Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 241]

Harriët Laurey
Geb. 20 December 1924 te Eindhoven

Publicaties
Voorland, ged. 1950; Triple alliantie, ged. met Lou Vleugelhof en Frans Babylon, 1951; Loreley, ged. 1952.

Nee, met het aanwijzen van invloeden in iemands werk is nog niet dadelijk alles ten nadele ervan gezegd! - Dat heb ik, Harriët Laurey's gedichten lezend, weer eens moeten concluderen.

Het valt niet te loochenen: wie met enige opmerkzaamheid ronddwaalt in de bloeiende tuinen van haar poëzie komt deze dichteres nogal eens hand in hand met een van onze dichters tegen: Aafjes, Hoornik, Achterberg, Deak, - ook wel met Vasalis. Daar komt nog bij dat het grondthema van haar werk op het oog ook al niet uitzonderlijk nieuw is: liefde en liefdesverlangen, en dat dit thema evenmin op opvallend originele wijze wordt uitgewerkt. Hoe komt het dan toch, heb ik mij afgevraagd, dat men desondanks nergens het gevoel krijgt met een onpersoonlijk epigoon te maken te hebben en dat men deze gedichten ook niet geërgerd of verveeld ter zijde legt? Speelt het gebrek aan dichteressen in onze nieuwste dichtkunst een rol, zodat men al bij voorbaat geneigd was haar welwillend het oor te lenen? Is men onbewust vermoeid geraakt van allerlei modernisme in de hedendaagse literatuur en ervaart men het dáárom als een verkwikking, weer eens heel ‘typisch’, onbemanteld en onoverspannen, de algemeenmenselijke ontroeringen, in casu van het vrouw-zijn, terug te vinden?

Wellicht spelen deze overwegingen heimelijk hun rol, maar toch komt het mij voor dat de eigenlijke oorzaak ergens anders ligt. Het is, dunkt mij, veeleer het hart dat in deze poëzie klopt - de inzet daarvan, zijn warmte - dat alle invloeden die men kan aanwijzen zoal niet doet vergeten dan toch relativeert. Misschien kan ik het 't best in een paradox uitdrukken: Harriët Laurey schreef tot dusver maar heel weinig integraal eigen gedichten, maar er is, althans onder haar nieuwere werk, ook nauwelijks één gedicht, waarin zij niet integraal en gaaf zichzelf is. Niet dat men deze situatie ideaal zou mogen noemen, - maar aan de echtheid van beleving en zuiverheid van uiting die haar gedichten kenmerken moét men zich wel gewonnen geven. Meer nog: men zal in Harriët Laurey's werk ogenblikkelijk de belangrijkste en meest genuanceerde dichteres herkennen, die na de oorlog aan het woord is gekomen.

Tot nu toe bezitten we in drie uitgaafjes gedichten van Harriët Laurey. Zij debuteerde met een kleine cyclus verzen onder de titel Voorland in de te Kerkrade verschijnende, in het noorden àl te weinig bekende reeks poëtische pamfletten, De zilveren scherf. Vervolgens bundelde zij, samen met twee andere zuidnederlandse dichters, Frans Babylon en Lou Vleugelhof, een aantal verzen in Triple alliantie; en niet lang daarna zag haar eigen bundel het licht, een klein boekje maar, Loreley, dat echter geenszins onopgemerkt bleef en al heel spoedig moest worden herdrukt.

Betoont Harriët Laurey zich in de beide eerste publicaties vaak nog wat aarzelend, ofschoon hier en daar toch al van een persoonlijke visie, - in

[p. 242]

Loreley is ze duidelijk een stadium verder. Haar gedichten hebben op ondubbelzinnige wijze aan vastheid en zeggingskracht gewonnen; ze kenmerken zich door een tedere muzikaliteit, een bijzonder inventief beeldend vermogen, en een grote gevoeligheid, al is het jammer dat deze laatste in een enkel vers wat naar het sentimentele doorslaat.

