Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 202]

Ad den Besten
Geb. 11 Maart 1923 te Utrecht

Publicaties
Dubbel leven, ged. 1946; Verleden tijd, ged. 1950.

Waarom, na zoveel anderen te hebben gecritiseerd, niet ook mijzelf aan de kaak gesteld? En anderzijds: waarom, na met zoveel klem een bepaald soort lyriek aan de orde te hebben gesteld, over mijzelf maar niet gezwegen?

Het dilemma is misschien toch niet zo onoverkomelijk. Ik ben er namelijk van doordrongen, dat t.a.v. mijzelf zowel spreken als zwijgen vooral een critische intentie moet hebben. En aangezien zwijgen gemakkelijk als hautain, verwaten kan worden uitgelegd - het zou de schijn kunnen hebben dat ik mij listiglijk buiten schot wilde houden om intussen te suggereren dat ik zelf de poëzie schreef, die ik als belangrijk en levensvatbaar aan de orde stelde - meen ik dus liever te moeten spreken over mijn werk. Alleen zó heb ik trouwens het gevoel, gerechtigd te zijn tot het publiceren van de eigengereide meningen die ik hier en daar poneerde; alleen zo kan bovendien beslissend blijken dat ik niet ‘theoretisch’ bezig ben met de dingen waarover ik schreef.

Laat ik vooropstellen dat ik mijzelf nooit anders heb gezien dan als een ‘minor poet’. Wat overigens niet impliceert dat ik zou toegeven de schrijver te zijn van ‘argeloze natuurlyriek’ en van ‘vrij vlakke godsdienstige liefdespoëzie’, die sommigen in mij blijken te zien. Het is namelijk niet aan dié kant, dat ik mijn tekorten besef. Waar ze m.i. wél liggen en zich op een voor mijzelf ondraaglijke wijze manifesteren, - hoop ik in het hier volgende duidelijk te maken.

Elders in dit boek heb ik er al op gewezen, dat mijn literaire puberteit in de Criterium-jaren viel, - en dat is in mijn eerste bundel Dubbel leven en in een goed deel van Verleden tijd dan ook duidelijk bespeurbaar. Ik was in de periode dat de mannen van Criterium, Hoornik vooral, het literair klimaat bepaalden, nog erg jong en beïnvloedbaar en produceerde volkomen in de gewenste trant reeksen anecdotische, door een vriend eens ‘fataal-knap’ genoemde, sonnetten. Men zie daarvoor Dubbel leven, dat een keuze bevat uit wat ik tot 1945 schreef. Poëzie die hier en daar misschien wel iets eigens heeft, maar volstrekt zielloos is, en vooral zonder hárt, zonder inzet. Poëzie waarin ik mij op en top een aestheet betoonde: op ‘het bijzondere’ belust, bijzondere situaties, bijzondere woordschakeringen, - op originele ‘vondsten’ kortom.

Toch was deze vorm van poëzie in zeker opzicht wel karakteristiek, inzoverre ze aansloot bij de situatie waarin ik mij bevond. Ik studeerde nl. theologie, en achteraf bezien heb ik al die tijd het onjuiste, maar niettemin onontkoombare gevoel gehad, dat dit mij verplichtte tot een poëzie, die ik, gedachtig aan de vorige-eeuwse domineesproductie, onder geen beding schrijven kon of wilde, terwijl ik anderzijds schroomde mij de noties bewust te maken die heimelijk in mij leefden. Misschien kón ik dat trouwens ook niet, omdat ik geheel in het ‘romantisch-rationalistisch’ misverstand van Criterium gevangen zat. Ik laat hieronder een specimen volgen. De gemakkelijkheid is van Criterium, de rijmdwang in regel 4 (misschien ook 7) van

[p. 203]

het sonnet, het besef, dat niet adequaat doorkomt, van mijzelf. Het is het besef van een potentieel ‘natuurmysticus’, zoals hier bezig met nacht, licht en water, maar die zich als zodanig noch in Criterium, noch in de wereld der theologie geduld voelde.

