Maer bevindende, dat sijn gereet gelt meest in de kaers soude vliegen: Het is beter, seyde hy, te sterven, en weide ter stont stijf. Maer de vrienden deelden sijn goet met vreugden: alhoewel dat hy by Testament sijn selven erfgenaem ghemaeckt hadde. Waer op staen de verssen van den hoog-geleerden Iul.Scaliger in faerrap. Epigr. 31.
Alastot had hem selfs als ersgenaem geschreven,
Door noodt en karigheyt tot in den doot gedreven,
Die voor sijn eygen selfs noyt eens en heeft geleeft,
Is 't vreemt dat so een vreck een vreemde uytgang heeft.
De gierigheydt en is gheen simpele passie, maer is gestadelijck vergeselschapt met mistrouwen, vreese, bekommering, ydele hope en wan-hope: welcke vijf furien den gierigaert dagh en nacht quellen, en nimmermeer laten rusten. Een gierigaert, seydt Ioseph Hall in de derde Centurie van sijn Engelsche Meditatien, is even gelijck een Spinne, niet alleen hier in, dat hy anders niet en doet dan sijne Netten spannen om al de vliegen te vangen, alleenlijck trachtende na de proye des gewins, maer noch veel meer hier, dat hy, terwijl hy sijne netten spant voor de vliegen, sijn eygen in gewant verquist, in-voegen dat het gene, 't welck sijn leven is, sijne doot wort. In dien daer eenige creature miserabel is, zoo is 't de gierigaert, ende nochtans is hy minst te beklagen, om dat hy sijn selven ellendig maeckt. Want hoe vele dat hy heeft, hy en is evenwel nimmermeer te vreden, noyt versadight, vol nijts, als hy siet dat een ander wat meer heeft: ende hoe hy selve meerder, krijgt, hoe hy altijdt meer hebben wil. Altijdt leyter een stuck landts naest het zijn, dat hem wel dienen soude, misgunnende alsoo dat sijnen even-naesten mede wat heeft.
Werpt aen den hondt een stuck, hy sal 't terstont op rapen,
En stocken 't in sijn lijf en naer een ander gapen;
Hy proeft niet eens hoe 't smaeckt, 't en glijt maer door sijn keel,
Hy loert altijt na meer al komter noch so veel.
Vreck, onversaed'lijck hert, wat goets dom u dijn schatten,
Midts gy staegh besig zijt om na wat nieus te vatten?
Elck die na versch gewin geduerig snackt en haeckt,
Van dat gewonnen is niet soets met al en smaeckt.
Galenus schrijft dat sijn Vader dese groote begeerlijckheydt om te hebben, plagh te vergelijcken met een gulsige maegh, die meer inslickt, alsse verswelgen kan. Want wy en hebben de spijse, seyde hy, anders nergenstoe van doen, als om het lichaem te voeden: ende die voedt het lichaem, als zy wel verteert is; zy verteert wel, als zy matelijck is. Maer onmatelijck genomen zijnde, en verteert niet, dan bederft in de Maegh. Gelijck in 't lichaem geschiet, zoo gaet het oock met het gemoedt: welckers onversadelijckheyt altijdt meerder soeckt, als dienstig is, en is een eenige oorsaeck van onrust ende bekommering. Want die met eenen gierigen duyvel beseten zijn, en houden nimmermeer op van berg hen, indiense yet dubbelt hebben, dat soeckenze terstont driedubbelt te krijgen;
| |
| |
en daer toe gekomen zijnde, loopen zy om 'tvierdubbelde.
Wat quaet sal 't groot goet dan wechnemen, seydt Plutarchus in sijn boeck van de gelt-liefde, indien het selve de begeerlijckheydt van het goedt niet en kan wech-nemen? Honger en dorst doen wy met eeten ende drincken vergaen: maer de gierigheydt en is met geen goedt te versadigen. Het gaet met de gierigaerts ghelijck met de Water-suchtighe, dewelcke hoese meer drincken, hoese meer dorst hebben: alsoo is 't volghende het spreeck-woordt, hoe rijcker hoe gierigher.
