Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 257]

Mies Bouhuys
Geb. 10 Januari 1927 te Weesp

Publicaties
Ariadne op naxos, geel. 1948; Hand in hand, kinderged. 1952; Het boompje, kerstverh. 1952.

Ariadne op Naxos, - dat is de titel van de enige gedichtenbundel die Mies Bouhuys tot nu toe publiceerde. Een titel die op zichzelf al uitlokt tot een vergelijking van dit boekje met de bundel Loreley van Harriët Laurey.

Men kent het verhaal van Ariadne, die door haar minnaar Theseus op het eiland Naxos alleen werd achtergelaten. Déze mythe is het die moet compareren als samenvatting van wat Mies Bouhuys te zeggen heeft. Een zelfde fond van liefdesontgoocheling dus als bij Harriët Laurey. Maar ga ik te ver, wanneer ik suggereer dat het grondverschil tussen het werk van deze twee dichteresjes reeds door de titels van hun bundels wordt verraden? Loreley is, zoals ik ter plaatse opmerkte, op de ‘harde’ werkelijkheid (‘deze dode rots’) teruggeworpen, tegelijk boven en terzijde van de stroom, - Ariadne op haar eiland is aan alle kanten door de stroom ‘bepaald’. En ik meen dat juist dit zich weerspiegelt in beider poëzie: Harriët Laurey legt meer afstand aan de dag tot wat haar innerlijk bezighoudt, en daardoor ook tot zichzelf, - het blijkt bv. uit het vleugje zelfironie in haar gedichten, bv. in haar dier-sonnetten; Mies Bouhuys schrijft hartstochtelijker, en ook lijfelijker, zó uit haar deceptie weg. De stroom heeft bij haar trouwens ook een centraler, existentiëler functie, verwant aan wat wij bij die andere dichteres, Hella S. Haasse, opmerkten.

Wie in Mies Bouhuys' biografische gegevens het landstadje Weesp als haar geboorteplaats vermeld vindt en zich het typisch-hollandse gebied van water, eilandjes en rietland voor de geest roept waar zij dus haar jeugd moet hebben doorgebracht, ontdekt dat het eigenlijk dit gebied is, dat in haar poëzie gestalte heeft gekregen, - een aards paradijs. Ze is er op een volkomen wijze mee een; ze voelt zich om zo te zeggen meedeinen met het water, meeruisen met het riet.

Maar toch, het is stellig niet dit landschap zonder meer dat zij voor ons oproept. Het gaat duidelijk om anders en meer dan een louter lichamelijk opgaan in dit aardse paradijs. Het landschap komt uit deze poëzie naar voren als wat ik zou willen noemen: het landschap van haar ziel, een landschap waarin bomen, planten, plassen, wolken, regen en mist een van de mens uit bepaalde be-teken-is ontvangen. Kortom, het is op twee manieren ‘werkelijk’ in Mies Bouhuys' gedichten; het heeft twee dimensies, een ‘materiële’ en een psychische.

In deze ‘zielslandschappelijke werkelijkheid’ nu is het, dat zich een ànder eenzijn heeft geprojecteerd dan die eenheid met de natuur: de gemeenschap van man en vrouw. En het is geweest of alle dingen daarin meededen en erop betrokken waren; ja, de eenheid met de natuur had zich a.h.w. daarin toegespitst. Vandaar dat de grenzen van het menselijke en natuurlijke telkens vervloeien. Zo heet de stroom ergens ‘mijn groene bruidegom’ en

[p. 258]

weet men tegelijkertijd zeker dat eigenlijk was bedoeld: ‘mijn bruidegom is (als) de groene stroom’.

Wat intussen het aanzijn gaf aan de bundel Ariadne op Naxos is de ontnuchterende ervaring die Mies Bouhuys opdeed, jùist in haar verhouding tot de geliefde: dat het hier niet meer paradijselijk toegaat. In de verzen Om u wordt dat geweten aan ‘uw eenzaamheid’:

Verlangen sluit uw grenzen in,
en het kent taal noch tijd,
gij kust uw nachtzwarte vriendin,
uw eenzaamheid.

Of:

Toef niet meer bij de kleine bruid,
die u een maannacht gaf,
van u schuurt zelfs de teerste huid
uw eenzaamheid niet af.

Maar dat mogen we toch wel verstaan als uitdrukking van het besef, dat ons mensen op een of andere wijze de mogelijkheid tot werkelijke gemeenzaamheid, mijnentwege tweezaamheid, is ontgaan. Hoe dan ook, op de gemeenschap is verwijdering gevolgd en verlatenheid, en het is opeens of de dingen van dat gemis, die menselijke ontoereikendheid reeds lang de tekenen droegen. Wel blijft Mies Bouhuys' communicatie met de natuur bestaan, maar het is gemeenschap geworden met een geschonden paradijs. Of misschien beter - want het gaat hier immers vooral om een psychische realiteit, een psychisch ervaringsproces, en bovendien wordt het tijd dat ik weer bij de suggestie van de titel inhaak -: wèl is de betrekking tot het stromend leven gebleven, maar als van op een eiland; de schrijfster heeft niet meer helemáál deel aan de vloeiende, vervoerende stroom, doch alleen nog herinnerend, hunkerend, dromend.

