|
| |
| |
| |
Eerste deel van den schat der gesontheyt,
Aenwijsende
De kracht der middelen, door de welcke de Gesontheydt onderhouden werdt.
Van de bewegingen des Gemoedts in 't ghemeen.
Het eerste Capittel.
SOeckt yemant wel te zijn, die moet voor alle dingen
Sijn drift, sijn herts gewoel, sijn binnentochten dwingen:
Want als het innigh deel in goede vreede staet,
Het lijf en sijn gevolg dat worter deur gebaet.
Wel aen dan schout verdriet, en nijt, en minne-vlagen,
En wilt te grooten vreught en hevig bloet verjagen,
Drijft eer en gelt-sucht weg, jaegt angst uyt uwen geest,
En maeckt dat ghy alleen den grooten Schepper vreest.
'k En wil noch even wel van yemant oyt begeeren,
Dat hy uyt sijn gemoedt sal alle tochten weeren,
Een geestig Hovenier besnoeyt het weelig kruyt,
Maer roeyt noch even-wel geen stam of wortel uyt.
Een boom van wilden aen die kan het enten baten,
Hy kan door goet beleydt sijn wrange vruchten laten.
Ghy moogt dan, sooje kondt, versetten uwe pijn,
Vhert mach even-wel niet ongevoelijck sijn.
DEvermaerde Orateur ende Philosooph Cicero, 3. Tus. verwondert hem niet sonder merckelijcke reden, dat, nadien wy bestaen uyt ziele en lichaem, voor de sieckten des lichaems een konste gevonden is, om de selve te genesen; en dat'er geen moeyten gedaen en werdt om de Genees-konste der zielen te vinden, en hare quellingen te hulpe te komen. De gebreken des lichaems werden gemeenlijck gerekent het werck alleen van de Doctooren of Medicijns te wesen, en die van de ziele voor de Theologanten ghelaten. Maer alsoo onsen Galenus wel ernstig vermaent, datmen hem niet en moet in beelden, dat het alleen de Philosoophen soude betreffen, de bewegingen der zielen te besitten: maer dat het oock het werck is van den Medicijn, dewijl deselve niet alleen den Geest ende het Gemoedt en beschadigen, maer oock het lichaem van sijn ghesontheydt berooven: soo is't meer als reden, dat wy volghende de vermaninghe van dien grooten Leermeester, oock alhier, daer wy het lichaem leeren bewaren voor sieckte, niet over en slaen van het geene eenighsins de selvighe kan toe-senden, gelijck daer sijn de Passien en de Bewegingen des Gemoedts, die van verscheyde Philosoophen sieckten der zielen genoemt worden.
‘Alle onse macht, seydt de Romeynsche History-schrijver Sallustius, bestaet in gemoedt en lichaem. Wy gebruycken meest de heerschappye van 't ghemoedt ofte den Geest, en den dienst van 't lichaem.’ Dit behoorden voorwaer wel alsoo te geschieden, maer het gaet dickwils soo by de menschen, dat het den Geest maeckt tot een dienst-knecht van de lichamelijcke wellusten la de Schrijver selve van die goede spreuck wert mede sulcks te last geleydt van den Oudtvader Lactantius, dat hy sijn eygen goede spreuck met sijn quaet en ongebonden leven soude te niet gedaen hebben. Daerom seyde Anacharsis seer wel, dat'er geen Dier den mensche schadelijcker was als de mensche selve, om dat hy heerschende over alles, sijn selve niet en konde regeeren, noch sijn begeerlijckheyt in den toom houden. De ervarentheyt leert ons dagelijcx de waerheyt van dese Spreucke. Ende wie isser, die daer eenigsins aen soude konnen twijffelen, daer oock selver den Apostel tot den Romeynen bekent, dat hy niet en dede het goet dat hy wel wilde doen, maer veel eer het quaet dat hy niet en wilde, en dat in sijn vleesch geen goedt en woonde? Voorwaer sijn gemoedt is met soo veel Passien beslommert, van soo veel onghestuy migheden ingenomen, dat de selve ons niet alleen de reden en benemen, en de on vernufte beesten ghelijck maken, maer oock van de gesontheyt, ja van het leven selve, dickwils berooven.