Ellendig voorwaer, seyt Hippocrates, is het menschen leven door de gierigheydt: dewelcke erger sieckte is als de rasernye. Ende indien die met de wortel wel uytgetrocken konde werden, zoo datter niet over en bleef, men soude beyde de lichamen en de zielen der menschen wel suyveren, dewelcke door de gierigheyt beyde besmet, en verswackt werden. Alsoo een gierigaert noch een ander, noch sijn selven eenigh goet gunt, ende liever honger lijdt, als dat hy te veelghelts uyt soude geven. Maer ick wenschte dat onze groote Medicijn den wegh ende kruyden gewezen hadt, om de menschen van deze plaeg te genezen.
Ick geloove datmen al veel elleborus van doen soude hebben, eermen zoo veel uyt soude rechten, als de Philosooph Crates met woorden dede by Demetrius Phalesius. Deze, volgens het schrijven van Plutarchus, na dat hy met koopmanschap veel jaren besteet hadde om goet te vergaren, quam eens by geval ter plaetze daer hy den Philosooph Crates in't openbaer hoorde leeren: ende na dat hy met groote aendacht ende verwondering aengehoort hadde den lof en weerdigheydt van ‘'t Geestelick goedt; O ongeluckige! riep hy terstont, dat ick dus lange onwetende ben geweest, en dat ik gantsch geen werck gemaeckt en heb van zoo kostelijcke goederen, als die van de deught zijn, daer de andere ydele en die alleen maer een schijn van goedt en hebben, met zoo veel arbeydt verkregen, met so veel sorge bewaert, en met soo veel verdriet verlooren werden.’
Hoe weynig soudender den Philosooph Anacreon gelijck gemaeckt konnen werden, den welcken de Koninck Polycrates vereerde ontrent negen duysent gulden. De History verhaelt dat hy 't geschenck wel aen-nam, maer zy doeter oock by, dat, siende de vreese, ende bekommering daer hy buyten gewoonte mede beladen was, en dat in plaetze dat hy plag gerust te slapen, nu niet en dede als sweeten, ende schierlijck wacker werden, meenende datter al een dief in de Kamer was, om hem de keel afte steecken, ofte datter yemant van 't volck in huys achter sijn Koffer was, om 't gelt daer uyt te stelen; hy, seg ick siende sijn selven in deze benautheyt en ongerustheyt des gemoets, en docht niet anders, dan hoe hy wederom geraken soude aen sijn vorige vryheyt; tot dien eynde neemt hy het gelt en geeft het Polycrates weder, seggende, dat in de weynig dagen, die hy dat rijck geschenck gehadt had, het hem meer onlust, vreese, en schrick gemaekt hadde, als het hem oyt vreugt, blijdschap ofte genoegen by zoude konnen brengen.
Hoe veel verschelen hier van onse gierigaerts, die niet alleene naer ziele met onruste van goedt by goedt te vergaderen, gestadig quellen: maer oock haer lichaem met veel ongesontheydt vervullen. Want die gestadige ongerustheyt, gelijckmen in Euclio by den Comedie-schrijve Plautus, ende hedensdaegs in vele andere siet, beschadigt de natuerlijcke wermte, ende belet het verteeren van spijse, behalven datse haerselven niet veel goets en doen: Maer dewijlse noch wint noch weer dickwils en ontsien, alsser maer voordeel en proffijt te doen is, dagh ende nacht door regen en snee reysen, sonder oyt stil of gerust te zijn: zoo vergaderen zy vele rauwe humeuren, sinckingen, ende verscheyde sieckten.Horat. 1. Epist. 1.
Wat doet een mensche niet om groot te mogen werden?
Hy leeft in stage sorg en wilder in volherden,
Hy reyst door Zee en Landt, tot aen de laetste Kust,
En leeft om rijckte zijn, geduerigh ongerust.
En dan mach noch naeuwelijcx eenigen deeg aen 't lichaem, of eenige kosten tot de gesontheydt gedaen werden.
