Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

(1954)–Ad den Besten– rechtenstatus



[pagina 207]
Gerrit Kouwenaar Geb. 9 Augustus 1923 te Amsterdam Publicaties Uren en sigaretten, nov. 1946; Negentien-nu, rom. 1950; Ik was geen soldaat, rom. 1951; Achter een woord, ged. 1953. Degenen onder de experimentelen, atonalen, abstracten of hoe men ze noemen wil, die mij after all het vreemdst blijft, is dezelfde die mij als schrijver van de romans Negentien-nu en Ik was geen soldaat nogal na aan het hart ligt: Gerrit Kouwenaar. Dat is niet alleen verwonderlijk, maar meer nog irritant, omdat ik mij voortdurend realiseer dat hij in zijn gedichten toch ongetwijfeld het meest essentiële uitspreekt wat hij te zeggen heeft. Kouwenaar is duidelijk géén ‘prozaïst die ook verzen schrijft’, - in dat geval zou men aan zijn proza genoeg hebben en zijn gedichten slechts ter verificatie of nadere toelichting kunnen lezen. Hij is onmiskenbaar dichter èn prozaschrijver - anders m.i. dan Alfred Kossmann -, en in zijn poëzie bereikt hij gebieden, die hem via het proza ontoegankelijk zijn gebleken. Wie Kouwenaar's bundel Achter een woord adequaat wil verstaan, is dan ook op zijn verzen zonder meer aangewezen - iets wat hun betekenis als poëzie in mijn ogen zeker niet verkleint! -, maar ik moet bekennen dat wat ik er persoonlijk uit afleid te weinig is om er een persoonlijke verhouding toe te krijgen. Ik weet niet goed raad met hem en uit verlegenheid met zijn dichterschap zou ik willen beginnen met Kouwenaar's plaats temidden van zijn mede-experimentelen min of meer te bepalen. Laat ik dat doen met voorbijgaan van zijn oudere poëzie, hier en daar in de na-oorlogse tijdschriften gepubliceerd. Poëzie die hij grotendeels afwijst, al zijn er m.i. een paar zeer appreciabele gedichten onder. Een plaatsbepaling dus. Welnu, ik zie Kouwenaar ergens staan tussen de oudere Elburg en de jongere Vinkenoog in. Evenals bij Vinkenoog, in casu de Vinkenoog van Wondkoorts, meen ik in verschillende van zijn verzen een dichterlijk verweer te bespeuren tegen zijn verleden, verbetenheid op een onverteerbaar, althans onverteerd brok jeugd. Maar breidt zich dat bij Vinkenoog uit tot een soort blinde haat in alle richtingen, in Kouwenaar's poëzie blijft de agressiviteit veel meer gelocaliseerd en gericht. Hij is bovendien veel minder in zichzelf gefixeerd, minder geïntroverteerd dan Vinkenoog, - ja ik moet zeggen ‘socialer’ van inslag. En daarmee staat hij heel dicht in de buurt van Jan G. Elburg, met wie hij trouwens dezelfde marxistische overtuiging blijkt te delen. Om nog even Kouwenaar naast en tegenover Vinkenoog te stellen: in zijn poëzie is een duidelijk verzet tegen de ‘vader’ en de ‘vaders’ aanwijsbaar. Maar daarin klinkt toch vooral iets van een bovenpersoonlijke geraaktheid door: afwijzing van een stuk wereld- en mensheidsgeschiedenis, waarin de vaderlijke bevoogding, de vaderlijke suprematie over en in de volkeren hoogtij vierde. De vader die in en aan zijn kinderen eigen machtsbewustzijn uitleeft is symbool van het voorgeslacht, dat het overal in de wereld, in het groot en in het klein, verkeerd heeft gedaan. En dat is iets waarvan we ons moeten schoon wassen, want we zijn er allen a.h.w. erfelijk mee belast:
[pagina 208]