Onder alle de Philosoophen heeft Plato (van welcke by de Griecken een oudt seggen was, dat Apollo twee soonen geteelt hadde, te weten, Esculapius, om het Lichaem, ende Plato, om de ziele te genesen (alderklaerst hier van gesprooken, en ondersoeckende den oorspronck van alsulcke qualen, verdeelt (in 't vierde en negende Boeck van sijn Repubijlcke) onse ziele in
| |
| |
twee deelen, waer van het eene als de reden deelachtig sijnde, van hem beschreven werdt stil, vreedtsaem, en meester van de begeerten: het ander als na de reden niet luysterende, wildt, onghebonden, alle begeerlijckheden onderworpen, ende tot alle wellusten genegen. In het eerste, seydt hy, geen moeyelijckheydt te zijn: maer dat alles daer is in stilte, en gerustheydt: alwaer hy daerom herberght de standtvastigheydt, die wy noemen de gerustheydt des ghemoedts. In het ander, 't welck hem laet leyden van de begeerlijckheydt, stelt hy de plaetse van alle ontsteltenissen ende ontroeringen des gemoedts, te weten, Droefheydt, Gramschap, Nijt, Vreese, ende diergelijcke.
Dese Ontroeringen of Passien, gelijck den Grieckschen naem Pathe by sommige in 't Latijn Passiones overgeset werdt, maer beter Affectus ofte Affectiones, sullen wy den naem geven, van beweginge des Gemoets, na 't exempel van Cicero, die de selfde Commotiones animorum ende oock simpelijck Permotiones geheeten heeft, met bequamer benaminge, als hy de selve elders Perturbationes noemt. Want Perturbatie betoont met den naem selve, datse quaet is, gelijck Cicero oock bekent: te weten, sy turbeert, ende ontstelt de gerustheydt, indiense met recht Perturbatie gheseydt mach werden. Sommige en hebben mede niet beter deselvighe sieckten des Gemoedts ghenoemt, dewijl soodanige namen alleen passen op sulke Beweginghen des Gemoedts, die buyten het spoor van de reden loopen. Maer hier werd een benaminge vereyscht, die oock plaets kan hebben in de Beweginge des Gemoedts, die binnen haer palen blijft, en de Griecken Metriapahtiam, dat is, middelmatige Beweginge noemen, gelijck seer wel aengewesen is van mijn goede meester, den hoogh-gheleerden Gerard Vossius in sijnen vermaerden Retorica.
Als dan dese Bewegingen des Gemoedts boven, de maer gaen, soo ontstellen sy met eenen het Lichaem, en door groote ghemeenschap, die daer is tusschen de Ziele en het Lichaem, die malkanderen soo het goet, als "t quaedt, datse hebben, gestadigh mede deelen. Also lange wy hier in 't leven sijn (seyde Plutarchus uyt Platone) heeft de Natuere het Lichaem en de Ziele zoo vast aen malkanderen gebonden, dat de een niet wel en kan varen sonder de ander. Soo schrijft oock Theophrastus seer wel, dat de Ziele veel sware sieckten in het lichaem brengt, en datse voor haer woon-plaets quade buer betaelt: Maer dat het haer oock niet wel en bekomt, dewijlse, als het lichaem swack werdt, mede verswackt en met het selfde oock afscheyt. Hierom vermaende wel te recht Zamolexes een Koningen Wijse onder de Geten, datmen in 't onderhouden van de Gesontheydt wel acht behoorde te nemen, op de passien en bewegingen des Gemoedts, ghelijck Plato van hem verhaelt in Timaeo; alwaer hy oock selve de gesontheyd beschrijft, uyt het accoort en de over-een-stemminge van het Lichaem met de Ziele. Want selfs de dagelijcksche ervarentheyt leert ons, dat het Lichaem verandert en ontroert werdt door de Bewegingen der Zielen Sietmen niet hoe dat de mensche van een droevige of blijde tyding haeftig gebootschapt, in sijn aengesicht en al sijn leden verandert? Soo gaet het met de Gramschap, Vreese, Liefde, en ander ontroeringen. Dat de ziele mede beweegt en ontroert werdt door het lichaem, en sietmen niet alleen in rasende koortsen en andere sieckten: maer oock in droncke lieden, van dewelke de Poët Horatius aldus gesprooken heeft 1 Epist.