Loreley, - afgezien van de alleszins waardeerbare woordspeling op de eigen naam, is deze titel ook in díe zin goed gekozen, dat hij op voortreffelijke wijze van toepassing is op Harriët Laurey's poëzie. Dat wordt aanstonds duidelijk aan wie het titelgedicht leest en van daaruit zich met de overige verzen occupeert. Wat men in deze bundel vindt is poëzie van het ontwaakte vrouw-zijn. Wanneer men dit pregnant verstaat betekent het: ontwaakt tot zichzelf, tot wat het ìs. Het wil zeggen, dat de dichteres zich haar beperking van vrouw bewust geworden is, iets van gemis, en tegelijkertijd de mogelijke vervulling daarvan: de ander, de minnaar. Het meisjeshart kwam in het beslissend teken van verlangen te staan, het de ander-voor-zich-begeren. En daarin weet het zich vagelijk gelukkig en ongelukkig, en vagelijk schuldig tevens, niet zozeer in moreel opzicht als wel in existentiële zin: de argeloosheid is verloren gegaan. Vandaar het heimwee naar kuisheid en ingetogenheid - zie alweer het titelgedicht -, naar het ‘voorgoed ontwaken’ in een onvertroebelde eeuwigheid, die in het slotgedicht ‘overal... op til’ heet te zijn:

Onder het maanlicht valt het leven stil
Avond zoekt zich terecht in het volkomen
ontvanklijk-zijn van de Septemberbomen.
Er is een nacht van tederheid op til.

Dagdromen hangen langzaam te verkleuren,
tot onverganklijk blauw teruggebracht.
Maar ieder wonder, dat ooit werd verwacht,
staat nu als van nature te gebeuren.

Vijvergeheimen, zielsdiep opgerezen,
leggen de laatste parkgeruchten stil.

In zilver ligt de kleine maan gedreven
op 't water van vergeten en vergeven.

Er is overal eeuwigheid op til.

Harriët Laurey is zich deze dingen kennelijk pas na een deceptie voluit bewust geworden. Veel van haar gedichten zijn eigenlijk elegieën op een verloren liefde. Eenmaal is zij spontaan-overgegeven en onbedachtzaam in de stroom geweest, ‘een zomer lang’:

Een zomer lang mocht ik je droombruid zijn,
ruggelings op je brede golven deinen,
om overstelpt in diepten te verdwijnen,
waar je mij bloedkoralen raadsels seint...

[p. 243]

Maar nu, ‘uit een stroom van zaligheid geheven’ tot op de ‘dode rots’ waaraan haar dromen schipbreuk leden, de werkelijkheid, herkent zij zichzelf opeens als de personificatie van haar eigen verlangen: Loreley. Zou men dat ook zo mogen opvatten, dat zij haar eigen ‘gevaarlijkheid’ beseft, de mogelijkheid dat vele ‘schepen’ aan dit verlangen zouden bezwijken?

Maar misschien stel ik (het werk van) deze dichteres zo véél te problematisch voor, want, hòe men haar ook beziet, Harriët Laurey is een verwonderlijk ongecompliceerde natuur. Zij is één van diegenen die men onmogelijk kan rangschikken onder de dichters van de hedendaagse bestaansproblematiek. Al mag men haar daarom stellig niet ‘onmodern’ noemen. Waar dat moderne van haar poëzie dan in zit? M.i. vooral in haar ‘lichamelijke’ werkelijkheidsbeleving, haar drang tot vereenzelviging met de beelden die haar psychische realiteit bepalen, zoals in

Gij zijt de windvlaag in mijn klokketoren
en gaat mij breedgevleugeld in en uit.
Ik kan mijn eigen hartslag niet meer horen,
mijn eigen adem niet, nu gij mij luidt.

Gij zijt mijn lied, ik raak in u verloren,
gij zingt mij torenhoog boven mij uit.
Ik sta doortuimeld van duizend accoorden,
ik sta te gonzen van zwermen geluid.

En waar gij mij diep en welluidend maakte,
verzinken duizend echo's zaligheid.

Ik ben niet die ik ben. Ik word geboren,
telkens opnieuw, telkens méér dan tevoren.

Met handen, bijna aan de hemel rakend,
maar toegespitst van ontoereikendheid.