Ik ben jong gisteren was ik jonger en morgen zal ik oud zijn en daarna staan er een kalender en een telefonische oproep en een telegrafische oproep en een radiografische oproep tegen de liefde hij droeg een snor van fluweel een jas een broek van een been dat stierf aan kanker voordat de bom hem napraatte in de pacific geel zijn de palmen geel zijn de zeestraten geel zijn de handen waarmee het langzame schietroer opent de deur naar het logies in de wolken en dichtslaat achter de rug die de moeder nazag in dit jaar op deze dag een kruis volstaat en later een naam die in een oceaan zich schoonwast van vaders. Kouwenaar's sociale interesse is overigens veel minder programmatisch dan die van Jan Elburg; vandaar dat ook zijn poëzie meestal geen programmatisch karakter draagt. Zijn sociaal ‘engagement’ bestaat veeleer uit een betoning van sympathie voor de mede-mens, met en naast wie hij leven moet; het is een kwestie van wat hij zelf plastisch suggereert als het hebben van een huis tussen zichzelf en de buren. Men leze dit voor Kouwenaar's sociale gezindheid ongetwijfeld meest karakteristieke gedicht: In de wand In de wand is een huis ontstaan een woning is het voor hen die liefhebben vogels die wij zonder fauna herkennen en liefhebben in de wand is een huis tussen wind en warmte ontstaan voor hen die begeren het hart van hun evennaaste in de wand tussen piano's en bomen tussen twee geduchte toonsoorten is een woning ontstaan een huis als een oor waarvan de gehoor- gangen naar weerskanten als weerloze microfonen kunnen worden open gedaan.
[pagina t.o. 209]
JAN G. ELBURG GERRIT KOUWENAAR (Foto Giny Oedekerk) HANS LODEIZEN REMCO CAMPERT (Foto Paul Huf)
[pagina t.o. 210]
HANS ANDREUS (Foto Giny Oedekerk) LUCEBERT (Foto Giny Oedekerk) SIMON VINKENOOG (Foto Giny Oedekerk)
[pagina 209]
Intussen geloof ik niet dat de sociale problematiek centraal is in Kouwenaar's poëzie. De titel van zijn bundel Achter een woord wijst tenminste duidelijk in een andere richting. ‘Ik heb achter een woord staan luisteren’, - zo begint het eerste gedicht. En ik kan dat, ook gezien het verdere van dit vers, niet anders verstaan dan als een uitdrukking van heimwee naar oorspronkelijkheid en verlorengegane natuurlijkheid. Het begrip ‘woord’ is bij Kouwenaar duidelijk geladen met reminiscenties aan het Woord, de logos die sprekend schept en scheppend denkt, d.i. zin geeft. Hier blijkt dus, ook bij deze dichter, de afkeer van dat andere nièt-oorspronkelijke, nièt-scheppende, ‘trage’ denken, dat ons van onszelf heeft vervreemd. Van daaruit meen ik althans regels als deze te mogen verstaan: wie heeft mij toch gesproken wie heeft mij toch gedacht... En ook het motto uit Henri Michaux, dat Kouwenaar aan zijn bundel ten geleide meegaf: ‘J'étais une parole qui tentait d'avancer à la vitesse de la pensée’. Met andere woorden: het is een religieuze problematiek die deze poëzie beheerst. (Dat kon trouwens ook al blijken uit het eerste, in dat verband sociaal geïnterpreteerde, gedicht dat ik citeerde.) Een regel als: ‘Ik heb achter een woord staan luisteren’ kan m.i. vrijwel worden vertaald als: ik wil weet hebben van het ongerept gebied dat achter mijn oorsprong ligt. Maar, gaat het vers verder, ‘er kwamen weinig trillingen door’. Met heel zijn existentie staat de dichter aan déze zijde van het woord, aan déze kant van zijn oorsprong, waar ‘wel onweer van menselijke herkomst’ is, waar bladeren en ‘pamfletten ter overgave’ zich met elkaar vermengen en waar ‘grote namen staan (stonden) op grote borden’. Alles wordt tot onnatuur aan deze zijde van de oorsprong, of, om in te gaan op de suggestie van één der meest significante gedichten: het