Huivrend in de suizelstille
kamernacht van slaap en droom
laat het kierend raam de kille
adem toe van wind en doom.

En het daglicht wiekt ter tille
van de hoogste appelboom,
langzaam - als om mijnentwille -
en haast onbegrijplijk loom.

Halfontwakend weggezogen
als in eeuwig woelend wier,
vind ik binnen eigen ogen

al dit prils verhelderd, schier
of ikzelf weer, licht-bewogen,
inwies tot dit nu en hier.

Men kan uit het voorgaande wel afleiden, dat mijn streven naar oorspronkelijkheid in de grond van de zaak niet anders was dan een kramp. Trouwens, ook mijn voorliefde voor het sonnet kwam uit een krampachtige instelling op het leven voort. Het ging mij werkelijk niet alleen om de fraaie vorm, zoals men zou kunnen vermoeden; ik ben me er integendeel van bewust dat het sonnet psychisch een soort toevluchtsoord voor mij betekende, een wijkplaats in het geweld van oorlog en bezetting, die ik niet werkelijk aandurfde. In de gladde en daardoor afwerende afgerondheid van het sonnet voelde ik mij op een vreemde manier veilig, als binnen een vesting, - een moederschoot, zeg ik achteraf. Vrijere strofische vormen gaven dat gevoel van beveiligd-zijn niet, - ze waren niet gesloten genoeg. Ik beschouwde ze heimelijk als onbeschermde woningen, waarin weliswaar te leven viel, maar waarin de wereld nog op alle mogelijke manieren binnenkon, - de Gestapo en de Grüne Polizei. Enfin, ik zou deze dingen wel verder kunnen uitdiepen, maar zo heel interessant zijn ze in de grond van de zaak niet. Ik vind Dubbel leven een ronduit nare, halfslachtige bundel. Voor negentig procent literatuur!

Het boekje verscheen in 1946, toen ik, na mijn ‘afscheid van domineesland’ juist op weg was gegaan om nu eindelijk mijzelf te ontdekken. Of mij dat gelukte? - De bundel Verleden tijd, die in 1950 uitkwam, is mij persoonlijk in ieder geval veel liever, al was het alleen maar omdat de hier bijeengebrachte verzen wat meer op mij lijken. De goede verstaander kan eruit opmaken, dat ik nu voor het eerst contact durfde maken met wat ik éigenlijk onder de leden had: een subliminale, immanente religiositeit van volkomen onchristelijke signatuur, de religiositeit met andere woorden die ons in het bloed zit. Christelijk geloof is naar mijn besef trouwens iets

[p. 204]

heel anders dan religiositeit: het is juist de crisis van de religiositeit. En in het teken van deze ‘crisis’ staat de gehele bundel.

Om het wat duidelijker te zeggen: de verzen uit Verleden tijd zijn weliswaar bij uitstek met het lichaam, het bloed geoccupeerd, - ‘aards’. Maar van een aardsheid die telkens opnieuw haar grenzen moet erkennen, doordat zij kennis draagt van ‘God’. Niet de pantheïstische god, die ademt met de adem der natuur en opgaat in de cyclus van mijn bloed; ook niet de idealistische god, die mijn menszijn vergeestelijkt en vervluchtigt; maar de bijbelse God, die in de van elders op mij toekomende gestalte van Jezus Christus mij roept tot zíjn gemeenschap dáár, waar ik liefst eindeloos en onverantwoordelijk zou willen communiceren in de kringloop van het hijgende, bloedwarme leven. Juist in dit van-buitenaf aangesproken-zijn wordt m.i. het menszijn als menszijn bepaald, - gered uit het nivellerende ‘Einerlei’ waarin ik mij zou stukleven, deze ‘dood’. Er komt in alle voorlopigheid iets in het spel van een andere en nu wérkelijke relatie, als van een ik tot een gij; en deze achterhaalt en relativeert het dierbare vegeteren zozeer, dat zij een nieuwe levensruimte schept, een nieuw heden, waarin al mijn ‘oorspronkelijke’ relaties tot ‘verleden tijd’ worden gestempeld, zij het dan een onvoltooid verleden tijd. Daarvan versta ik m.n. het huwelijk, de daad-van-trouw, als een teken en onderpand. Is het huwelijk niet een menselijk-bepaald moment in de menselijk-indifferente cyclus der natuur?