Wat leert ons dronckenschap al vreemde kueren drijven,
Sy melt dat niet en dient, sy doet de vrienden kijven,
Sy maeckt dat menig mensch oock sonder wapens vecht,
En doet 'k en weet niet wat, al isset tegen recht,
Sy weet een bleycken angst en droefheyt af te breken,
Sy kan een traghe tongh bevalligh leeren spreken,
Sy weckt de geesten op, en gunt een schamel man,
Dat hy geweldigh rijck en vrolijck schijnen kan.
Selver oock, seydt Plutarchus, de bewegingen der gemoets werden van het Lichaem dickwils verweckt en beteyckenen dat het Lichaem niet wel gestelt en is ende tot sieckten genegen. Men siet dickwils, dat sommighe menschen sonder eenighe uyterlijcke oorsaeck bedroeft of bevreest werden: dat andere om beuselingen haer selven storen en quellen. 't Welck geschiedt gelijck Plato schrijft, om datter eenige quade dampen in de herssenen optrecken, en 't gemoedt met de ziele ontstellen. De ghene die alsulcke veranderingh over komt, moeten na de vermaninge van Plutarchus, haer selven ondersoecken, en geen uytterlijck oorsaeck vindende, dan vry oordeelen datter een in't lichaem is, die 't ghemoedt alsoo beroert, en derhalven gheweert moet werden: Dit bevestight mede Aristoteles in 't eerste Boeck en Capittel van de ziele; seggende, dat van alle bewegingen des ghemoedts het lichaem mede komt te lijden. Ende dat sulcks daer uytblijckt, dat wy d'eene tijdt van stercke en merkelijcke beweginghen niet en veranderen, de andere van kleyne en nietigh seer ontstellen. Daer benevens oock om dat sommige al en is haer niet schrickelijcks voorgekomen, nochtans dapper vervaert zijn: ghelijck wy dagelijcks sien in de ghene die gestadigh vreesen ghevangen te zullen werden, al en isser niet met allen aen. Dit selfde werd mede aengeroert, van de wijse Koninck Salomon, daer ‘hy seydt: 't Lichaem de verdervinghe onderworpen zijnde, beswaert de ziele, en de aertsche woon-plaets, onderdruckt den geest. En voorwaer ghelijck een dicke wolcke de stralen van de Son stut, en verduystert, alsoo oock een quade gestaltenisse des lichaem bedwelmt het gemoedt, en de ziele, zijnde als het licht en de Sonne van ons lichaem. Soo dat Plato seer wel beveelt het leven der menschen in een ghelijcke en eenparige mate te onderhouden, op dat het een niet wassende boven het ander, de gesontheydt geen afbreuck en doe.
Maer hier wert wel gevraeght, of dan alle bewegingen des Gemoets den lichaeme schadelijck sijn, of datter eenighe voor goet en gesont mogen gerekent werden. Sommige meenen datter geen van allen tot de gesontheydt en dient, als de vreught en matige blijtschap. Andere zijn van gevoelen, dat niet alleen de blijdschap, maer oock d'ander bewegingen, indiense met maten geschieden, tot gesontheydt konnen strecken. En sulcks wert van onsen Galenus oock bevestigt. Wat als de ziele in een gestadige stilte is sonder sorge of begeerte, soo werdt het lichaem tot koude Sieckten bereydt: in tegendeel als deselve al te besigh is, en door gramschap, bekommering, blijdschap al te seer beroert werdt, dan verwecktse heete Sieckten. Hier by voegt Galenus, dat hy veel sieckten genesen heeft, alleen door het matigen van de bewegingen des gemoedts, en dat
| |
| |
hy sulcks oock van Esculapius geleert heeft. Soo dat ick voor vast houde dat het tweede gevoelen het beste is, daer in mede volgende mijnen wel-gemelten Meester Vossius, de welcke schrijft dat de wijse God de Bewegingen in ons gemoet gestort heeft, om als behulpselen te wesen tot treffelicke wercken. Want het gene de wint is voor het Schip, dat is voor ons de beweginge des gemoeds, in welckers matigheydt de gerustheydt, ja het geluck van ons leven bestaet. Door de selve werden wy gedreven tot het gene ons de reden leert. Maer als de reden, haer selven van 't roer laet stooten, soo en brengen sy niet tot deugt, maer tot alderhande ongeregeltheydt en werden also rechte sieckten des gemoets. Het welck niet en geschiet in een wijs man die niet sonder beweginge en is, maer de