lijckheyt genoeg te verstaen gegeven. Als Phyrrus de groote Koning van Epiris den Goden offerden, en plag niet te bidden om meerder Koninckrijken, om victorie over sijne vyanden, om eere, gelt, goedt, ofte andere dingen, daer de menschen gemeenlijck seer na haken: maer vereyschte alleen Gesontheydt; gelijck of hy die hebbende, de reste wel volgen soude. De Konink Antiochus als hy tegen de Galaten te veld gingh, docht in den slaep dat hem Alexander verscheen, en vermaende, dat hy voor het slaen met den vyand de Gesontheyt tot het woort geven soude; het welk hy volgende, een groote victorie over sijn vyanden kreegh. De wijse Philosooph Pythagoras en plagh anders geen groeten in sijn brieven aen de vrienden te gebruyken, als Vaert wel. Het welck oock daer sijne Discipelen gevolght hebben, als de ziele en het lichaem niet beter zijnde, ende waer in alle onse tijdelijcke wel vaert in begrepen is. Ia het teycken dat sy onder malkanderen gebruyckten, noemden sy Higieia, dat is, gesontheyt, ende druckten dat uyt met drie circulen door malkanderen gevlochten, uyt-beeldende de Griecksche letteren van de gesontheydt. En voorwaer sonder de Ghesontheyd kan nergens volkomen vreught zijn. Want al of de Fortuyne al uyt een vollen schoot alle haer gaven mildelijck op ons uytstorte, en de Gesontheydt alleen ontbrack, soo en soude van al het andere geen recht gebruyck, noch eenigh vermaeck konnen voortkomen. Wat sal yemant vermaken een tafel vol van de beste spijse, die een quade ende walgende Maeg heeft? Wat geneuchte kan yemant hebben in een schoone Vrou die voor ofte achter lam is? wat helpen kisten vol gelt, voor een die sieck te bedde leyt? De Poët Horatius seydt seer wel:
Het vat moet eerst gesuyvert zijn,
Of soete Most wort suere wijn;
Wat baet doch rijckdom eenigh man,
Als hy die niet gebruyken kan?
Laet ons dan dese gesontheyt in weerde houden, en vry dencken dat wy in de werelt niet kostelijcker en besitten, als desen verborgen schat.
't Is nu tijt dat wy gaen ondersoecken wat deselve zy. Alle Menschen, seydt Galenus, meenen datse gesont sijn, alsse door 't gebruyck van de leden, de natuurlijcke en tot het leven noodighe wercken sonder eenig beletsel konnen uytvoeren. Soo houden wy de maeg voor gesont alsse wel teert, den Voet als hy gaen kan, het oogh als hy wel siet. Maer voor sieck werden by een yegelijk gehouden, die sulcke werken ofte niet, ofte qualijck kunnen doen. Ende alsoo in de gene, die dese gewoonlijcke en natuerlijcke offitien des lichaems uyt-voert, twee dingen bevonden werden, de werckinge selve, ofte de macht daer van: blijkt hier uyt dat de gesontheyt bestaet, of in 't doen, of in 't konnen doen. Maer dat de Gesontheyt juyst aen 't doen selve niet en hangt, kan men daer uyt af-meten, dat de gene die slapen, ofte op eenige andere maniere rusten van vele wercken stil staen, en vele leden, noch roeren, noch op eenighe ander manieren oeffenen, de welcke nochtans gesont sijn. Soo dat Galenus wel seyt, dat niet in 't wercken, maer in het konnen wercken, de Gesontheydt bestaet, Horat. 1. Sat. 3,
Schoon dat Hermogenes by wijlen stille swijght
Hy heeft een soete stem die in den Hemel stijght.
En voorwaer een yegelijck oordeelt hem recht voor gesondt, niet alleen als hy sijn behoorlijke werckinge doet, maer oock als hy se niet en doet, en slechts doen kan: en die en magh met recht niet sieck gheseyt werden, die de natuurlijcke wercken niet en oeffent, als hy kan; maer dieze niet en kan oeffenen, als hy wil.
Om nu volkomentlijck de natuure van de gesontheyt te verstaen, dient verder ondersocht, waer uyt dese macht om de natuurlijcke wercken te oeffenen haeren oorspronck heeft, en door wat oorsaeck den eenen tot die wercken bequaem is, den anderen on bequaem. Dewijl dan tot alle wercken: twee dingen van noode sijn, de Faculteyt, gelijck men die noemt, of de Ziele met haer faculteyten ofte krachten bekleet, dewelcke de voornaemste oorsake is van alle werckinge, en waer door het lichaem werckt: daer na het Instrument, daer de Ziele haer werckinge mede doet, soo en kan men de oorsaeck hier van op de Ziele niet leggen. Want de ziele en kan niet beschadigt werden, maer blijft altijt even de selve, en on veranderlijck, soo lang de mensche leeft, en doet de eygen wercken, als sy maer de eyghen instrumenten heeft; daerom seydt Aristoteles dat een oudt Man soo wel soude sien als een jong man, wanneer hy maer het oogh hadde als een jong man. Dat de mensche dan nu gesont, nu sieck is, daer van moet de oorsaeck in de gestaltenis van het instrument gesocht werden. Want wien al de leden natuurlijck gestelt sijn, die is bequaem om alle wercken te doen.
De gestaltenis ofte constitutie van elck lidt is tweederley, de eene essentiael of self-standigh, de andere accidentael of toe-vallig. De self-stendige ontstaet uyt de materie en forme van de substantie, waer uyt dat zy haer nature en wesen heeft. De toevallige volgt de eerste, ende is een dispositie van qualiteyten ofte gestaltenis van gematigden ende ander toevallen in elck lidt en het naeste instrument, waer door de self-stendighe formekracht heeft, en alle wercken uyt-voert, en volghens de verscheydenheydt van de selve verscheyden werckt. In de self-stendige ghestaltenis en bestaet de gesontheyt niet. Want de selve is, soo lange als de mensche leeft, on veranderlijck: also de self-stendigheyt of het wesen van een saeck vermeerdert noch vermindert en kan werden, maer is gelijck een getal, en allesins waer sy bevonden wert, daer is zy geheel: maer de Gesontheyt blyvende de self-stendige forme, en het selfde wesen, kan verandert werden, een en de selve mensche is nu gesont en dan sieck. Daerom moet liever de Gesontheyt in de accedentele of toevallige gestaltenis gestelt werden. Want dese is veranderlijck, en de self-stendige in haer geheel blijvende, vervalt tot verscheyden vele veranderingen, volgens den ouderdom, kost, lucht, en andere omstandigheden: en dese verandert sijnde, soo werckt de siele, hoewel altijdt even deselve en onveranderlijck blijvende, in een en het zelve lichaem anders en anders: ende hierom en siet het oog van een oudt man so scherp niet als het oog van een jong man: een en de selve Maeg teer nu wel, dan qualijck.
Hier uyt is nu lichtelijck te beschrijven wat de Ghesontheyt is, te weten, de macht om te konnen uytvoe-
Auteursrechtvrij
