Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 184]

Alfred Kossmann
Geb. 31 Januari 1922 te Leiden

Publicaties
Het vuurwerk, ged. 1946; De nederlaag, rom. 1950; De bosheks, ged. 1951; De moord op Arend Zwigt, rom. 1951.

Aan de poëzie van Alfred Kossmann boeit mij het meest wat in die poëzie niet te vinden is. Een raadselachtige formulering ongetwijfeld, die dan ook wel enige explicatie behoeft, - dit hele stuk mag ertoe dienen.

Wie Kossmann's bundels Het vuurwerk en De bosheks leest, zal het onmiddellijk opvallen dat zijn verzen zich qua teneur en intentie zeer onderscheiden van wat over het algemeen door onze jonge dichters wordt gepubliceerd. Dat verschil is gemakkelijk te bepalen: het is gelegen in zijn om zo te zeggen geprononceerde terughoudendheid. Hij gééft zich niet. Men ontmoet eigenlijk nergens de mens Kossmann van aangezicht tot aangezicht, terwijl men zich tegelijkertijd niet aan de indruk kan onttrekken dat hij ergens àchter of terzijde van zijn gedichten een boeiende figuur moet zijn. Eén van beide: hij is te beschroomd òf te hoogmoedig om zich bloot te geven, misschien wel allebei. In elk geval spreekt in Kossmann's verzen voornamelijk het intellect, het abstraherende en objectiverende. Met behulp daarvan houdt hij zijn eigenlijke dromen, reacties en ontroeringen in bedwang en behoudt hij zijn diepste gevoelens aan zichzelf voor.

Niet dat zijn poëzie er helemaal niets van zou verraden. Integendeel, herhaaldelijk schicht een weerglans van prae-intellectueel vermoeden door zijn gedichten. En al nodigen ze zelf daartoe nauwelijks uit, koel en afwerend-nuchter als ze zich veelal voordoen, - het is zeker niet zinloos te onderzoeken, van welke innerlijke processen ze de eindphase zijn. Of moet ik zeggen: de weergave van de eindphase? Want wat bij dit onderzoek blijkt is het feit, dat niet alleen ìn zijn poëzie, maar ook daarachter Kossmann's intellect - en een rationalistisch bepaald intellect - de primaire aandriften afremt en betoomt. Het moge wat gewaagd klinken, maar dat verraadt zich mij in het betrekkelijk groot aantal verzen, die handelen over parken, tuinen etc., waarin de dichter zich blijkbaar bijzonder op zijn plaats voelt. Parken en tuinen, - wat zijn het welbeschouwd anders dan gecultiveerde, op orde en in cultuur gebrachte natuur, principiële beheersing van het elementaire en ongebondene? Nu is het m.i. de taak der poëzie, op háár wijze partiëel ordening aan te brengen in de ‘chaos’ van het natuurlijk-gegevene, het chaotische leven - ik sprak daar uitvoerig over in het eerste deel van dit boek -, maar dat betekent nu juist nièt wat Kossmann doet; het impliceert veeleer datgene wat het streven uitmaakt van verschillende anderen, en m.i. de belangrijksten onder onze na-oorlogse dichters: hun gedichten, met een minimum aan intellectuele gepreoccupeerdheid belast, zijn zèlf bezig, bewegelijk en nerveus vaak, om het leven te ordenen. Bij Kossmann daarentegen is het zo, dat hij langs verstandelijke weg zich zijn wereld(beeld) verovert en pas van daaruit zijn verzen schrijft. De wildernis is al tot park gecultiveerd, eer hij zich het schrijven van poëzie toestaat.

[p. 185]

Overigens is het veelzeggend dat in Kossmann's parken zoveel elfen, saters, faunen, ‘maagdelijke baadsters’ etc. rondspoken. Soms alleen maar in de gestalte van stenen beelden: monumenten, herinneringen aan de nu getemde oerkrachten der natuur. Hoe dan ook, ze verraden op schalkse wijze het kwaad geweten van de auteur en zijn heimelijkste vrees (of wens?), dat het nooit helemaal zal gelukken, het chaotische, animale, spontane, geheimzinnige - al naar men het zeggen wil - intellectueel te beheersen. Opmerkelijk is trouwens dat deze parken over het algemeen zo'n herfstige indruk maken: ze verwilderen alweer. Natuurlijk kan men dat als zucht naar romantiek verklaren, maar deze dichter is beslist minder romantisch dan hij soms voorgeeft te zijn; daarom geloof ik veeleer, dat ook hierin zich dat ‘kwaad geweten’ manifesteert en diezelfde twijfel ten aanzien van het oppermachtig intellect. Ik laat hier volgen het derde vers van

Bij de vijver schimmelt 's nachts het bederf.
Tussen de struiken
Wanhopen bloemen die nooit ontluiken,
Rotten vergeten vruchten, vervelen
Geuren zich die oud zijn en versleten.
Maar 's morgens vouwt de dag zijn juwelen
Waaier plotseling open,
Ontbloeit de wereld in kelken
Die door de zomer schitteren
En later, in de bittere
Herfst van hun verwelken,
Al hun kleur neerleggen in hun vruchten,
Waaien geruchten over, vluchten
Kleine vogels, schemert
Het naakt van de baadster, die uit de dromen
Van haar maagdelijkheid is ontwaakt,
Glanzend van jeugd tussen de wegen,
En slaan de bomen, aan het gewemel
Der kleuren ontstegen,
Hun grote ogen langzaam naar de hemel.