selve regeert. Van sulcken een seydt men gemeenlijck, dat hy meester van sijn passien is. Wy hebben hier van een notabel exempel in dese Socrates, de welcke als hy van twee quade wijfs(die hy om sijn gedult te oeffenen, genomen hadde)ten huys uytgekeeven was, en voor op de banck sittende uyt de venster met water begooten werde, evenwel in gheen gramschap uyt en berste, dan sulcks met een effen gemoedt verdroeg, alleen seggende, dat hy wel gedocht hadde, dat na soo veel donder noch regen soude vallen. Soodanige gerustheyt des gemoets, en matigheyt van passien is in alderhande conditien van menschen tot de behoudenisse der gesontheyt seer noodigh, so dat men altijt gereedt en gewapent behoort te zijn, tegen alle stooten en toevallen van de Fortuyne, het sy goede of quade; overdenckende dat ons leven hier anders niet en is, als een oorloge op der aerden, en een reyse van den opgangh tot den ondergangh. Onse meeninge en is evenwel niet, den Mensche als een steen ofte stock onbeweeghlijcken ongevoelijck te maken: want het so on moogelijck is, sonder eenige Affecten, ofte Passien te zijn, als sonder eeten en drincken: maer wy willen alleen vermanen, dat voorspoet en tegenspoet met een effen gemoet op-genomen moeten werden, dewijl alle dingen, ghelijck de Wijse-man seydt, haren keer en wederkeer hebben. En het is oock malligheyt hem te quellen in 't geene dat wy niet en konnen beteren, en gantsch buyten onse macht is, gelijck seer stichtelijck van de wijse Epictetus aengewesen wert. Maer insonderheydt is een effen en kloeck gemoedt noodig den ghenen die in Princen hoven verkeeren, en die in staten en groote ampten verheven sijn. Want als de kans komt te keeren, en sy verlaten ofte af geset werden, dan vallense geheel in duygen, ja sommige, ghelijck ick gesien hebbe, door groote verslagentheydt in de doodt selve. Het welck geschiet, om datse alhier haer sinnen en al haer geluck stellen in de hoogheydt en gunste der Menschen, die zoo haest kan veranderen. Men seydt dat tot gerustheydt des gemoedts eertijts drie dingen uyt de Propheten voort-gekomen sijn, Sijn selven te kennen, Niet te forgvuldigh te begeeren, en twist en schulden te schouwen. Gardanus schrijft seer wel, dat de menschen alderlanghst leven, die na wereldtsche dingen niet veel en vragen, die eer staet, rijckdom, hoogheyt niet veel en achten, en in tegendeel, dat die andere regeeren, en altijt na hooger staet trachten, om datde deer gevoelig en haeft geraekt sijn, geenen hoogen bout en schieten, en selden soo oudt werden, als de gene, die haer hert gelijckmen ghemeenlijck seydt, in een bonte lapjen leggen, en Godts water over Godts acker laten loopen. Soo dat de gerustheydt des gemoedts het beste middel is, omlang in Gesontheydt te leven: maer ick verstae by dese gerustheydt niet een ontblootinge van alle genegentheydt, waer door de mensche gheheel ongevoeligh soude wesen: maer alleen de matigheydt in alle beweginge. So dat ick meene dat Aristoteles wel te recht berispt de Stoische Philosoophen, die de deugt stelden in een onbeweeglijkheydt van alle Passien, de selvige beschrijvende voor onmatige op-loopingh; en misprijse derhalven alsoo wel dese onghevoelighe (meestendeel dom, bot en plomp) als de gheene die geheel uyt den bant springen. Want gelijck aen d' een syde een ontstelt gemoedt niet bequaem en is, om sijn werck wel uyt te voeren, en door haet, nijt, gramschap, en diergelijcke Passien de reeden belet, en het oordeel verduystert wert: so en is oock aen d'ander syde een traeg, loomig, en onghevoelig mensche tot gheenderhande fraeyigheydt nut, en is by-na een moeyelijcken last voor de aerde, die hem draeght: dewijle, als geseydt is, de matelijcke beweginge, een spoor geeft tot treffelijcke daden. Het welck oock de leere is van de Philosoophen, die Aristotelem na-volghen. Soo seggense dat de gramschap de vromigheydt sterckt, en dat een ghestoort Soldaet beter vecht, als een ander die niet beweegt en is. Ende