Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 227]

Hans Lodeizen
Geb. 20 Juli 1924 te Bussum
Gest. 26 Juli 1951 te Lausanne

Publicaties
Het innerlijk behang, ged. 1950; Het innerlijk behang en andere gedichten, 1951.

Hans Lodeizen, - zijn naam alleen al houdt de laatste jaren welhaast een program in. Een program weliswaar dat tot dusver meer negatief dan positief werd geformuleerd: géén rijm, géén metrum, vooràl geen sonnetten, geen cultus van allerlei huisbakken gevoelens. Maar hoezeer deze jonggestorven dichter ook telkens weer als de ‘Jacques Perk van de Vijftigers’ wordt naarvoren geschoven, - toch zou ik willen trachten hem hier zo veel mogelijk buiten de literaire partijpolitiek om te behandelen. Temeer omdat zijn poëzie mij te lief is, dan dat ik om zo te zeggen over zijn lijk een discussie met de experimentelen zou willen voeren.

Hoe dan ook, toen in 1950, kort voor Lodeizen's dood, zijn bundel Het innerlijk behang als cahier van De vrije bladen verscheen, betekende dat de eerste min of meer officiële manifestatie van een aan de orde zijnde poëtische vernieuwing. Deze gedichten verschilden zo ingrijpend van wat wij in Nederland tot dan toe aan poëzie gewend waren, dat het velen de nodige moeite kostte dit werk als authentieke poëzie te (h)erkennen. Dit geldt niet zozeer van de critici, die Lodeizen vrijwel unaniem hebben geprezen - althans sinds 1952 - als wel van de niet-professionele lezers van gedichten. Onder hen heb ik herhaaldelijk mensen aangetroffen, die wèl bereid waren zijn werk als interessant poëtisch proza te waarderen, maar die er daarbij geen twijfel over lieten bestaan dat zij het toch wel als inferieur aan ‘echte poëzie’ beschouwden; zelfs duidde een enkele het de dichter euvel dat hij zijn niet-poëzie als poëzie had genoteerd!

Het is duidelijk dat deze bedenkingen zich hoofdzakelijk concentreren op de algehele afwezigheid van welke denkbare soort van vastliggend metrum ook. Wat tegen dit bezwaar aan te voeren? Voor het ogenblik alleen een rhetorische vraag. Of de dichtkunst van vele eeuwen en volkeren ons dan nog altijd niet heeft geleerd dat poëzie totaal niet afhankelijk is van de òns vertrouwde maten en normen. Wie dan ook beslist niet kan heenkomen over Lodeizen's maatloosheid, - welnu, die moet ik hier achterlaten. Wie echter bereid is zich eenvoudig voor deze verzen open te stellen, zal de afwezigheid van gefixeerd metrum stellig heel gauw vergeten, meegevoerd als hij wordt op een stroom van zeldzaam genuanceerde rhythmische schakeringen.

Het werk van Hans Lodeizen is eigenlijk niet anders dan een uiterst bewogen spreken, schuchter en fluisterend meestal. En moet ik de hoedanigheid van dat spreken bepalen, dan zou ik het in één woord ‘beeldspraak’ willen noemen. Het is een vrijwel ononderbroken associëren in het surreële, ergens op de grens van droom en werkelijkheid, waar allerlei beelden uit beide werelden, elkander verdringend en interpreterend, zich aan de dichter voordoen; en hij projecteert ze op zijn papier als evenzovele vluchtige concretiseringen van zijn levensgevoel.

[p. 228]

Men zou dit levensgevoel constant kunnen noemen, in zoverre al deze gedichten hetzelfde conflict verraden; maar tegelijkertijd is het van een grote bewogenheid. En dat bewogene kenmerkt ook het uiterlijk voorkomen van Lodeizen's poëzie, zijn rhythme en beeldvorming. Het is de bewogenheid die wellicht juist daar ontstaat, waar iemand reddeloos gebonden is aan een dwingend, zichzelf gelijkblijvend probleem, waaraan hij op alle manieren tracht te ontsnappen. Daaruit volgt, dunkt mij, reeds dat de plastiek van deze dichter ten enen male monumentaliteit of zelfs maar de intentie daartoe mist. Ze geeft integendeel een kaleidoscopisch verspringen en in elkaar schuiven van door elkaar opgeroepen beeldflitsen te zien; ze is meer filmisch, maar juist zo van een onvergetelijke trefkracht. Men zou kunnen zeggen dat Lodeizen's beelden zich uit de gevoelsstroom van zijn vers als golven verheffen, altijd bewegend, - opkomend, verglijdend en in elkaar overgaand.

