Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 188]

Coert Poort
Geb. 7 Augustus 1922 te Rotterdam

Publicatie
Twee gedichten, 1953

Mijn eerste kennismaking met de poëzie van Coert Poort dateert van 1946. Ik was toen redacteur van het tijdschrift Columbus en er waren een paar niet onverdienstelijke gedichten van hem ter tafel, die werden bestemd voor een poëzienummer dat - misschien gelukkig! - nooit het licht heeft gezien. De tweede kennismaking had vijf jaar later plaats, toen een zekere Poort, zojuist van een verblijf in India teruggekeerd en de verbindingen met het nederlandse culturele leven weer opnemend, om toegang tot De Windroos vroeg met een bundel verzen, die kennelijk nog grotendeels uit de eerste naoorlogsjaren stamde, - ook de gedichten die ik al eens gelezen had stonden erin. Vaak geestige en intelligente anecdotische notities met een scheut Achterberg hier en daar, maar toch ook met iets ondefinieerbaar eigens dat nog niet recht wilde doorbreken. - Het kwam voorlopig niet tot publicatie. Wel werden enkele van deze gedichten in De nieuwe stem (jrg. 1952) opgenomen, maar m.i. niet de beste. Het opmerkelijkst waren die, waarin de dichter zich bezighield met wat wij meestal vrij ongedifferentieerd ‘krankzinnigheid’ noemen, met waanvoorstellingen, angstdromen, etc. En ik betreur nog altijd dat daarvan nooit iets is gepubliceerd.

Ik zou over deze dingen niet hebben gesproken - op grond van mijn uitgangspunt inzake het operatieterrein van deze korte studies wellicht niet hebben mógen spreken - ware het niet dat ze mij een goede aanloop boden voor de bespreking van de bundel Twee gedichten, die ik ten slotte toch, en met enthousiasme, in De Windroos opnam, - verzen waarin Poort eensklaps zijn eigen vorm bleek te hebben gevonden. Wat de dichter nl. tot zijn vreemde poëtische voorkeur inspireerde, was het vermoeden dat de krankzinnige niet zo maar ‘gek’ is, en daarmee uit, maar bepaalde aspecten van de werkelijkheid met een bijzondere helderheid en scherpte opmerkt en daardoor in een geestelijke onevenwichtigheid geraakt, die hem een totale werkelijkheidsperceptie onmogelijk maakt. Het is dit vermoeden dat, verdiept en tot een persoonlijk-toegespitste aangelegenheid geworden, de achtergrond vormt zowel van het eerste als van het tweede van deze Twee gedichten.

Wanneer Poort zijn Openbaring in waanzin een ‘gedicht’ noemt, doet hij een gemakkelijk mis te verstane suggestie. We hebben hier nl. te maken met een cyclus van achttien acht-regelige strofen, waarin een mens - aangeduid met het hièr boven-persoonlijke ‘men’ - zich in de stad begeeft, maar zich terugtrekt in zijn woning, in zijn bezigheid en in zijn bed, 's ochtends ontwaakt en zich als ‘een held’ opnieuw in het als vijandig ervaren leven waagt. Dat laatste maken we overigens maar heel aanvankelijk mee, want de achttiende strofe, en daarmee het gedicht als geheel, eindigt aldus:

en men komt alom zelf in de gebeden
met naam en toenaam voor en gaat op pad.

Het accent van levensangst is onmiskenbaar: zonder méér is het leven ondraaglijk. Liefst van achter een raam ziet de dichter de wereld aan en

[p. 189]

voelt de held zich betrokken in het gevecht dat zich voor zijn ogen ontspint... En zoals Coert Poort déze situatie heeft doorzien, zo doorziet hij alle situaties waarin hij zich bevindt, één vlaag van ‘waanzin’ lang, met een vreemd-heldere blik: de wandeling, het verkeer, de thuiskomst, het huis, de maaltijd, het dessert, de kamer, de bezigheid, bedtijd, de zolder, het bed, de nacht, de ochtend, het ontwaken en de spiegel. Ook de situaties, de posities, waarin hij zich terugtrok zijn bedreigd, of althans vol heimelijke relaties met grenssituaties van het menselijk bestaan: zo komt men er Noach in tegen en Jezus in Gethsemane. Er ligt overal een fundamentele onzekerheid achter deze strofen, hoe speels ze zich soms ook voordoen. Hier volgt:

Het mes heeft in de plooien van het laken
nog slechts ten dele hiermee uit te staan
- men eet de vruchten met beschaamde kaken -
maar wie het opneemt zal er door vergaan
men hoort de bomen in de tafel kraken
en de olijven in de grasmat slaan
de kachel staat verraderlijk te blaken
men is een steenworp bij zichzelf vandaan.

