Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 192]

Hannie Michaelis
Geb. 19 December 1922 te Amsterdam

Publicatie
Klein voorspel, ged. 1949.

Onder de ontelbare debutanten, die na de bevrijding onze ontelbare tijdschriften kwamen bevolken, was de dichteres Hannie Michaelis ongetwijfeld één der sympathieksten. Veel publiceerde zij niet, maar dat weinige onderscheidde zich nogal van de dichterlijke poses, die de meeste scribenten in die periode aannamen: de pose van levensmoeheid vooral en die van erotomanie en ‘bedwijverij’. Bij haar geen enkele vorm van effectbejag, maar een zuiverheid en argeloosheid, waaraan we bijna waren ontwend, en een op alle manieren ontwapenende oprechtheid, - kortom dat ondefinieerbare van een ‘eigen toon’. En kon men haar verzen zeker niet sterk of frappant noemen, - in ieder geval schenen zij mogelijkheden te ontsluiten, welhaast vergeten mogelijkheden van poëzie, spontaan geboren uit een heel natuurlijke, ongeforceerde instelling op het gewone leven en sprekende van voor ieder navoelbare ontroeringen. Geen wonder dan ook, dat het bundeltje Klein voorspel, dat Hannie Michaelis in 1949 publiceerde, een van de meest gekochte verzenbundels van de laatste jaren werd.

Er zijn drie motieven, die de melodie van dit voorspel bepalen: het vrouwelijk volwassen-worden, het lijden van de voorbije oorlog, en de vreugde en pijn van een liefde, - en deze motieven zijn in haar poëzie op een heel ongedwongen wijze met elkaar verweven. Wat niet wegneemt dat ik, differentiërende, de ene groep verzen liever heb dan de andere. Zo heb ik altijd een zwak gehad voor de eigenlijke rijpings-gedichten waarmee het bundeltje opent, verzen waarin de dichteres wat bevreemd zichzelf ontwaakt en volwassen bevindt. Die ervaring was bij haar blijkbaar sterk verweven met de muziek van Debussy, - de drie eerste gedichten verwijzen tenminste alle naar hem. Het volwassen-worden gaat met pijn gepaard: het bouwsel, de ‘kathedraal’, van vele dromen wordt verzwolgen; de argeloosheid en onbevangenheid gaan verloren:

diep in mij laait de vlam van het verlangen:
een vuur dat niet in kinderen ontbrandt...

maar er is een verwachtend openstaan naar het grote leven. En aan een paar wilgen wordt Hannie Michaelis zich die verwachting bewust:

... een lichte trilling komt verraden
verlangen en een onbestemd gemis.
Ik sla hun ingetogen hunkring gade
en wend mij af; want de gelijkenis,

hoe vluchtig ook, laat zich niet meer verhelen:
ik ben als zij een harp in 't morgendal,
wachtende op de wind die mij bespelen
en op de storm die mij ontwrichten zal.

Dat klinkt als een voorgevoel van wat het grote leven de dichteres zal aandoen. De storm heeft haar inderdaad niet gespaard, en men kan daarvan iets vermoeden op grond van de oorlogsgedichten, die zich onmiddellijk

[p. t.o. 193]

HARRIET LAUREY

LEO VROMAN

C. BUDDINGH'

HELLA S. HAASSE

[p. t.o. 194]

HANS VAN STRATEN intervieuwt de Rotterdamse duiker C. HOLLEM

MAX DE JONG

BERGMAN

[p. 193]

bij de volwassenheidsverzen aansluiten, - verzen van een onderduikster, moest ik liever zeggen. Nergens echter, noch hier, noch later, komt het tot die radicale neerslachtigheid en moedeloosheid, die het werk van zovele andere dichters uit de jaren na de oorlog zo onuitstaanbaar maakte, maar die men háár eventueel graag zou hebben vergeven. Integendeel, in bijna al haar verzen klinkt een toon van moedige, misschien typisch-joodse levensaanvaarding door.