O arme menschen oock midden in den rijckdom. Maer siet eens hoe u gierigheydt by Godt ende den menschen gestraft wert. Het exempel van den rijcken gierigaert, daer het Euangelie van spreeckt, is by een yder bekent. Metridates de Koning van Pontus gevangen hebbende een Capiteyn Aquilus, heeft hem om sijn gierigheydt gout in sijn mont laten gieten, als Plinius beschrijft in 't derde Capit. van sijn drie-en-dertighste Boeck. Het selve getuyght Benz' in 't eerste Boeck van de Nieuwe Werelt, den Spaenjaerden geschiet te zijn, als sy de Indianen om haer gout soo wreedelijck vermoorden. De Indianen, seyt hy, smeten al de Spaenjaers dieze kregen, insonderheyt de Capiteyns, handen ende voeten gebonden op de aerde neder, en goten dan gesmolten gour in haeren mont, met dit smadigh verwijt van gierigheydt, Eet, eet gout, Christen: en dan sneden zy haer het vleesch van 't lijf daer na de leden aen stucken, die zy braden en aten, en setten de beenderen tot teecken van victorie te proncken.
Een van de Oversten van Alexander de Groote, onteerende met gewelt in 't innemen van de Stadt Thebe een Edele Iuffrou, vraegden haer of zy geen gout en silver verbergt en hadde: zy sulcks bekennende, leyden hem alleen in den thuyn, en daer wijsende op een put: Hier in, seydeze, heb ick al mijn kostelijckheydt geworpen. En als hy bockende om de plaets te besien het hooft daer in stack, stiet sy hem van achteren over, soo dat hy gout noch silver meer van doen en hadde, gelijck in 't leven van Alexander by Plutarchum beschreven is.
In de wercke van onsen Poët, vinde ick op dit stuck dese geschiedenis, die ick waerdig oordeele hier by te voeghen.
Een Grieckse Handelaer, die met de gantsche sinnen,
Was besigh evenstaegh om veel te mogen winnen,
Sagh naer een langh beraet voor hem de beste kans,
Indien hy handel dreef ontrent gelubde mans:
Dies als er in den Krijgh veel menschen zijn gevangen,
En ruste hy gantsch niet maer stelt daer na sijn gangen,
Alwaer men in het lant oyt markt van menschen hiel,
Daer was by stracks ontrent als met de gansche ziel.
| |
| |
Daer kocht hy, die hem docht bequaem te sullen wesen,
En lubd' het dienstbaer volck, en als het was genesen
Soo wert het opgepronckt en na de marckt gebrocht,
In 't openbaer geveylt soo dier hy kon verkocht.
Hy had eens op een tijdt een Edelman bekomen,
Die in een harde slagh gevangen was genomen,
En mits de Iongeling hem schoon en geestig docht,
Heeft hy hem oock ontmant, den Koning t'huys gebrogt.
De Vorst (gelijkse veel van dese luyden houwen,
Vermits sy dienstigh zijn ontrent de jonge vrouwen)
Kocht den gelubden slaef en vont hem nader hant
Seer nut tot sijnen dienst, als van een groot verstant,
Dies wert hy meter tijt in hoogen Staet verheven,
En hem wert groot bedrijf door al het Landt gegeven,
Soo dat hy machtigh wert en uytter maten rijck,
En echter wel gesien door al het Koninghrijck.
Het is daer na gebeurt gelijck hy veeltijts reysde,
Schoon hy doen maer alleen op sijn beroep en peysde:
Dat hy belanden quam in seker ander lant,
Daer hy doen Panion den Menschen-lubber vant.
En als hy desen gast op strate quam gemoeten
Nam hy ten eersten voor hem feestelijck te groeten,
En nae hy Panion te voren had vertelt,
In hoe verheven Staet dat hy nu was gestelt,
Doe heeft hy hem genoot by hem te komen eten,
En sijn met goet onthael te samen aengeseten,
Daer weyd doen Hermo breet hoe ver hy was geraekt,
En dat hem Panion dus machtigh had gemaeckt.