vermechaniseert noodzakelijkerwijs in de steeds definitiever gemechaniseerde wereld waarin wij leven. Het mechanisme van alles om ons heen slaat zelfs op het dichtproces over. Ook deze alleroorspronkelijkste levensuiting ontkomt niet aan het beslag van de totale ontzieling die zich over het leven legt en die tegenwoordig al bij de conceptie begint. Zelfs over het gedicht kan slechts als over ‘een mechaniekje’ worden gesproken. En het streven van de dichter in deze tijd - het moet realistisch en cynisch geconstateerd - kan alleen maar zijn: een zo elementair mogelijk mechaniekje tot stand te brengen: een mechaniekje dat zo verouderd dat zo vanbinnen in het lijf zit dat zo onbegrijpelijk is voor het humanisme dat de kraamfabriek is vergeten en het principe van de conceptie dat het mama zegt steeds maar mama zegt dat het natuur werd dat het een gedicht is geworden mama gedicht Het gedicht een mechaniekje dat mama zegt, m.a.w. dat zich zijn oorsprong althans nog herinnert, ook al is het zijn ‘technische’ vooronderstellingen
[pagina 210]
vergeten. Welnu, Kouwenaar's poëzie is één nerveus en gespannen zoeken naar woorden die nog op deze wijze van hun oorsprong weten. Woorden die hij telkens mist, zonder dat men het hem kwalijk kan nemen: de inzet van zijn poëzie is immers te hoog. Soms echter ook woorden die ik alleen maar kan verstaan als ontstaan uit een soort dichterlijke balorigheid, die zich op dat onachterhaalbare woord wreken wil. Het is overigens opmerkelijk, hoeveel gedichten van Gerrit Kouwenaar zich bewegen om de oorsprong van het (zijn!) bestaan. Men moet bv. eens letten op het kamer-achtig karakter van sommige verzen: de kamer representeert de beslotenheid van de moederschoot, een beveiliging tegen de bedreiging van dood en leven. Maar telkens ook weer wordt in de bundel Achter een woord de geboorte geconstateerd: de dichter ervaart zijn lichamelijkheid in de contacten met wat onloochenbaar buiten-wereld is. En in deze primaire lichamelijke contacten tracht hij de zin van het in-de-wereld-zijn, het existeren, te betrappen. Min of meer voor de grap heb ik eens geteld, hoe vaak de volgende lichaamsbenamingen in Kouwenaar's bundel voorkomen, d.w.z. in hoeveel van de 31 verzen ik ze tegenkwam (ik geef de aantallen tussen haakjes): hand (13), oog (13), mond (6), oor (5), tong (5), lip (4), keel (4), vinger (4), vel (3), huid (3). Om nog maar te zwijgen van woorden als: borst, rug, voet, huig, long, netvlies, adem, vuist etc. en van impliciete lichaams-aanduidingen als: ‘de leisteen in onze monden’, ‘onze gestreelde verpakking’ etc., zoals trouwens ook het woord ‘kieuw’, verwijzing naar het praenatale stadium, in enkele verzen een rol speelt. Mij dunkt, dat is veelzeggend genoeg: het lichaam is hier kennisorgaan bij uitstek. Nu kan het oproepen van allerlei lichamelijke noties weliswaar bijna huiveringwekkend directe prikkels op de lezer overbrengen, zoals ook in deze bundel enkele malen gebeurt, maar per slot van rekening zal het toch aankomen op de integratie van die lichamelijke kennis in de totaliteit van de menselijke persoon. En daarvan bespeur ik bij Kouwenaar tot dusver te weinig. Ik heb, zijn poëzie lezend, meestal het gevoel te worden betrokken in een soort subliminale mystiek, een zwoele esoteriek, waaraan hart en hoofd geen deel mogen hebben, - noch bij hem, noch bij mij. Dat is te verwonderlijker, omdat men, op de titel van de bundel afgaande, met een grotendeels intellectuele