Ik zou deze wijze van zien diagnostisch willen noemen. Nico Verhoeven sprak in een recensie van ‘magisch realisme’ en verwees daarmee naar wat Willink in de schilderkunst heeft gedaan. Ik kan deze suggestie wel overnemen, maar meen toch dat een bundel als Stenen (1939) van Ed. Hoornik meer voor een dergelijke vergelijking in aanmerking komt, al noemde men dié dan ‘surrealistisch’. Wat Coert Poort schreef lijkt mij uniek in onze poëzie. Niet dat er geen reminiscenties zouden zijn - Van der Graft vooral en ook Achterberg nog enigszins - maar het eigene heeft meer dan voldoende overwicht; Poort's gedichten zijn soms van een zeldzaam indringende en evocatieve plastiek. Wie regels als deze schrijft kan voortaan op mijn aandacht staat maken:

De fietsers trekken in een brede file
op tegen al wat straat is en alleen
het ruist er en het wemelt er van wielen
en heeft de kracht van een geweldig been
het heeft een huid van tijd en het kan knielen
buiten zichzelve en door alles heen
men loopt er mee, men is er mee gemeen
men is het voor en volgt het op de hielen.

Zo staat deze kleine bundel, en met name het eerste gedicht, vol met nieuwe en verrassende beelden. En daarbij moeten we, dunkt mij, de grootste bewondering hebben voor de geconcentreerdheid van Poort's strofen: in acht regels is inderdaad alles gezegd, zonder dat de intensiteit ook maar ergens ten koste ging van de verstaanbaarheid. Het enige wat ik ertegen zou willen inbrengen is het feit dat de dichter zijn beelden wel eens wat te cerebraal uitwerkt.

[p. 190]

Intussen vraag ik mij af, of de cyclus strofen - ditmaal vrije strofen - die Poort's bundel completeert, Zondagskind, niet belangrijker is dan Openbaring in waanzin.

Sprekend over het taalgebruik der experimentelen, vestigde ik de aandacht op het feit dat deze dichters telkens en overal in de vaste structuren der dingen ingrijpen, ook in de structuur van de tijd, wat men dan in hun eigen taalstructuur kan terugvinden: zij verwisselen de ‘tijden’ der werkwoorden met de grootst mogelijke vrijmoedigheid. En ik vroeg mij af, of daartoe niet ook de resultaten der moderne wetenschap het hunne hebben bijgedragen. Het begrip tijd is door de recente ontwikkeling der natuurwetenschappen een zeer dubieuze en weinig-hanteerbare categorie geworden, en het kan niet anders of in ons onderbewustzijn, dat tòch al niet zeer sterk is in het onderscheiden van verleden, heden en toekomst, wordt daardoor een echo gewekt. Wat dan uiteraard in een met het onderbewuste ge(pre)occupeerde poëzie het duidelijkst zijn weerslag zal vinden.

Nu is het evenwel zeker niet zo dat de experimentelen een claim zouden hebben op dit soort werkelijkheidservaring. En om dat op beslissende wijze aan te tonen is er Coert Poort. Het nieuwe tijdsbesef uit zich bij hem niet zozeer in het taalgebruik als wel in zijn voorstellingswijze. Het meest opvallende in de cyclus Zondagskind is nl. het in- en dooreenschuiven van verleden, heden en toekomst. Ik meen trouwens dat de titel Zondagskind daar al op preludeert. De zondag is naar christelijk besef een dag tegelijk tussen en buiten de tijden: het is de dag waarop Christus opstond uit de dood (verleden) en zijn nieuwe aera (toekomst) inluidde middenin onze wereldtijd (heden); de zondag is een teken van de ‘toekomende eeuw’, de dag waarop ons wordt beduid dat heden en verleden vanuit zijn toekomst zijn gerelativeerd. Ik heb het gevoel dat Poort, naar een titel zoekend voor zijn gedicht, door de zondag als teken van de door hem besefte tijdsrelativiteit werd gefrappeerd.