ghelijck de gramschap, voor de gene, die traeg, loom en kout van natueren sijn, verweckende haer natuerlicke wermte, zeer nut is: soo is oock voor de ghene, die al te korsel en op-loopent sijn, of die geheel vet sijn, seer goet, dat sy met wat sorge, vreese, of droefheydt besocht werden, op dat de hitte van haer geesten wat mocht verkoelen, en de lastighe vettigheydt van haer Lichaem wat mocht verminderen. Die alle Eergierigheydt misprijsen, schijnen wech te nemen den lust, die de Menschen souden hebben om yet loffelijcks aen te rechten, alsoo door het verachten van naem en saem, gelijck Tacitus seyt, de deught selve mede veracht werd. De victorten van Miltiades lieten Themistocles niet slapen: en dezen is geworden een van de vroomste Helden van Griekenlandt. Demosthenes plagh bedroeft te zijn, alsser een ambachts-man voor hem op was; ende dezen is de vermaerste van al de Orateursgheworden. Selver de Princen der Philosoophen en souden noytsoo verre door haer studien ghekomen hebben, ten ware zy met een grooten yver, en met een eerlijcke eergierigheydt waren ontsteken gheweest. Ia oock de ghene onder haer, ghelijck Cicero betuyght 1. Tusc. die gheschreven hebben van het verachten van eer en glorie, setten evenwel haeren naem voor soodanighe Boecken: toonende dat sy de eere van haer werck niet en verachten. Om voort te gaen; souden wy den Mensche van alle blijdschap, rouwe, liefde, barmhertigheyt gaen berooven? Sulcks is onmogelijck, sulcks is ondienstig, indien wy niet en begeeren dat de mensche alle sijne menschelijckheyt met eenen uyt-trecke. Wy moeten dan verstaen, dat de genesinge van de onmatigheydt der Passien, niet en bestaet in 't geheel wechneemen, of met de wortels deselve uyt te trecken: maer alleen in 't af-snijden en snoeyen van het gene dat quaet ende overtollig is, en het goette laten blijven. Daer in volgende het exempel van de goede Medicijns die niet en purgeeren als de quade humeuren, en de goede bewaren: als ook de Hoveniers die het onkruyt
| |
| |
alleen uyt-wyen, en de goede kruyden begieten, om zoo veel te beter te konnen wassen, de boomen mede wel snoeyen van overtollige tacken, maer de selve niet uyt en roeyen. Alsoo moetmen te werck gaen in 't bedwingen van onse Passien, en niet sonder onderscheyt de selve rocken uyt den schoot der natueren. Want in plaetfe van voordeel te doen, soo soudemen achterwaerts gaen, en alles bederven.
Tot besluyt, en sijn de passien niet anders als bewegingen des gemoedts ofte der zielen in haer gevoelig deel, de welcke geschieden, ofte om yette begeeren dat de ziele voor goet aen-neemt, ofte vlieden het gene sy voor quaet acht. Hier uyt trecken sommige elfderhande soorten van Passien: andere brengense tot seven: vele tot vier, te weten, Blijdtschap, Droefheydt, Hoope, en Vreese. Met dese laetste houdt het Varro, en het meestedeel der Philosoophen, stellen de twee aen de zyde van het goet, en twee aen de zyde van het quaet, het zy sulcks in der waerheydt alsoo is, of datmen 't hem maer laet voorstaen. Want de Droefheyt en Vreese, gelijckse seggen, sijn twee quade opinien, betreffende het ingebeelt quaet tegenwoordigh of toekomende; en van ghelijcke Blijdtschap en Hoope zijn twee goede opinien, die voor oogen-merck hebben het tegenwoordigh ofte toekomende goet. Op dese vier Passien schijnt de Poët Virgilius J. AEneid. mede gesien te hebben in dese verssen:
Daer is een hemels vuur in hare borst gesloten,
Daer uyt een groot vermaeck hun stont te zijn genoten,
Indien dit logge vleesch, daer in de geest versmacht,
Geen quade wegen gingh, geen hinder in en bracht;
Maer nu men vreese veelt, en veelderley begeeren,
En dat en druck en vreught ons beyde plagh te deeren,
Soo gaetet anders toe, &c.
Wy sullen alhier sonder ons te binden aen eenige verdeelinge, alleen verhandelen sulcke Passien en Bewegingen des Gemoedts, de welcke door haer ongeregeltheydt het Lichaem meest ontstellen, en de Gesontheydt beschaedigen.
|
|
Auteursrechtvrij