ik heb mij met moeite alleen gemaakt.

je zou niet zeggen: je zou niet zeggen dat
het zoveel moeite kost alleen te zijn als
een zon rollende over het grasveld

neem dan - vriend! de mieren waar
wonend in hun paleizen als een mens
in zijn verbeelding -; wachten zij op regen en
graven dan verder: het puur kristal
is hen zand geworden.

in het oog van de nacht woon je als een merel,
of als een prins in zijn boudoir: de kalender
wijst het zeventiende jaar van Venetië en
zachtjes, zachtjes slaan zij het boek dicht.

kijk! je schoenen zijn van perkament

o - mijn vriend - deze wereld is niet de echte.

Wat de aard van het achter Lodeizen's poëzie liggend levensgevoel betreft - het kon uit het geciteerde al blijken -, het is dat van de pur sang-romanticus. Onbegrijpelijk, hoe in deze tijd nog een zo integraal-romantisch oeuvre kon ontstaan, - is een enkele maal geopperd. Ja, onbegrijpelijk inderdaad voor wie meent dat kunst op zodanige wijze met de realiteit in rapport staat of moet staan, dat ze zich er rechtstreeks en bij wijze van copie in zou aftekenen. In alle goede poëzie evenwel heeft een metamorphose van de werkelijkheid plaats. Is het niet heel dikwijls zó, dat de levenswerkelijkheid van de dichter zich in zijn poëzie weerspiegelt, - dat wil welverstaan zeggen: omgekeerd aftekent? De wereld die hij zich in zijn werk schept is dan omgekeerd evenredig aan zijn levenswerkelijkheid en zijn gedichten krijgen het vaak tragisch accent van het grote onvervulbare verlangen.

Deze dingen gaan voor Hans Lodeizen zeer zeker op. Het omgekeerd-evenredige tussen zijn ‘eerste’ werkelijkheid en de ‘tweede’ werkelijkheid

[p. 229]

die hij zich in zijn poëzie schiep blijkt hij terdege te hebben beseft. Dat spreekt al dadelijk uit de weemoedig-ironische titel die hij aan zijn gedichten meegaf: Het innerlijk behang. Hij heeft geweten dat hij in zijn poëzie slechts bezig was figuren te ontwerpen die de naakte muren van zijn innerlijk leven moesten verhullen. Maar hij heeft deze ‘droom’ nodig gehad om het leven in zijn cel althans énigszins leefbaar te houden.

Het onvervulbare verlangen, - wat Lodeizen betreft berust het op een niet-tot-verhouding-kunnen-komen, op het gemis van één onvervangbare ander, misschien ook op die fundamentele aarzeling: ‘hij of zij’. Hier ergens ligt in ieder geval de kern van zijn conflict, want hij wìl deze verhouding meer dan iets anders. Overal in zijn poëzie klinkt een hunkering naar tederheid en liefde door, een openheid naar iemand met wie het leven goed en schoon zou kunnen zijn, iemand die er niet is of... er niet is voor hém:

ik ken alle tranen van de eenzaamheid
sla mij maak mij open
ik ben een roos van vrolijkheid

kom hier vertrouw mij
ik gooi de wind vol sterren

als een boot van overvloed
in de spaarzaamheid van de zee

nu ben je niet gekomen
en zachtjes ga ik dicht.

Verlangen naar liefde, vooral ook naar het géven van liefde. - Niet alleen in dit vers, maar overal in deze poëzie spreekt, stamelt een mens die zich vol weet van onontbloeide mogelijkheden, vol onbegeerde tederheid, goedheid, ‘vrolijkheid’. En er is háást bij het leven, - het vermoeden van zijn naderend einde jaagt hem op. Het drijft hem ertoe zich a.h.w. aan te bieden: ‘o heb mij lief’, - en anderzijds verijdelt het al bij voorbaat iedere verhouding, tenzij een zeer vluchtige. En die is niet genoeg, want waar Lodeizen naar haakt, - het is de genegenheid van de ene die hem een toekomst zal geven:

haal de zon uit de dageraad
ik wil niet leven zonder toekomst

als zij mijn stem niet horen zullen
als zij dromen in hun menselijke duisternis
als zij mijn stem niet horen
is het leven veel korter

ik wil niet langer dromen in de wereld
zonder uitkomst maar ik wil mij levend maken
ik wil een wereld maken van mijn lichaam
niet wegstromend van narigheid
maar lachend en vol dansen

ik ben alleen
wie is er om ja tegen me te zeggen
wie is er om te helpen
ik wil een zon maken in de nacht