Wie overigens goed wil zien, hoezeer in de poëzie van deze dichteres de tendentie leeft naar een intrinsieke verbondenheid met het vegetatieve leven, naar het mee-bewegen in de kringloop der getijden, leze het volgende vers uit de cyclus Nachten:

Ik lig bedauwd in 't dunne gras,
de regen kust mij zacht,
ik wil vergeten hoe het was
eens, in een andre nacht.

Wanneer de wind zal zijn geluwd
tot een gefluisterd lied,
dan vier ik, aan de stroom gehuwd,
mijn bruiloft bij het riet.

Daar hecht mijn groene bruidegom
de lelies langs mijn lijf,
daar kust zijn koude mond mij stom,
daar streelt zijn arm mij stijf.

[p. 259]

 

Zo dein ik in mijn bruigom mee

 

de dagen van het jaar,

 

en ergens in de open zee

 

vervloeien we in elkaar.

 

 

 

Eens dauw ik op het dunne gras

 

en regenend kus ik zacht

 

wie wil vergeten hoe het was

 

eens, in een andre nacht.

Hier spreekt zich wel het sterkst en het meest onthullend uit wat m.i. in de hele bundel Ariadne op Naxos aan de orde is, zonderdat het vaker dan een hoogst enkele maal adequaat vorm heeft kunnen vinden. Iets wat zich niettemin aan een aandachtig lezer op vele plaatsen verraadt, bv. in het merkwaardig bijeen - vaneen, dat verschillende van deze gedichten, afzonderlijk zowel als onderling, een rhythme geeft als van eb en vloed, zo ook in de cyclische opbouw van de bundel - Dagen heet de eerste groep, Nachten de laatste -, ik bedoel: de wens weer totaal te zijn opgenomen in een cyclisch verband, waaraan men zich slechts gewonnen kan geven. Niet dat Mies Bouhuys daarin machteloos zou willen meecirkelen, - integendeel, zij wil functionneren in dit proces. Begint het zojuist geciteerde vers met te suggereren dat de natuur iets aan de dichteres doet, aan het eind is zij - althans in de droom - zelf zozeer natuur geworden, dat zij nu, ondergegaan en herrezen uit de ‘dood’ (het water) op haar beurt haar manlijke tegenspeler beïnvloedt, om hem, de vergetende, weer binnen de toverkring der liefde te trekken; dan doet in haar de natuur zèlf een beroep op zijn bloed. Zoveel moge duidelijk zijn, dat in Mies Bouhuys nog iets leeft van het magisch-mythisch levensbesef, dat o.a. in een germaanse sage als die van Merlijn en Viviane vastligt.

Verzen als het bovenstaande, onthullend en suggestief, komen helaas slechts sporadisch in Ariadne op Naxos voor: meestal komt de natuur bij Mies Bouhuys toch eigenlijk niet zo heel ver boven een ongeschokt-romantische attribuutmatigheid uit en wordt zij dus niet ‘ontsloten’. Ik kan dan ook niet zeggen, dat het boekje mij overtuigt, - ja ik meen zelfs dat ik naar verhouding veel te serieus ben ingegaan op wat zich meestal slechts als intentie laat vermoeden. Ook is Mies Bouhuys' taalgebruik doorgaans te onpersoonlijk om te boeien en geeft zij veel te grif toe aan haar, door de veelal gebezigde ‘liedvorm’ bovendien nog gestimuleerde, neiging tot zachtzinnig en oppervlakkig prevelen. Om van haar in alle ‘eenvoud’ dikwijls geaffecteerde woordkeus maar te zwijgen. En wat moeten we nog aan met de pure rhetoriek van dergelijke geëxalteerde exclamaties:

O poort, waartoe mijn voet zich wringt,
o hand, die aan u slaat,
o hart, dat om een aalmoes dwingt,
o gij, die niet verstaat.

Nee, Mies Bouhuys is stellig één van de zwakste figuren onder hen die ik in Stroomgebied bijeenbracht. Ik zie dus geen enkele reden, alsnog in te stemmen met het koor van critici, dat haar ter gelegenheid van de toekenning

[p. 260]

van de Reina Prinsen Geerligs-prijs 1948 als de dichteres par excellence bejubelde. Aan de andere kant denk ik er evenmin aan, mij te voegen onder degenen die, grotendeels uit reactie daarop, onmiddellijk begonnen te suggereren dat men zich met de bewuste bekroning toch wel onsterfelijk had geblameerd. Trouwens, het heeft weinig zin mij alsnog in een discussie te begeven die al enkele jaren tot zwijgen is geraakt! Deze verzen van Mies Bouhys betekenden een vrij talentvolle aanzet, niet meer... Een aanzet echter tot wat? De zeer weinige gedichten die zij - afgezien natuurlijk van haar m.i. veroverende kinderpoëzie uit de bundel Hand in hand - sinds haar debuut schreef maken het erg dubieus, of zij nog wel ooit tot een tweede bundel zal komen. Verwachtingen in die richting zijn zeker niet zomaar gewettigd.