En nood hem voort naer 't Hof om hem sijn gunst te toonen
En sprack ick kan u daer naer eysch uw weldaet loonen,
De Groote Werelt-vorst die is my toegedaen,
En wat ick hem versoeck dat wert my toegestaen,
V hant en u bedrijf die hebben my gegeven,
Dat ick te deser tijt in hoogheyt ben verheven,
Ick was een slecht gesel jae een gevangen slaef,
En nu houd' ick een Staet gelijck een machtig Graef,
My dunckt het is mijn plicht, als recht en reden melden,
Dat ick met weder-gunst u weldaet moet vergelden,
Wel breeckt dan heden op met al u Huysgesin,
Soo ghy oyt winste socht, daer vind ghy eerst gewin,
Geeft u maer naer het Hof, komt in mijn buer te wonen,
En brenght oock even daer u vier geswinde Sonen,
De Keyser is beleeft en my een grooten vrient,
Ick sal haer gunste doen gelijck als ghy verdient.
Al wie door yemants hulp in hoogheyt is geresen,
Is hy een eerlijck Man, die moet oock danckbaer wesen,
Dit heeft oock van der jeught de reden my geleert,
En waerom langh verhael? hy weet soo veel te seggen,
Dat Painon het werck gingh dieper over leggen,
Dies als hy met sijn Wijf dit nader had bedaght,
Soo heeft hy naer het Hof sijn huysgesin gebraght,
Daer was hy wellekom, als eerst mael heeft geschenen,
Maer al dat soet gelaet is in der haest verdwenen,
Want Hermo vol bedroghs nood Panion te gast,
Maer had daer wacker volck dat op den handel past,
Dies na dit lieve paer aen tafel was geseten,
En na den vollen eysch te samen had gegeten,
Soo ginghter anders toe, want naer het middagmael,
Rees Hermo van den disch en sprack een ander tael,
O! Godt vergeten schelm, die om u rijk te maken,
Geduerigh onderneemt onlijdelijcke saken!
Ghy schent het schepsel Gods berooft de frisse jeugt,
En neem haer met gewelt haer aengeboren vreught.
Ghy pleeght een slim bedrijf dat alle menschen haten,
Mits sy aen 't Vaderlant geen zaet en konnen laten,
Ghy hebt het soo gemaeckt, dat ick ellendigh Man,
Aen mijn bouvalligh Huys geen steunsel geven kan.
Siet hier is nu de tijdt dat ick u boose treken,
Sal straffen na deneysch en na den regel wreken.
Het is een out gebruyck dat yeder lijden moet,
Al wat hy quaets bedenckt en aen een ander doet.
Ghy hebt 't is my bekent vier Sonen opgetogen,
Die sijn hier in het slot, en staen in mijn vermogen,
Die sal ick al gelijck hier brenghen aen den dagh,
Ghy doet hun al te mael gelijck men slaven plagh,
't Sa lubt den gantschen hoop oock sonder yet te sparen,
Want dat my is geschiet dat moet hun wedervaren
(Dit stot dat is beset tot dat 'et is geschiet)
Of anders ghy en komt uyt dese kamer niet.
Dit eyst den Hemel selfs; en al de grootste Goden,
Die hebben dese waeck aen mijnen geest geboden:
Vvuyl en slim bedrijf dat moet nu sijn betaelt,
En u moet soo geschien gelijck ick ben onthaelt.
Ghy moet in dit bedrijf u niet onwilligh toonen,
Mensch-schender als ghy zijt, Ick moet u heden loonen,
't Sa tijt terstont te werck; want soo j'et niet en doet,
Ghy sult hier stroomen sien van u ontuchtigh bloet.
Hoort, wat'er noch gebuert: Hy laet de Sonen halen,
En wat hy schuldigh was dat wild' hy doen betalen,
Hier baet geen deerlijck sien; De Vader snijt haer af,
Dat vrou Natura selfs in haer geboorte gaf.
