Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 223]

Sybren Polet
Geb. 19 Juni 1924 te Kampen

Publicatie
Demiurgasmen, ged. 1953.

Het is nogal opmerkelijk dat Simon Vinkenoog een dichter als Sybren Polet (pseud.) niet in zijn bloemlezing Atonaal opnam. Op het moment dat deze bundel verscheen, had Polet immers al een zekere staat van dienst achter zich, en onder de medewerkers van het toenmalige Podium was hij beslist niet de minst extreme. Een dichter in elk geval, die volop experimenteerde en sindsdien experimenterende is gebleven. Ongetwijfeld, de reflectie heeft bij hem een veel groter aandeel in het vers dan onze experimentelen over het algemeen gedogen; er spreekt een bewust gekozen intellectuele houding uit zijn poëzie. Maar niettemin opereert het intellect hier zo evident in een gebied dat de dichter slechts via een zeer intieme, elementaire relatie kan zijn ontsloten en is zijn woordgebruik zo ‘magisch’ en direct, dat ik niet begrijp waarom Vinkenoog hem voorbijging.

Temeer verwonder ik mij daarover, omdat we Paul Rodenko wèl in Atonaal tegenkomen. En aan hem is Polet bijzonder verwant, zozeer zelfs dat hij mij wel eens al te toegankelijk lijkt voor invloeden van die kant. Het sterkst komt dat tot uiting in het ‘stoffelijk’ karakter van zijn poëzie. Ik sprak er in mijn inleiding over (pag. 47), dat enkele dichters, in casu Rodenko en Polet, een poging doen om tot een nieuwe symbooltaal te komen via de constituerende gegevens van onze moderne wereld. Deze wereld is materialistisch en getechnificeerd. Vandaar dan ook dat men in hun poëzie, vooral in die van Polet, zoveel stoffelijke symbolen tegenkomt: gummi, tin, gips, lood, steen, glas, helium, gas, staal, etc. etc. Het zou zeker de moeite waard zijn na te gaan, of en in hoeverre diè stoffen waarbij zowel Rodenko als Polet poëtisch belang blijken te hebben (bv. gummi, steen, glas) ook qua besefsinhoud overeenkomen in het werk van beide dichters; en in deze vergelijking zou men dan tevens Achterberg's relatie tot de ‘stof’ moeten betrekken.

Voorlopig zullen we het echter vooràl de moeite waard moeten achten, ons af te vragen wat de materialiteit van Polet's poëzie ìnheeft. Mij dunkt dat de titel van zijn bundel, Demiurgasmen, daartoe de nodige aanwijzingen bevat. De Demiurg is in de gnostiek de scheppergod van de ‘lagere’ wereld, de wereld van de stof, beter de ‘grofstoffelijkheid’, - een soort afhankelijke tegengod van de Heilige, Absolute, die deze verdoemelijke stoffelijke wereld immers niet kàn hebben geschapen. Men mag, naar analogie van woorden als ‘orgasme’ en ‘phantasme’, het woord demiurgasme dus wel opvatten als een aanduiding voor de verrukkingen en schrikbeelden die de Demiurg in een mensenziel teweegbrengt. En ondanks de suggestie die de titel vooral schijnt in te houden, ben ik geneigd in de eerste plaats aan die verschrikkingen te denken.

De gedichten van Sybren Polet zijn namelijk beslist geen aangename lectuur. Ze betrekken ons in een nachtmerrie, die parasiteert op alles wat wij nog aan dromen van goedheid en natuurlijkheid koesteren. Ze zijn onmiskenbaar de weerslag van een wereld van determinisme en automatisme, die wij, als we een enkele maal goed wakker durven zijn, maar al te