[p. 230]

In dit fragment uit zich wel heel ontroerend wat men in talrijke gedichten van Lodeizen tegenkomt: dat hij zich op een toekomst projecteert, waarvan hij weet dat ze hem niet gegeven zal zijn. Wil men het romantiek noemen, - nu goed, maar dan toch wel romantiek van een zeer navrante soort. Men lette trouwens ook eens op de naar verhouding vele verzen waarin de verte - de ruimtelijke toekomst, zou men in dit verband kunnen zeggen - wordt nagejaagd, de gedichten waarin de actus van het reizen aan de orde is:

overmorgen komen wij in Tampico
aan: daar zal de zee stilstaan en wij zullen
uit haar stappen als uit een koets
o land o herberg van mijn dromen!

in de schommel van de wind lig
ik dromend over muziek en gedans
in de dauwdrop van de maan leef
ik en verzin een hemel van sterren.

wij gaan met 13 knoop naar Tampico.

Toegegeven, Lodeizen heeft werkelijk veel gereisd. Maar psychologisch is, naar het mij voorkomt, alleen de drang ertoe al veelzeggend. Psychologisch zullen wij zijn reizen wel moeten verstaan als een rusteloos streven om enerzijds zoveel mogelijk wereld (leven!) bij zich in te lijven, anderzijds zichzelf bij zoveel mogelijk wereld in te lijven; als een illusie om zó en dáárin nog te kunnen leven ook na zijn dood: ‘ik zal overal wandelen’, zegt hij ergens.

Er spreekt een hopeloze levenshonger uit Lodeizen's poëzie, een met alle zinnen willen deelhebben aan het leven dat hem, steeds sneller en sneller, ontglipt. Vandaar dat zij zo bij uitstek zintuigelijk is, - men lette eens op de functie van hand, mond, oren, ogen in zijn gedichten. En zou met deze ‘levenshonger’ ook niet samenhangen de drang tot voortdurende concretisering van het op zichzelf abstracte, m.a.w. zijn beeldvorming? - Hij dwingt alle aspecten van de werkelijkheid in categorieën die hij ‘lichamelijk’ ervaren kan.

Overigens stel ik Lodeizen zo tòch wat te veeleisend voor; deze felheid op het leven is er inderdaad, maar meestal toont hij zich in zijn honger zelfs dankbaar met een enkel stuk brood, teerkost voor een enkele dag, een enkel uur. Hij heeft afstand leren doen, leren uitzien naar kleine vervullingen:

een beetje meer schoonheid

een beetje meer muziek

maar laat het eenvoudig

komen, als een gast die zwijgend

zich bij de tafel voegt.

De grote vervullingen, - hij is ze gaan wantrouwen; dit kleine, bijna te verwaarlozene schijnt ‘voldoende’ te kunnen zijn.

Reserve ten opzichte van alles wat groot is of groot doet is trouwens een ander kenmerk van Lodeizen's poëzie. Zo heeft deze dichter kennelijk een afschuw van grote woorden. Meer in het bijzonder: hij doet nergens gewichtig met zijn verdriet. Hij solt er niet rhetorisch mee om; het wordt niet op

[p. 231]

de voor poëzie nog altijd zo gebruikelijke wijze opgeblazen en uitgebuit. Integendeel, men krijgt juist de indruk dat de dichter het steeds weer bagatelliseren wil. Zijn poëzie is een typisch voorbeeld van ‘understatement’. Wordt in het hier volgende slotgedicht van de cyclus Hij of zij niet via de meest simpele woorden en beelden een triestheid gesuggereerd, zo schrijnend als op geen ‘rhetorische’ wijze zou kunnen zijn uitgedrukt?

o kus mij, o omarm mij
ik heb lang in de regen gestaan
ik heb lang op de bus gewacht
ik heb geen taxi kunnen krijgen
ik heb lang wakker gelegen
ik heb ontzettend gedroomd
ik heb niets gegeten
ik heb gestolen

o kus mij, o omarm mij
ik ben de witte slanke jongen
ik ben degene die droomde
ik ben de schim in de regen
ik ben de danser, de dirigent
ik ben de man bij het avondrood
ik ben het lichaam
ik ben de enige.