Schoon Hermo sijnen wil dus ver nu had verkregen,
Noch wild' hy vorder gaen en liet hem niet bewegen,
Dies sprack hy gantsch verwoest de jonge gasten aen,
't Sa doet den ouden schelm als hy u heeft gedaen:
Want soo j'et niet en doet, dit moogje vast vertrouwen,
Ick sal u alte mael in stucken laten houwen,
't Sa grijpt den vuylen boef en maekt hem veerdig quijt,
Dat hy soo menighmael van ander menschen snijt.
Stracks laet by na het woort een deel Soldaten komen,
Die hebben dadelijck de kamer ingenomen,
De deuren wel beset en dat aen alle kant,
Tot dat oock even selfs de Vader is ontmant.
Na 't al was uytgewracht, gingh Hermo weeder spreken,
En heeft met schamper jock den Vader deur gestreken,
Ghy hebt voor dese tijt mijn frisse jeught geschent,
Maer hoe dat yemant smaeckt dat is u nu bekent.
| |
| |
Gaet woont nu in het Hof en dient de jonge vrouwen,
En leert gelijck als ick den Koningh onderbouwen;
Ghy zijt nu in den staet om groot te zjjn gemaeckt,
Want op dien eygen voet ben ick'er toe geraeckt.
Dat ghy aen mijn bedreef om my dus hoogh te setten,
Heb ick u aen gedaen en dat naer onse wetten,
Ick heb mijn vreught gemist mijn frisse jaren lanck,
Ghy reyst vry daerje wilt en weet my grooten danck,
Ick hadde Machts genoegh om my te mogen wreken,
Om u en u gesin den kop te laten breken,
Maer ick pleegh uytter aert soo wreede dingen niet,
Maer doe u maer alleen gelijck my is geschiet.
Daer gaet de Koopman heen met vier gelubde Soonen,
En weet niet wat te doen of waer te sullen woonen,
Hy is een tafel praet een kluchjen door het landt,
Van niemant oyt beklaeght hoe wel hy is ontmant.
Ey! siet hoe Godt oock hier de menschen weet te plagen,
Als hy haer slim beleyt niet langer wil verdragen,
Hy leyt het schuldig volck gelijck een Rechter doet
En brengt het daer het dient en daer het lijden moet.
Maer eer wy besluyten, is weerdigh dat hier by-gevoegt wert 't exempel verhaelt by Willem Isengrin, van eenen vervloeckten gierigaert Haton, Aertz-bisschop van Mentz, dewelcke moede sijnde het gekrijt van eenige hondert arme lieden, die in een tijdt van hongersnoot om aelmis baden, belasten datmen de ratten, gelijck hyse noemde, in een schuer soude sluyten, 't welk gedaen zijn de, dede hyse allegader met de schuer verbranden. Maer Godt Almachtig sont hem haest de straffe. Want een ongelooflijcken hoop ratten quam hem terstont den oorlogh aen doen: waer hy was, waer hy sat, aen tafel, in 't bedde, sy waren by hem. Hy meende hem te verbergen in een besloten kamer, daer noch deur noch venster aen en was, de ratten quamender evenwel in: al wat de knechts en omstanders deden om de selfde wech te jagen, en wech te slaen, 't was al te vergeefs. Hy dede ten lesten ontrent Bingen een Toren bouwen midden in den Rhijn, meenende soo Gods geessel te ontloopen, maer een heel leger van ratten swom hem na, ende vervolghden hem in den Toren, knabbelden, en aten hem ten lesten op; verlaten sijnde van al sijn volck. Boven dese sienlijcke straffe, heeft Godt oock andere, om de menschen van haer begeerlijckheydt te straffen, waer van de oorsaken dickwils verborgen zijn, en de regelen van de Medicijne te boven gaen, ende de remedien oock uyt andere Boecken als van Hippocrates te halen zijn.