Overigens kan ik over dit tweede gedicht van Coert Poort slechts tastend spreken. Hoe vertrouwd de werkelijk-onwerkelijke sfeer die het oproept mij ook is, - mysterieuzer poëzie las ik de laatste jaren zelden; zij geeft haar geheim nauwelijks prijs. Zo helder als Openbaring in waanzin is, zo hermetisch doet zich Zondagskind voor. Achter iedere nóg zo simpele regel vermoedt men een heimelijke betekenis; men zou kunnen spreken van een poëzie vol dubbele bodems. Als ik er dan tóch iets over moet zeggen, dan is het dit: het draait in Zondagskind alles om geboortevermoedens. Maar het kind dat in het aanzijn treedt - de ‘ik’ van het vers - is niet alleen het in het verleden geboren kind, het is het kind dat geboren wordt nú en dat geboren zál worden tevens. De dichter maakt zich vrijelijk los van zichzelf en herneemt zich weer. Hij is tegelijkertijd zijn eigen foetus, zijn eigen volwassene, zijn eigen toekomstmens. Ik heb iemand het gedicht schizophreen horen noemen, en inderdaad maakt het die indruk; alleen... daarmee zijn we niet klaar.

Impliciet heb ik al bekend dat veel van deze poëzie mij voorshands toegesloten bleef, zelfs al viel het niet moeilijk haar sleutelwoorden in handen te krijgen: behalve ‘tijd’ zijn dat de woorden ‘huis’ en ‘tuin’. Het huis representeert de vertrouwde ‘binnenwereld’, de moederschoot vooral, - de tuin de buitenwereld die met goede bedoelingen binnenziet

[p. 191]

en eigenlijk tot het huis behoort: de ‘vrienden’ worden er bv. mee in verband gedacht. Beide noties, huis en tuin, komen in het eerste en tweede deel van het gedicht veelvuldig voor, in het laatste deel eigenlijk niet meer. Daar is principieel van ‘buiten’ sprake en van ‘berooide bomen’ in de tuinen, - van parken en bossen, steden en straten. Met andere woorden: de menswording is een feit, nadat in het tweede deel de ‘binnenwereld’ zich voor het eerst als aangevochten had betoond, als een stadium dat ongemerkt verandert en vervreemdt:

er is altijd iets dat verandert

al was het alleen maar de liefste.

De aandacht die Coert Poort aan de dag legt voor de geboorte en het voorgeboortelijke heeft hij uiteraard met veel van onze moderne dichters gemeen, maar de wijze waarop hij zich exponeert onderscheidt hem van heel velen onder hen. Ongetwijfeld, ook hier spreekt de angst voor het leven, die ik in Openbaring in waanzin signaleerde, zich uit, maar de dichter doorziet haar en tekent verzet tegen haar aan: de geboorte is een voortdurend actuele aangelegenheid. Pas wie uit de natuurlijk-al-te-natuurlijke, insistente levensverbanden waagt weg te leven, vindt ergens midden in het bestaan een nieuwe geborgenheid: een dorp - in tegenstelling tot de stad, die Poort alleen maar als een verschrikking kan denken - waarin hij zich ‘herkend’ mag weten, nu niet meer naar zijn ‘moeder’, maar naar zijn ‘vader’.

Om een indruk te geven van deze poëzie meen ik niet beter te kunnen doen dan besluiten met twee fragmenten, resp. uit het eerste en laatste deel van het gedicht:

Deze eerste uren
waartoe lenen zij zich beter
dan dat ik mij hier langzaam door
de feiten laat achterhalen
Het is goed om niet voor te zijn op zichzelf
om niet, als er straks op de straatdeur
wordt geklopt,
een vreemde door de gang naar voren te horen gaan
en zeggen: - o, goede morgen, kom binnen -
Want nog is de tijd niet daar
Haal mij in, fluister ik tot de vazen,
samen zullen wij wachten op de bewoners
en u zullen zij volzetten met bloemen.

*

De straten dragen geen namen
dit is alles diep in het binnenland
waar de tijd nog stilstaat
in dorpskommen
Het zijn bijna vergeten gebruiken
leven, ziek zijn en sterven
Maar ik ben er niet lang een vreemde
men zegt dat ik lijk op mijn vader.