Overigens kunnen Hannie Michaelis' oorlogsgedichten mij het minst van al bekoren. Ik heb voortdurend het gevoel, dat hier allerlei mogelijkheden latent zijn gebleven; ze dragen, behoudens Afscheid van Amsterdam en Uitzicht, niet veel verder dan de situatie, waarin of waaruit zij werden geschreven. Dat is trouwens het gevaar dat de dichteres voortdurend bedreigt, - het gevaar van de anecdotiek, het blijven-steken in wat slechts aanleidingen tot poëzie kunnen zijn. En het komt mij voor dat zij vaker aan dit gevaar ten offer is gevallen dan dat zij er in slaagde het ondubbelzinnig te ontgaan. Ook de liefdesgedichten uit Klein voorspel - bijna alle sonnetten, die bovendien nogal eens de indruk maken te zijn volgeschreven - vormen daarvan het bewijs: men moet telkens constateren, dat Hannie Michaelis ‘gevallen’ te zeer als geval ernstig neemt en niet doorstoot tot de ‘werkelijkheden’ daarachter. Dat komt m.i. doordat de dichteres te oncritisch ingaat op wat aan haar gevoel appelleert; daardoor ‘gebeurt’ er heel weinig in haar gedichten: alles blijft te veel in het passief-gevoelsmatige, er wordt bijna niets wezenlijks blootgewoeld. Daar komt nog bij dat Hannie Michaelis bepaald niet uitmunt in zeggingskracht en dat haar poëzie al evenmin veel plastische mérites heeft; haar fantasie neemt zelden een verrassende vlucht. Vandaar dan ook dat haar verzen een gelijkmatige, soms ál te gelijkmatige indruk maken: grijs, hoofdzakelijk grijs, en mat. Een hollandse Februarihemel.

Intussen staat er in deze bundel één vers, dat ik zonder voorbehoud tot de mooiste specimina van onze hedendaagse poëzie reken. Ik laat het hier volgen:

Sedert de droomspin mij omspon
met duizend parelende webben,
zie ik hem spelen in de zon, -
het kind dat wij nooit zullen hebben.

Zijn ogen die het zonlicht vangen,
zijn klaar en helder als kristal
en onvertroebeld door verlangen:
ogen van voor de zondeval.

Hij glimlacht schuldeloos en wijs.
Zijn vogelstem streelt licht mijn oren.
Zijn wereld is het paradijs,
want hij is rein en ongeboren.

Ik mag mijn armen niet uitstrekken,
hem smekend met ons mee te gaan.
Waarom ook zouden wij hem wekken
tot een ontluisterd, aards bestaan?

[p. 194]

 

Nimmer zal hij behoren bij

 

de uitgebloeiden, de verdorden

 

en nimmer lijden zoals wij

 

die nooit zijn ouders zullen worden.

Misschien deed ik Hannie Michaelis onrecht, door zo uitvoerig, en hoofdzakelijk critisch, in te gaan op een bundel, waarvan mij bekend is dat zij er zelf niet meer achter staat. Ik geloof trouwens, dat zij al bij voorbaat enige twijfel koesterde t.a.v. het belang van dit werk; dat valt althans uit de titel Klein voorspel op te maken. In elk geval is het volkomen de pretentieloze titel die bij deze pretentieloze gedichten hoort.

Welke kant het zal uitgaan met de poëzie van Hannie Michaelis, is eigenlijk nog altijd niet te zeggen. Wel hebben in de schaarse gedichten die zij na Klein voorspel in het licht gaf de geijkte en door haar dikwijls àl te clichématig aangewende strofische versvormen plaats gemaakt voor de soepeler uitingsvormen van het vrije vers en het blanc verse, maar erg overtuigend beweegt zij zich in dit zoveel losser gewaad nog niet. Ik heb het gevoel dat zij nog telkens steun zoekt of althans bepaalde steunpunten nodig heeft. Deze verzen zijn tè aarzelend, tè tastend. Jammer, want daardoor is nog geen ervan geworden tot wat zij hadden kunnen zijn: pregnante zelfherkenningen, ontstaan uit een confrontatie met de natuurlijke buitenwereld, bomen, vogels, etc., - zoals ook haar bundel er al enkele bevatte.

Hoe dan ook, ik mag deze bespreking niet besluiten zonder te hebben gewezen op een gedicht, waarin Hannie Michaelis duidelijk uitspreekt dat zij haar dichterlijke tekorten terdege beseft. Het heet De kleine ziel en het luidt zo:

Sla mij open als een boek
en blader mij geduldig door:
bladzij aan bladzijde bevat
het meelijwekkende verhaal
van een bij uitstek kleine ziel
die zich verbeeldde groot te zijn
en tot de hemel in te gaan
wanneer zij klapwiekend verrees
en fladderend de grond verliet,
terwijl zij met een dunne stem
vergeefs de eeuwigheid aanriep.
Rondom haar stegen zonder tal
de vogels jubelend omhoog
en zij bleef achter, hulpeloos,
deemoedig smekende om kracht.
Haar bang en aarzelend geluid
stierf weg voordat het werd gehoord,
door duizend kelen overstemd,
verpletterd door hun heerlijk lied.
Toen brak haar stem van schaamte af
en duizelende sloeg zij neer. -
Zij heeft de hemel nooit bereikt
en is gebleven wat zij was:
een kleine ziel.

Mij dunkt, we moeten Hannie Michaelis toch maar wat meer crediet geven dan zij zichzelf blijkbaar waardig keurt...