Gelijck dese plaghen een yegelijck behoren een schrick te geven van gierigheydt: soo kan oock deselve een afkeer maken als maer de reden plaets gegeven wert. Want de liefde der wijsheydt, gelijck Augustinus wel seyt 7. de civ. Dei 12. suyvert van alle vuylnis der gierigheyt. Derhalven moet het gemoedt voor eerst wel ghestelt, en de redelijckheydt aldaer ingeplant werden. Seer wel seyt de Griecksche History-schrijver Polybius in 't 13. Boeck. Gelijck den dorst van de watersuchtige niemant met eenige vochtigheydt en kan slissen, als die eerst de lichamelijcke sieckte geneest, soo en kan ook de begeerlijckheydt van gelt en goedt nie- | |
| |
mant genesen, als die eerst het gebreck, in 't gemoet door de reden verbetert heeft. De Poët Horatius schrijft te recht in I. Epist. 1.
Indien u win-sieck hert van gierigheyt beseten,
Aen u verheerden geeft sijn plichten doet vergeten;
Soo dat u gantsche ziel als van begeerten brant,
Of woelt, gelijck een Zee ontroert het dorre strant.
Weet datter woorden zijn en welbedachte reden,
Waer door een ydel hert gewent tot beter zeden.
Stelt die maer in het werck, ghy sult in korten tijdt
Al vry geruster zijn, als ghy op heden zijt.
Dese middelen hebben wy hier voor al aengeroert in 't tweede Capittel. Het beste is, datmen niet soo seer en staet om het goet te vermeerderen, als wel om de begeerlijckheydt te verminderen. De wijse Socrates gevraeght zijnde, hoe yemand rijck soude werden? gaf voor antwoort: Indien hy arm is van begeerten. Het selfde werdt oock Plato en Epicurus toe-gheschreven, en wel te recht gepresen van Seneca en Plutarchus. Al wat ons noodigh is, kan lichtelijck bekomen werden. Die leven wil volgens de natuere, sal nimmermeer arm wesen: die volgens sijn opinie, sal noyt rijck sijn. De natuere vereyscht weynig: de opinie en begeerlijckheydt kan nimmermeer versadight worden. Die maer een konst ofte wetenschap en heeft, ja die den arm uyt de mou kan steken, behoeft die van gebreck te klaghen? Al 't gene tot ons onderhout noodigh is, hebben wy by der hant: maer al 't gene daer wy om woelen, streckt maer tot overvloedt. Aristippus plagh te seggen, indien yemant veel etende en drinckende niet versadight en werde, dat hy dan gaen soude om raedt by de Doctoren. Indien dan yemant vijf Bedden hebbende, thien begeerden, en thien Tafels hebbende, noch soo vele daer by kocht, en met aenkomen van veel landt en gelt niet versadigt en werde, maer al besigh was om meerder: dese en soude niet eens dencken, dat hy een Medicijn van doen hadde, die hem d'oorsaeck van dit gebreck soude aenwijsen: Nochtans den dorstigen, die noch niet gedroncken heeft, werdt verhoopt dat hy met den dranck sijnen dorst sal lisse: maer de ghene, die ghestadigh drinckende, evenwel dorstigh blijft, die houden wy geen drincken, maer purgatie van doen te hebben: derhalven laten wy hem braken, om dat hem geen gebrek en quelt, maer eenige hitte oft scherpigheyt tegen de natuere. Op de selfde wijse, by de gene die besigh sijn met goedt te winnen, schijnt dat een arm oft benoodigh man ophouden sal, indien hy een eygen huys kan krijgen, indien hy een schat vint, indien hy sijn schulden kan betalen: maer die meer als hem noodig is besittende, noch meer begeert, die en kan door gout noch silver, door koeyen noch schapen, oft eenigh goedt, genesen werden, maer heeft alleen van doen schade en purgatie. Maer sijn gebreck en bestaet niet in armoede, maer in onversadelijcke begeerlijckheden, spruytende uyt een quade en onredelijke opinie des gemoeds, dewelcke, indiense niet als een harde quast uytgehouwen wert, soo en sal sodanig mensche nimmermeer ophouden, alles te begeeren in overvloedt. Laet ons tot besluyt altijt in gedachten houden, 't gene Apollonius Tyanaeus de Goden plach te bidden: Geeft dat ick weynigh mach hebben, en geen gebreck en lijde. Het welck oock over-een komt met 't gebedt van de wijse Koning Salomon.
| |
Horatius.