Ik mag intussen niet suggereren dat Kossmann's poëtisch tekort - want dat is het toch wel - hemzelf onbewust bleef, zij het dan dat hij het waarschijnlijk niet als tekort zal erkennen. Reeds in het titelgedicht van zijn eerste bundel Het vuurwerk wordt de lezer voorbereid op een koele, weinig gepassionneerde poëzie. De dichter vergelijkt zich hier met een vuurwerk, een kaal staketsel, dat staat te wachten tot het zal worden ontstoken door ‘een der vonken / uit zuivre hemel of spelonken’. Populair gezegd: het enige waardoor hij in vuur zou kunnen geraken zou een ‘metaphysische’ ervaring moeten zijn. Maar de nogal ironische bewoordingen die ik citeerde laten er geen twijfel over bestaan dat hij daaraan in feite niet gelooft. Het wonder gebeurt dan ook nergens in zijn poëzie, en men is al geneigd de titel Het vuurwerk zonder meer ironisch te verstaan, wanneer men ontdekt dat veel van Kossmann's gedichten op de hem eigen rustige toon handelen over de ‘explosiviteit’ van dieren (gekooide dieren meestal) en dingen die hij heeft waargenomen. Kossmann heeft zijn harts-

[p. 186]

tocht - een hoezeer verholen hartstocht dan ook - a.h.w. buiten zichzelf geprojecteerd, om er psychologisch geïnteresseerd, maar op een afstand, naar te kijken; hij wenst er niet enkelvoudig in te leven:

De felle schop - een mager stuk metaal,

Een houten steel die glanzend en verlegen

Bevuild door modder is en zomerregen -

Was in de avond hulpeloos en kaal,

Maar 's morgens beet hij in de harde grond

Met honger die geen voedsel kan weerstreven

En in zijn opgooi was het grote leven

Zo zegevierend dat hem niets weerstond.

In deze trek herkent men ogenblikkelijk de romancier. De romancier immers móet afstand bewaren tot zijn hoofdpersoon, moet aan alle kanten om hem kunnen heenlopen, - de dichter evenwel is per definitie zijn eigen hoofdpersoon. Kort en goed: Kossmann's gedichten zijn typisch poëzie van een romanschrijver: zeker niet oninteressant en in tegenstelling tot de verzen van de meeste prozaïsten onmiskenbaar poëzie, maar toch nogal onbevredigend. Ik kan niet goed meer geloven in het telkens opnieuw in een andere huid kruipen, waarop deze dichter zich toelegt: de danseres, de fantast, de geesteszieke, de prinses, de goochelaar... Ik reageer er alleen maar op met het gevoel dat ik zoëven al onder woorden heb gebracht: ‘zeker niet oninteressant’. Ik zie in Kossmann's verzen hoofdzakelijk de technisch knappe, psychologisch geraffineerde werkstukken, - mijn werkelijkheid wordt er niet door veranderd. Laat ik echter niet verder op deze dingen ingaan; wie mijn inleiding las zal zonder meer begrijpen waar de schoen wringt: Kossmann's benaderingswijze van de dingen staat diametraal tegenover de ‘werkelijkheidsmystiek’ die ik aan de orde stelde.

Ondanks dit ‘verschil in klimaat’ betekent het zeker geen straf voor mij, in de bundels van Alfred Kossmann te bladeren. Het is tenslotte wel iets waard een intelligent, fantazierijk en taalgevoelig mens te ontmoeten. Wel uit die taalgevoeligheid zich nogal eens in een al te artificiëel gebruik van binnenrijmen en enjambementen, maar er komt uit zijn poëzie althans een duidelijk te onderscheiden persoonlijk geluid tot mij over. Ik zie dan ook heel goed in dat m.n. de bundel De bosheks enkele uitstekende specimina van Kossmann's zo volkomen eigen genre bevat: rhythmisch zeer uitzonderlijke, vaak fantaisistisch-aandoende gedichten, die uit onze nieuwere literatuur niet zo maar zijn weg te denken.

Trouwens, ook onder de verzen die Kossmann na het verschijnen van De bosheks in het tijdschrift Libertinage publiceerde zijn opmerkelijke dingen. En een gedicht als De dood van de giraffen uit dit tijdschrift is stellig meesterlijk; het ontsnapt bovendien vrijwel aan de bezwaren die ik hierboven formuleerde. Hier volgt het derde gedeelte:

De doden leven nog in ons.
Wij horen de dode honden in ons blaffen, de dode insecten gonzen,
De dode vogels zingen.
Nu leven de dode giraffen in ons hun hooghartig bestaan
Ingekeerd verder.

[p. 187]

 

Wij voelen ze bewegen, hun fragiele poten en hun lieve nekken,

 

En het deert ons niet. Zij zijn welkom, wij hebben plaats genoeg,

 

Wij ontvangen ze graag, die zachte, trotse personen.

 

Maar de levenden sterven met de stervenden,

 

Ze sterven in talloze bedden,

 

En het is bijna ondragelijk om dood te zijn in dat ontzaglijk doodzijn,

 

Om te verrotten in dat subtiele vlees,

 

Om te zijn uitgewist in die tedere ogen,

 

Om te zijn weggeruimd in dat drievoudig graf.

Opmerkelijk is de ontwikkeling van Alfred Kossmann in de richting van het satyrische. Dat komt tot dusver vooral tot uiting in de Negen blasphemieën die hij mee terugbracht van een reis naar Italië. Kossmann is één der zeer weinigen, van wie ik in dit opzicht iets verwacht, jùist op grond van zijn intellectualiteit. Maar is het een te hatelijk grapje, wanneer ik ervan zeg dat ik dit alleen maar een ‘qualité de ses défauts’ acht?