[p. 224]

goed kennen: een wereld van naakte materialiteit, van knoppen en schakelaars, die slechts behoeven te worden omgedraaid om onverbiddelijke processen in gang te zetten, van robots wier geringste gebaren zelfs tot klinken komen tegen een metalen hemelgewelf. Kortom, een wereld zonder ziel. Deze dichter heeft het beseft; dwars door de huid van de dingen heen heeft hij de wezenlijke spiertrekkingen van het wereld- en levens-organisme anno 19-nu gezien, - de mechanische bewegingen van een machine, anders niet. Een hóón aan de schepping, de ‘echte’ schepping, ben ik geneigd te zeggen; kortom een anti-schepping, waarin zelfs het licht ‘dinglich’ en grofstoffelijk is geworden - men kan de dichter zelfs van ‘een licht’ horen spreken -, het licht dat dan ook voornamelijk in zijn derivaatvormen: als neon en helium, aan de metalen hemel van deze poëzie staat. Een verschrikkelijk levensgevoel, dat telkens opnieuw gestalte krijgt in benauwende symbolen, felle tekens aan de wanden van het vers. En het is alleszins begrijpelijk dat men het woord ‘nihilisme’ nogal eens voor of in verband met deze poëzie heeft gebruikt.

Twee voeten van zwavelvlekken
anti-zinkvinnen op het lege.
handen, handen als grote
zwemvliezen in het heelal.
ik hang met een gehemelte vol sterren
opensmonds in een enorme bal.
zonder voorhoofd.
de zon ettert in mijn buik.
ik sta op het punt hem te verliezen.
mijn handen fladderen.
een tuit die vloeien blijft
geeft vloeibaar en genetisch helium waaruit
explosieve asterisken groeien
en door een loden keel
van keelpijn loeiend
spuw ik de wereld als een slijmbal uit.

Toch is hiermee niet alles gezegd. Want inderdaad, soms ziet men de dichter cynisch zich verlustigen in zijn vreselijke noties, maar dan goedbeschouwd als iemand die zo groot mogelijke weerstand wil uitlokken, om zich er met te meer elan tegen te keren en te absoluter deze weerstand te overwinnen. Alleen dáárom wordt dit uitzichtloos levensbesef steeds weer in zo felle beelden gerealiseerd, - alleen dáárom, en Polet zet er met een even grote felheid de elementaire vitaliteit van zijn mens-zijn, zijn adem en bloed, tegen in. Dat kan men, zoals ik, een vergeefse zaak achten, maar het is onmogelijk deze dichter recht te doen zonder er aandacht aan te schenken, welke nieuwe orde hij daarmee in het vastgelopen levens- en wereldbestel van vandaag uitroept en na te gaan, welke ontwrichting ze daarin aanricht. De stof is weerstand; hij neemt de dingen in de hand om ze òm te kneden, te herscheppen naar de wetmatigheid van het bloed. Men leze een gedicht als Gummistad, waaruit ik citeer:

[p. 225]

 

Ik heb u op een gummimond gekust

 

zo week dat ik hem verend ben ontvlucht.

 

 

 

Een andre vrouw rekt meterslang haar armen

 

om mij ontspannen op haar borst te vangen.

 

elastisch vuur zal ons vannacht verwarmen.

 

............................................

 

Ik neem wat dingen om ze hard te knijpen

 

in andre vormen. harde. ronde. rijpe.

 

een hand. een bel. een licht en soortgelijke.

Men ziet het, deze andere orde is niet minder stoffelijk, - Polet heeft niet de illusie, ook niet de wil zich van de stof te bevrijden; zijn verzet is niet zozeer gericht tegen de materie, als wel tegen het materialisme, d.i. tegen de overmacht van de zielloze stof als zodanig, die dolgeworden machine waarin wij worden stukgemalen. De ‘dode stof’, jazeker, - maar juist op die wijze dodend tegelijk! Vandaar dat men deze dichter voortdurend bezig kan zien de stof en de stoffelijke dingen in een ànder, een vitaal verband te betrekken, een persoonlijk levensverband. Hij wordt a.h.w. zelf tot een demiurg, een herschepper en herbezieler van de stof. Karakteristiek zijn de slotregels van het voortreffelijke gedicht Genesis vandaag (cursivering van mij):

ik wil de eerste vrouw
opnieuw van mijn natuur ontvangen
en wetten maken met mijn handen -
het licht vandaag heeft sterke tanden
en ik heb merg van staaldraadtouw.