Danda est ellebori multo pars maxima avaris.
| |
Van Ialousie, of Yver-sucht, soo van Mans als Vrouwen.
DAer is een slimmer quael, dat vrou en echte mannen,
Behoren t'aller tijt uyt haer gemoet te bannen:
Men noemt 'et Ialousy, ick heet 'et Yver-sucht;
Het dient, hoe dat 'et hiet, gedreven op de vlucht.
't Is angst dat eenich mensch een haven mocht bevaren,
Die hy voor hem alleen ten nausten wil bewaren;
't Is vrees, dat ghy misschien wel yet verliesen sout,
Dat ghy voor u alleen geduerig hebben wout.
Maer hoe dit yemant noemt of hoe het wert beschreven,
Het dient van 't echte volck geduerig wech-gedreven,
Want als die felle pest haer sinnen eens besit,
Soo wort het lijf onstelt tot aen het minste lit.
Wat onheyl menich-mael hier uyt is voor-gekomen,
Dient neerstig aen-gemerckt en in te zijn genomen,
En op dat yeder mensch dit recht bedencken magh,
Wil ick een kort verhael hier brengen aen den dagh.
Leuconis had een man tot jagen seer genegen,
Het wiltbraet dat hy vingh scheen hem een grooten zegen,
Soo dat hy menichmael door woeste velden liep,
En als hy was vermoeyt oock in de bosschen sliep.
Sijn vrou uyt dit bedrijf verviel in groot vermoeden,
Dat hy met vreemde kost sijn lust bestont te voeden,
Dat ja een hupse maegt, of wel een wout-Goddin,
Sijn geesten had verruckt tot ongewoone min.
Zy droef om dit gepeys en in den geest verbolgen,
Nam voor, haer lieven man oock in het bos te volgen,
Sy koos een eensaem wout dat niemant sien en kon,
Al schenen over al de stralen van de Son.
De bracken op het velt van jagers aen-gedreven,
Die lopen door het wout waer boom of tacken beven,
Oock daer het kreuckel-bos en ander groente drilt,
En vallen op de vrou als op een seltsaem wilt:
Daer wort Leuconais van alle kant gebeten,
En door het gras geruckt en in het stof gesmeten,
En eerder yemant quam soo isse gantsch verscheurt,
Ia door een fellen hont en hier en daer gesleurt.
De droeve Chianip, als hy daer was gekomen,
Is met een grooten rou ten diepsten in-genomen,
Hy sagh een lieve vrouw, sijn uyt-verkore pant,
Gantsch leelijck af-gemaekt en liggen in bet sant.
Hem docht dat dese smert geen meester kon genesen,
En dat geen spookster self de wonden sou belesen,
| |
| |
Hy nam een korte pieck, een wapen voor de jacht,
En gaf hem op de punt als met geheele macht,
Daer quam sijn jeugdig bloet met stralen uytgesprongen,
Gelijck het water doet door buysen opgedrongen,
En schoon sijn innig hert nam af-scheyt van de Ziel,
Noch maeckt hy dat sijn lijf ontrent de vrouwe viel.
Daer wort haer bloet gemengt. Nu roep ik Echte vrouwen,
Wilt met u gantsche kracht dit onheyl weder-houwen,
Ghy tast als metter hant en leert hier uyt de daet,
Hoe verre dese pest in vrouwe sinnen gaet.
Maer wilj' op dit bedrijf gelijcken handel lesen,
Neemt Naso metter hant daer wert 'et aengewesen,
Siet procris daer gemelt die braght haer in de noot,
En wert oock sonder ergh van haren Man gedoot.