problematiek te maken meende te hebben. Er staat wat dat aangaat in Achter een woord een merkwaardige cyclus verzen, die de titel Leesplank draagt (het eerst-geciteerde gedicht was eruit afkomstig) en die juist in zijn titel deze zelfde indruk vestigt. Maar ook hier vieren allerlei puur-lichamelijke ervaringen en suggesties hoogtij, en ik geloof dat we die schijnbare tegenstrijdigheid eerst en vooral moeten verstaan als een signaal om de oren te spitsen. Zoveel is in ieder geval duidelijk, dat Kouwenaar in deze cyclus polemiseert tegen het woordgebruik dat ons van onze jeugd af aan geleerd is. Polemiek, omdat... onze woorden weinig of geen relatie meer hebben met dat heel aanvankelijke woord, waar de titel van de bundel van spreekt. Zij zijn vergeestelijkt, ‘verbegripmatigd’, losgesneden van hun lichamelijke wortels. Het gaat Kouwenaar au fond om een nieuwe zin-
[pagina 211]
geving van de woorden - en dus van de dingen - waarvan wij de zin al sinds onze schooltijd meenden te kennen. We hadden het zò geleerd: aap was aap, noot noot en mies mies, zoals tweemaal twee vier was. Dat leek alles vanzelfsprekend en het had een klare zin. Wat was het dan, dat er bij het ouder worden aan bleek te ontbreken? Dit: dat die zin buiten ons om bestond, dat wij zèlf aan die zinvol opgebouwde wereld bleken te ontbreken! We konden er alleen redelijk bij inhaken, maar hadden er in feite geen verhouding toe, want de rede staat nu eenmaal alle verhoudingen in de weg. Wat dan nu? - Een ‘lichamelijk woord’, onmiddellijk ontvonkend aan het elementair contact van het ik met het niet-ik, - zoals een kind onmiddellijk en ongereflecteerd reageert op de dingen, huilt, lacht, driftig wordt. Dát is het woord dat Kouwenaar spreken wil, - een woord dat ingekapseld in het lichamelijk beleven a.h.w. nog natrilt van het aanvangswoord dat de menselijke existentie stelde. Subjectief, kan men zeggen. En inderdaad, de leesplank die Kouwenaar ons in zijn bundel voorlegt is vrij wat minder objectief te verstaan dan de leesplank die wij gewend waren. Er is mischien maar één overeenkomst tussen die beide: men moet ook déze leesplank leren spellen. En ik heb al bekend, dat ik daarin nog niet zo erg ver gevorderd ben; voorlopig spreekt Kouwenaar grotendeels geheimtaal voor mij. Niettemin heb ik het gevoel dat ik tòch wel mijn grondbezwaar tegen deze poëzie kan formuleren. Ik had het over de lichamelijke expansiviteit, die haar beheerst, en ik wees aan waarmee deze verband houdt. Er is, naar het mij voorkomt, echter veel meer mee aan de orde, nl. de moderne vorm van desintegratie der menselijkheid. Het lichaam maakt zich in haar verzet tegen de ratio onwillekeurig breed ten koste van de geest; het onderbewustzijn maakt zich breed ten koste van het bewustzijn, meer nog: het individu ten koste van de gemeenschap. Ja, ook en juist dat is het, wat ik heb tegen het werk van de sociaal-gerichte dichter die Kouwenaar wil zijn en m.i. in alle oprechtheid is (tekenend vind ik bv. dat hij aanzienlijk meer wij-poëzie dan ik-poëzie schrijft). Ik vermoed trouwens dat hij zelf het particularisme, dat ik hem in de schoenen schuif, fel ontkennen zal. Misschien met een verwijzing naar het feit, dat zijn poëzie niet schroomt zich innerlijk te laten verontrusten door die aspecten van het hedendaags wereldbestel die ons allen gelijkelijk aangaan en neurotiseren. Waarschijnlijker nog met een beroep op het collectief-onbewuste. Nu wil ik niet loochenen dat