Met de bovenomschreven noties hangt ook de structuur van Verleden tijd samen. Die is namelijk welbewust zo ontworpen, en het heeft mij altijd enigszins verwonderd dat bijna niemand op de gedachte is gekomen de ordening van de bundel aan te grijpen als een sleutel tot het rechte begrip van de erin vertegenwoordigde poëzie. Wie dat wèl doet, zal bemerken dat vrijwel alle verzen de geur, nee de ‘religieuze sfeer’ van een bepaald seizoen aan zich hebben.

Het begint met voorjaarsgedichten. Ofschoon... zo moet ik het eigenlijk niet zeggen. Het voorjaar fungeert hier nl. veeleer als ‘gelijkenis’. Zo gaat het in de kleine reeks van zeven sonnetten, die zelf Voorjaar heet, niet in de eerste plaats om het natuurlijk ontwikkelingsproces van vroege lente tot voorzomer en om een zich daarin natuurlijk ontwikkelende liefde, maar om een menselijk bewustwordingsproces t.a.v. de ‘werkelijkheid der natuur’. Deze verzen zijn dan ook zeker niet de argeloze poëzie van het ‘klein geluk’ die men er wel eens in heeft gezien. Niet dat ik mij daarin bepaald ‘miskend’ zou voelen, - ik meen nl. zelf dat deze verzen niet voldoende adequaat zijn aan de erachter liggende belevenis. Ze zijn misschien te bewust uiteengelegd in descriptief-‘idyllische’, ofschoon wel degelijk als ‘ver-zinnebeeld-ing’ van de eigenlijke problematiek bedoelde kwatrijnen, en gevoelsmatig-toegespitste, ofschoon wel degelijk als uitdrukking van een totaler gegrepenheid bedoelde terzinen. Maar vooral: er is hier minder ‘schepping door het woord’ dan ‘schepping van woorden’ aan de orde. Kortom, behalve het derde sonnet - dat ik in mijn bloemlezing opnam - functionneren deze verzen niet, zoals ik meen dat poëzie functionneren móet. En bovendien - maar dat hangt hiermee samen - zijn ze te slap, te weinig geconcentreerd van zegging; ze blijven voor mijn

[p. 205]

eigen gevoel te veel in stemmingen aarzelen. Overigens ben ik op dit punt misschien wat té critisch: dat deze zeven sonnetten zich als stemmingspoëzie aandienen, zegt nog niet alles, - er zijn tenslotte ‘stemmingen die de wereld ontsluiten’.... Hoe het ook zij, hier is één vers van de cyclus, het vierde:

Kennis van God en kennis van de bloemen,
een voorjaarsavond in het koele gras,
lijkt vanzelfsprekend als het jong gewas,
onnodig te verklaren of te noemen.

En even schijnt weer 't leven klaar als glas,
bijna te simpel om het schoon te roemen;
hoor hoe de bijen hun verlangen zoemen,
alsof het mijn verpuurde wellust was.

Haast kan ik weer geloven dat de daden
der vruchtbaarheid, het spel van kiem en zaden,
zo zonder schuld zijn als ik wensen zou.

En argeloos, als hoorden zij tezamen,
fluister ik in de zoele wind de namen
van God, de bloemen en de liefste vrouw.