Doch mits oock Echte mans hier in by wylen dwalen,
Wil ick, tot haer bericht een ander stuck verhalen,
Want dat nu is geseyt, daer was de goede Man,
Noch sijn jalour sen geest noch gront noch oorsaek van.
Iustine boven al een Perel van de Vrouwen,
Moet hier een af-beelt zijn van 't ongeluckig Trouwen,
Sy was van soeten aert en uyttermaten schoon,
Maer voor baer frisse jeugt so kreeghse slechte loon,
De Iuffer had geleyt een onbesproke leven,
Soo dat haer Momus selfs geen lack en wist te geven;
Daer was geen rauwe jeugt die haer te veel besocht,
Geen lincker uyt het Hof die haer geschencken brocht;
Sy stont eens ongekleet als veerdig om te slapen,
En Thirsis nam vermaeck op haer te mogen gapen,
Hy sagh haer witten hals haer borst gelijk een swaen,
En bleef een lange wijl in dat gesichte staen.
Hy liet een grilligh oogh op al haer leden dwalen,
Iae liet een deusigh breyn op haer gedaente malen,
Hy seyde binnens mondts dit over schoone wijf,
En heeft God niet gemaeckt voor mijn on aerdig lijf,
Hoe kan ick dit Iuweel voor my alleen besitten,
Een yeder die het siet die moet'er op verhitten,
En wie doch sach'er oyt soo af-gerichten Man,
Die soo een aerdigh pant voor hem bewaren kan.
De Ionckers die haer werck van slimme rancken maken,
Die sullen voor gewis die sullen haer genaken,
Ia seggen over luyt en dat tot mijnder spijt,
Gaet hooren-drager gaet ghy zijt u bloemt jen quijt.
Ick ben een Edelman en kan geen schande lijden,
Ick heb dien witten hals al liever af te snijden,
Hy nam een vinnig mes en trat in haesten toe,
En seyd', ô deftigh werck, dat ick op heden doe.
Ick meyne met 'er daet mijn schande voor te komen,
Dies sal my dit Iuweel niet worden afgenomen,
Hy dede dat hy sprack. Siet daer een wreede moort,
Iustina lag gevelt en in haer bloet gesmoort.
Veel gingen dit bedrijf ten naeusten over leggen,
Maer wat de reden was en konde niemant seggen,
| |
| |
Sy hadde van der jeught so wel en stil geleeft,
Dat niemant van haer doen een quaet vermoeden heeft.
Wel heeft nu eenigh mensch een Dochter te besteden
Die let op dit bedrijf en dat in volle leden;
Vrient geeft noyt uwe Maegt aen eenig selfsaem hooft.
Of ghy wert van u vreught en van u vrucht berooft.
Ey siet wat dit vergif kan in de Menschen wercken,
't En zy men sijn gemoet met reden wil verstercken,
Gesellen hoort een woort indien ghy Mannen zijt,
Maeckt dat je dese pest in al haer deelen mijt.
Nu ghy dit vuyl gebreck met onlust hebt gelesen,
Hoort van een yver-sucht die u kan dienstig wesen,
Ghy, trach jaloers te zijn oock met een diep gepeys,
Van 's Duyvels slim bedrogh en van u eygen vleys.
Voegt hier de werelt by sy weten slimme grepen,
Om oock u beste pant tot in haer net te slepen,
Ghy siet geduerigh toe en hout 'et als verdacht,
Wat by dit oilijck volck te voor-schijn wert gebracht.
Let op haer slim gestreel en op haer lieve koosen,
Daer zijn in dit geval oock prickels by de roosen,
Hebt dan hier op het oog, soo veel als eenigh Man,
Op sijn verdachte Vrou de sinnen spannen kan,
Ghy kont oock voordeel doen met veelderhanden saken,
Die ons nadeeligh zijn en alle Menschen laken,
En om hier ront te gaen, ick houd hem voor geleert,
Die sijn gebreken selfs tot voordeel omme keert.
|
|
Auteursrechtvrij