Ik had het echter over de ongecompliceerdheid van de dichteres. In onderscheid van wat men doorgaans aan werkelijkheidsbesef aantreft in het werk van onze jonge dichters, is het werkelijkheidsbesef van Harriët Laurey, ondanks bepaalde teleurstellingen, niet problematisch en niet gespleten. Ik zou het ‘franciskaans’ willen noemen: in alles en onder alles door belijdt zij het geluk van mens te zijn in Gods schepping. Zij is wel eenzaam - daarvan spreken haast alle verzen uit Loreley -, maar geen ‘eenzame’: er is immers overal communicatie mogelijk, met de mensen en met de dieren...

Vanuit dat franciskaanse levensgevoel, die verwantschap met het geschapene, zijn met name haar dier-gedichten verklaarbaar, de meest verrassende uit haar bundel. Ook in Triple alliantie komen al dier-gedichten voor, maar terwijl déze nog niet veel meer zijn dan vrij acceptabele anecdotische poëzie, lijken de naar onderwerp verwante gedichten uit Loreley wel te zijn geschreven als in een dierenhuid gekropen: daarin verhult en openbaart zij zich gelijktijdig. Welk een liefdevolle aandacht moet er zijn geweest, vóór deze allegorisch-aandoende verzen konden ontstaan. Ze zijn ronduit de beste ‘objectieve lyriek’ die ik in jaren las. Ik citeer:

[p. 244]

De schildpad

 

Het veld is eeuwig en de groene sla,

 

waaraan ik knaag met d'onaandoenlijkheid,

 

waarmee de tijd knaagt aan de eeuwigheid,

 

zo traag en zeker als ook ik besta.

 

 

 

En alles, wat ik verder onderga,

 

langzaam gevreesd heb en langzaam gewild,

 

slaapt nu al honderd jaar onder mijn schild,

 

en nu al honderd jaar droom ik het na.

 

 

 

Onder de dieren maar een paria,

 

omdat ik niet kan in de hemel kijken,

 

geen verten en geen hoogten kan bereiken,

 

weet ik nochtans wat ik alleen versta:

 

 

 

Buiten mijzelf is er geen vergelijk en

 

het veld is eeuwig en de groene sla.

Het is wel typerend dat het hoofdzakelijk dieren zijn die men niet zonder meewarigheid, maar evenmin zonder ironie kan ontmoeten, - de dieren waarmee Harriët Laurey zich gemeenzaam voelt: de muilezel, de oester, de schildpad, de slak, de giraffe. En ik geloof dat zij juist daarin blijk geeft van een scherpe visie op zichzelf. Zij heeft afstand genomen van haar Gefühl, van haar al te gemakkelijke ontroerbaarheid, terwijl anderzijds de daartoe noodzakelijke zelfironie nergens haar spontaneïteit in de weg trad. En misschien is dit dan ook het meest karakteristieke van haar latere werk: de zeldzame versmelting van sentiment en critische zin.

Het komt mij voor dat de poëzie van Harriët Laurey bezig is een aanmerkelijke verdieping te ondergaan en dat haar drang om het wezenseigene te bepalen en onder woorden te brengen haar steeds meer zal nopen, voor dat wezenseigene ook wezenseigen woorden te treffen. Vooral wat dat betreft is het werk dat de dichteres sedert Loreley publiceerde ongetwijfeld veelbelovend. Ik doel op een reeks bijzonder mooie vierregelige liefdesgedichtjes - kwatrijnen in poëtisch-technische zin mag men ze eigenlijk niet noemen -, die onder de titel Oorbellen in het tijdschrift Roeping hebben gestaan: ‘rondgerijmde liedjes’, zoals de dichteres zelf zegt, soms wat naar Deak zwemend, maar zonder diens preciositeit:

Al wat ik was, voordat ik werd van jou,
is van mij losgeraakt: een andere vrouw.
Soms kom ik haar opeens en duidelijk tegen,
maar loop voorbij, met mijn geluk verlegen.

*

Nu blijf je altijd in mijn voorjaar wonen.
Zachte verbijstering breekt uit mijn bomen
en uit mijn gras van onophoudelijk groen.
Ik blijf je altijd niets dan voorjaar doen.

Wie schrijft in onze tijd nog zulke stralende poëzie, haast stamelend van geluk en opgetogen? - Laten we er maar gewoon blij mee zijn.