Bij deze voorjaarspoëzie haakt organisch in de goeddeels oudere, nog uit de oorlog daterende sonnettenreeks Lof van Utrecht. Ik zette haar op deze plaats, omdat zij voornamelijk bezinning is op de existentieel-indifferente gegevens van mijn geboortestad en daarin voor mijn gevoel de stagnante doodsheid van de zomer representeert. ‘Existentieel-indifferent’, schrijf ik. Inderdaad, deze hommage aan Utrecht heeft wel iets met mijn ‘eigen achtergronden’ te maken, maar de verzen zijn bijna stuk voor stuk uit een onaanvaardbaar aesthetische, belangeloos-schouwende houding tegenover de dingen ontstaan. Het kan wezen dat ze in hun genre niet slecht zijn, - maar het genre deugt niet:

De gracht viel stil. Donkere, dichtbevrachte
bomen buigen diepzinnig over haar
Er schuiven algen wezenloos en zwaar
voorbij, als hun belichaamde gedachten.

Ik zou nog eens ándere Utrecht-verzen willen schrijven!

In deze cyclus zit intussen dezelfde ronding als in de bundel zelf: lente - zomer - herfst. Lof van Utrecht gaat dus naar achteren heel ongedwongen over in de najaarsgedichten, verzen waarin mijn vertrouwdheid met de mythe der natuur misschien wel overtuigend gesuggereerd wordt, maar met gebruikmaking van nog te veel ‘schilderachtige’ details. (Ik mag hieraan wel toevoegen, dat ik mij in mijn affiniteit tot de herfst sterk aan H.J. van Tienhoven verwant voel.) - Waar dan vervolgens de cyclische structuur van de bundel zich met wintergedichten zou moeten sluiten - ten bewijze van mijn ongebroken ‘heidendom’, mijn gevangen-zijn in de mythe - wordt de cyclus echter uiteengebogen en volgen de groep Huwelijk en enkele onomwonden geloofsgedichten. Misschien vergis ik

[p. 206]

me, maar twee of drie van deze verzen vind ik persoonlijk het beste van wat ik bundelde. Ze dateren uit de tijd dat ik mij de dingen waarover het in dit boek gaat meer dan tevoren bewust begon te worden. De ontoereikendheid van het aesthetische vooral! Dat komt tot uiting in een soort aesthetische ascese: geen aandacht voor sierende details, gespannener en directer taal dan tot dusver en een heel elementaire, eigenlijk alleen maar ‘symbolische’ beeldspraak. Zie dit fragment uit Nacht en dag:

God doet de wimpers van
zijn daglicht toe: nu huist er
in dit buitenste duister
't ongerijmd ademen
van voor het oerbegin.
Het moet ons mens-zijn haten.
God slaapt, wij zijn verlaten;
één man sterft het zich in.
Dit is de nacht, de hel:
ik mag van verre rusten
en word ik 't mij bewust, dan
trillen Gods wimpers al.

Kortom, in plaats van, zoals tot dusver, min of meer passief de vreemde gisting te registreren die de bijbelse God in mijn natuurlijk levensgevoel heeft aangericht, doen deze verzen een poging om dit proces nu a.h.w. poëtisch te verhaasten en daarmee mijn ‘schemerigheid’ te verhelderen tot een klaar besef van mijn menselijke situatie. Dat leidde echter tot een wat vreemde consequentie. Het ging betekenen dat ik meer nog dan tevoren mij bepaald voel bij de ‘ondermenselijke’, natuurlijke werkelijkheden nacht en water, betrokken in de zuiging van het ongeschapen oerbestand. In ‘wereldbeschouwelijk’ opzicht een stap terug, zal men misschien zeggen. Maar wie weet heeft het toch zin dat hier en daar een dichter, min of meer plaatsvervangend voor anderen, zich mengt in het geding tussen God en ‘de goden’, onze archetypen. Dat wil zeggen: in de crisis van nacht en dag, water en aarde, natuur en schepping. Van der Graft - hoeveel malen boeiender dan ik - doet het op zijn manier; ik probeer het op de mijne.