Kouwenaar's gedichten nogal wat irrationele momenten bevatten die ik op een of andere manier herken, m.a.w. symbolen waarin zìjn werkelijkheidservaren samenvalt met het mijne. Maar zelfs al zou het waar zijn dat ons individueel on(der)bewuste ident was met het collectief-onderbewuste - een moderne, ‘geseculariseerde’ versie van Hegel's identificatie van de geest met de Algeest, naar het mij voorlopig toeschijnt - toch zou déze sociale binding m.i. een te smalle basis wezen. Met andere woorden: herkenning alleen is niet voldoende. Het is immers niet zo moeilijk elkander in onze onderbewuste verlangens naar lichamelijke expansie te verstaan. Om het even heel scherp, tè scherp wellicht, te stellen: ik heb de poëzie niet nodig om mij die bewust te maken; Ik herken ze wel uit handen, mond en ogen. Op Kouwenaar toegepast: wat ik in zijn poëzie herken is het instinct, maar wat mij ontgaat is wat hij daarmee nu eigenlijk
[pagina 212]
aan-wil. Tout court: herkenbaarmaking is nog geen zingeving, al is zij reeds véél en onontbeerlijk voor poëzie. Het ressentiment achter deze ‘Umwertung’ is trouwens zonneklaar: nu het ‘overbewustzijn’ van het rationalisme het leven en de samen-leving blijkt te hebben verraden, zal het onderbewustzijn ons moeten redden. Maar dat is m.i. een even heilloze zaak: de menselijkheid wordt erdoor verraden. Eer we het weten, zijn we ermee in het ondermenselijke geraakt, in het ondoorzichtig visachtig bestaan van vóórdat wij mens waren en nadat wij mens zijn geweest. De noties van vis-zijn, water, onderduiken etc. spelen trouwens een grote rol in Kouwenaar's poëzie. Een enkele maal zelfs onvergetelijk: Het is vanavond vroeg donker mijn geboortekamer komt in mijn kamer vork en mes ligt op een schoon nachthemd er staat bloed op de borden er dampt een schaalkind toen ik uit beenderen gemaakt werd in een regelrechte ziel onderdook en op een snel uitgerekende novembernacht insliep in een toekomst insliep was er zo veel te zingen dat mijn moeder op een gazon lag onder een vader onder een hemel loodrecht wegdreef een onbepaalde watervogel was onder mijn steiger kon ik op palen boven vogelwater staan kon ik uit een avond oprijzen voor een reizigster een zingende reizigster kon ik mij groot maken als een vuist hoe zweeg mijn long nu voor de laatste maal vanavond in deze kamer wie gaf mijn dode taal een rugslag er is een kanon met wereldlucht geef mij te drinken de lampen zijn aangestoken mijn kieuwen zijn afgesloten ik adem ik eet ik adam - Ik geloof dat dit één van de verzen is, waarin Gerrit Kouwenaar op een waarachtig menselijke wijze met deze dingen bezig is; dit gedicht is niet zomaar een mistige exaspiratie uit de oergronden van het bestaan, maar houdt veeleer een soort afrekening in met het praecreatuurlijk verleden, dat het menszijn en de menselijkheid weer zou willen terugzuigen in zijn tohuwabohu: ‘mijn kieuwen zijn afgesloten’. Vaak echter heb ik het gevoel dat Kouwenaar's heimwee naar de oorsprong, naar het scheppingswoord, hem
[pagina 213]
reddeloos achter de schepping terugwerpt, in de vangarmen van het oerbestand. Dring ik op deze wijze niet mijn eigen werkelijkheidsbesef op aan de poëzie van een volkomen anders geaard dichter? Misschien wel. Ik geloof echter dat deze dingen te centraal zijn dan dat ik ze zou mogen verzwijgen, - in mijn algemene inleiding verzweeg ik ze trouwens evenmin. En ik hoop, dat de discussie over onze nieuwe poëzie zich vooral op dit punt zal toespitsen.