Eigenlijk maakt de poëzie van Hans Lodeizen, hoewel ze ontstond in een periode van minstens drie jaar (natuurlijk, in ander verband hoogstens drie jaar), de indruk van één groot gedicht, dat reeds vóór het werd geschreven in stukken is uiteengevallen; en ik geloof dat men haar zo ook het best kan verstaan. Men vindt in dit oeuvre nauwelijks van die gave, afgeronde verzen, waarop velen zozeer prijsstellen. Een enkele maal kan men zelfs constateren dat een paar regels uit een oorspronkelijk groter verband zijn ontbonden en zo verzelfstandigd. Dat hindert mij echter geen ogenblik, omdat zelfs, of liever júist dergelijke fragmenten op een totale wijze de gebrokenheid suggereren, waaraan deze dichter leed; met andere woorden: men beseft er de existentiële noodzaak van. Het fragmentarische van Hans Lodeizen's gedichten doet vaak denken aan Gorter's De school der poëzie. Trouwens, ook in ander opzicht is Lodeizen met deze dichter verwant: zijn verzen zijn van een taalgevoeligheid als wij na de sensitivistische Gorter eigenlijk niet meer hebben gekend.

Ongetwijfeld zou er over de poëzie van Hans Lodeizen nog heel veel te zeggen zijn, ook wat het strikt-formele betreft. Ik heb echter slechts enkele lijnen willen trekken. Laat ik mij dan ook beperken tot een enkele opmerking met betrekking tot de poëzie waarvan Lodeizen - en niet ten onrechte - de voorloper heet te zijn. In de eerste plaats dient wel, aansluitend bij het voorgaande, te worden gezegd, dat het fragmentarische, improviserende van zijn gedichten een preludium vormt op wat de eigenlijke experimentelen zullen gaan geven. Dat mag ons intussen niet blind maken voor het feit dat deze dichter dikwijls een opvallende neiging tot strofevorming aan de dag legt, - wat in de traditioneel-georiënteerde poëzie o.a. gebondenheid aan een bepaalde regellengte meebracht. Eh voilà... bij Lodeizen ook; daar zouden heel frappante voorbeelden van

[p. 232]

te geven zijn. Er is in zijn werk zelfs herhaaldelijk een streven naar kunstige vormgeving waarneembaar, zoals dat door de meesten der modernisten radicaal wordt afgewezen. Meer nog: hij schreef een klein aantal verzen met eindrijm, ja zelfs een paar sonnetten! Overigens ben ik daar niet erg gelukkig mee: het rijm past nu eenmaal niet in zijn antimetrische rhythmiek, - men hóórt het niet eens, en wat heeft het dan voor zin? En over die sonnetten zou ik maar helemaal willen zwijgen. Een duidelijk strofisch gedicht als het volgende echter lijkt mij ten volle geslaagd:

in een wereld van louter plezier
kwam ik haar tegen, glimlachend,
en ze zei: wat liefde is geweest
luister ernaar in de bomen
en ik knikte en we liepen nog lang
in de stille tuin.

de wereld was van louter golven
en ik zonk in haar als een lijk
naar beneden het water sloot
boven mijn hoofd en even
voelde ik een vis langs mij strijken
in de stille zee.

dag zei ik tegen haar dag kom
ik je nog eens tegen, glimlachend
maar de wind blies weg
haar gezicht in het water
en ik knikte en ik werd onzichtbaar
in het stille leven.

Niet alleen in dit opzicht evenwel onderscheidt Hans Lodeizen zich van de overige ‘atonalen’. Zo blijkt hij bv. in het geheel geen behoefte te hebben aan de maar al te zeer usantionneel geworden neologismen en taaldeformaties. Tenzij men het uitermate schaars gebruik van interpunctie al als zodanig zou willen opvatten. Maar m.i. moet het ieder poëziegevoelig lezer duidelijk zijn: juist een al te gefixeerde interpunctie zou deze poëzie niet verdragen; ze zou daarin bijna alles verliezen van het onbepaalde, glijdend-associatieve dat haar eigen is. - Punten, komma's etc. zijn trouwens tòch vaak de spijkers, waarmee een gedicht op het kruis van het rationalisme wordt vastgenageld.

Een paar jaar na het verschijnen van de eerste bundel Het innerlijk behang verscheen een zeer uitgebreide herdruk onder de titel Het innerlijk behang en andere gedichten. Een ronduit kostelijk bezit, ook al om zijn prachtige uitvoering. Jammer alleen, dat er zoveel gedichten zonder aanwijsbare reden dubbel in werden opgenomen... Hoe dan ook, het is één van die weinige bundels die nog uitnodigen om er stil in te brevieren. Dat wil dan natuurlijk zeggen: voor hen die zich niet al te principieel en exclusief op één bepaalde poëtische traditie hebben vastgelegd.