Nu schijnt het mij toe, dat de ontwrichting van de materialistische, vertechniekte wereld die Polet beoogt, en daarmee zijn ‘overwinning’, zijn poëtische herschepping, bijna overal minder overtuigend is dan hij wel zou wensen. Ik meen namelijk dat juist daar, waar in deze poëzie zijn vitale reacties òp en intenties mèt de stof in het spel zijn, de ‘wetten met zijn handen gemaakt’ van een welhaast even automatische procesmatigheid blijken als de wetten van de bestreden wereldorde. Een vreemde, irrationele procesmatigheid misschien, maar toch duidelijk een bestel van mechanisch-causale aard. Zou dat niet een ‘poëtisch bewijs’ zijn van wat velen langzamerhand weer gaan vermoeden: dat de wereld die wij moeten bestrijden, teneinde onze vrijheid, onze menselijkheid, onszelf te kunnen handhaven en heroveren, niet zo heel ver uit de buurt ligt van een wereld zoals Polet die present stelt, een wereld waarin wij, slechts gelimiteerd door eigen aanleg, onze vitale belangen moeten nastreven? Een suggestie voor u, heren prekers en sprekers van allerlei slag! In ieder geval schijnt deze dichter de robot op een onontkoombare wijze onder de leden te hebben.

Dat de poëzie van Sybren Polet in sterke mate erotisch is, ligt bijna voor de hand, gezien zijn belijdenis van de vitaliteit en het bloed. Men zou zelfs kunnen zeggen, dat juist in de vrouw die ‘tegenover hem is’ deze dichter een uiterste, op hem gerichte spits van de ‘oude wereld’ onderkent: zij is ‘de bewuste’ die hem, ‘het dier’, in zijn vitale aandrift weerstaat, zoals

[p. 226]

hij in één van zijn gedichten zegt; - ‘neem snel de weerstand uit uw haar’. En elders spreekt hij van ‘een bestel dat wil zoals gij wilt’, waarop hij dan laat volgen: ‘ik druk uw scherpe splinters wil’. Ook hier te overwinnen weerstand: de vrouw is stof, en dus met àlle stoffelijkheid onderworpen aan zijn òm-vormende handen. Inderdaad, Polet's gedichten hebben een opvallend sadistisch en masochistisch karakter. En daarbij wordt de sexualiteit uiterst geraffineerd, soms tot in het obscene toe, geëxploreerd, wat hier en daar tot onvergetelijk navrante suggesties leidde, zoals in dit

De dag springt op levend als voorheen
er zeilen reigers uit dun been
geslepen woorden krommen zich

de woorden rukken

armspieren masseren de lucht
lichtstralen lichtstoten
de zon heeft zijn ivoren
rug gebukt
de tijd is een onredelijk geluk
met duizend clitores en
erogene kieuwen
en elk moment is een verdovend mes
een kier van pijn trekt door de vliezen
wij liggen in het ei

van een minuut geprest.

Polet moge een weinig beminnelijk dichter zijn, ‘ongevoelig’ en hoogmoedig, - wie over onze nieuwe poëzie wil meepraten of alleen maar van haar op de hoogte wil zijn, kan onmogelijk aan hem voorbijgaan. Want hij is iemand met een zeer persoonlijk geluid en een uitgesproken eigen geladenheid. Zo komt het dan ook dat, ofschoon m.i. maar enkele van zijn verzen geheel geslaagd zijn - zij weten lang niet altijd op mij over te dragen, wat zich als de eigenlijke intentie van de dichter laat vermoeden -, de lezing van de bundel Demiurgasmen een vrijwat fascinerender bezigheid betekent dan het consumeren van allerlei minder afstotende en gaver poëzie.