Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 179]

Hans Warren
Geb. 20 October 1921 te Borssele

Publicaties
Pastorale, ged. 1946; In memoriam dr Jac. P. Thijsse, ged. 1947; Eiland in de stroom, ged. 1951.

Een enkele maal komt het voor dat een kunstenaar zo dwingend een landschap voor ons weet op te roepen, dat wij met dat landschap evenzeer vertrouwd raken als met hemzelf. In de poëzie is dat overigens steeds minder het geval: onze jonge dichters zijn daarvoor te zeer op eigen zielswerkelijkheid en zielsproblematiek afgestemd, en poëzie die op een of andere manier haar oorsprong heeft in natuuraanschouwing en natuurgevoel geldt tegenwoordig als verouderd.

Ik kan dat begrijpen, want het is mijn eigen vooroordeel. En ik geloof ook dat wij in de meeste gevallen terecht afwijzen wat zich als ‘landschappelijke kunst’ aandient en wat gewoonlijk aan artistieke vooronderstellingen daarachter zit: het impressionisme, houding van degene die de dingen - en niet alleen de natuur - tracht weer te geven, zoals ze zich aan hem voordoen, slechts onder de telkens wisselende belichting van zijn stemmingen, of die, erger nog, de werkelijkheid in haar toevallige aspecten tracht te ‘copiëren’ in mooie prentjes, die van het wezenlijk-menselijke weinig of niets te vermoeden geven. De impressionistische kunstenaar blijft meestal de buitenstaander, de toeschouwer, de snel afgeleide zoeker naar telkens een nieuw ‘sujet’, iemand die het leven beschouwt om er schoonheid uit te slaan, maar die het niet lééft. Kortom, wat mij in dit genre van kunst tegenstaat is het principieel gebrek aan persoonlijke inzet.

Wat nu de ‘moderne poëzie’ betreft, - ook de na-oorlogse dichter is op alle mogelijke manieren met de natuur bezig, maar heel anders dan vroeger. Juist in de gegevens der natuur heeft hij zijn eigen symbolen en archetypen ontdekt: water, licht, lucht, herfst, lente, vogel, om er maar enkele te noemen. De natuur is niet meer een objectief gegeven, maar in existentiële zin actuele werkelijkheid, waarin en waaraan hij zichzelf beleeft. En dat ik mij van deze ontwikkeling in onze poëzie nogal wat voorstel, hoef ik niet meer te zeggen, - ik verwijs er slechts voor naar Hoofdstuk IV van wat ik ‘in het algemeen’ opmerkte.

Ik geloof echter dat er ook nog een ándere mogelijkheid is om zich als dichter op een verantwoorde wijze met de natuur, het landschap te occuperen, zelfs al maakt men daarbij gebruik van impressionistische uitdrukkingsmiddelen; een mogelijkheid trouwens die, naar het mij toeschijnt, met die archetypische wijze van natuurbeleving zeer verwant is, alleen minder toegespitst. Ik merkte daarover al het een en ander op bij de behandeling van J.W. Schulte Nordholt. En wanneer ik de verzen van de Zeeuwse dichter Hans Warren lees, word ik er mij weer eens temeer van bewust, dat onze dichtkunst tot haar schade bezig is een zeer eigen aspect te verliezen. Een aspect dat àl te vlot en kortzichtig als ‘impressionisme’ wordt gedoodverfd. Zeker, in Warren's eerste bundel Pastorale gaat dat andere nog veel te veel schuil onder een overmatig gebruik van impressionistische taal- en verbeeldingsmiddelen, ofschoon vaak heel persoonlijk aangewend:

[p. 180]

 

Wij zagen vissen na die stoeiden in het water

 

Als spoelen schietend uit het woelen van de golven -

en het grote gedicht In memoriam Jac. P. Thijsse werd juist in dit opzicht een volslagen mislukking, nl. niet veel meer dan een soort dichterlijke flora en fauna. De bundel Eiland in de stroom evenwel is beslist niet meer het werk van iemand die alleen maar een aesthetisch-ontroerde verhouding heeft tot het land dat hij... Ja, wat moet ik nu schrijven: beschrijft, bedicht? Maar dat zijn, welverstaan, volslagen impressionistische bewoordingen. Ik moet het zó aanduiden: Warren schrijft van het Zeeuwse land uit; hij is er zelf een deel van, zodat het zich in zijn verzen eenvoudig manifesteert, - door hem heen manifest wordt in al zijn geurigheid en kleurigheid. Zijn verzen ontstonden uit een totale verbondenheid met de dingen waarin hij mens is. En wanneer zulk een de gehele persoon rakende relatie tot de werkelijkheid, welke dan ook, één der kenmerken is van moderne poëzie, - welnu, dan mag die van Hans Warren, hoe traditioneel van vorm en uitdrukking misschien ook, voluit modern heten.

Het boekje Pastorale, Warren's eerste bundel, onderscheidde zich nauwelijks van wat er omstreeks 1946 vrij algemeen aan poëzie werd geschreven: vaag-moedeloze verzen, die nauwelijks te kennen gaven waarop hun moedeloosheid eigenlijk berustte. De bundel bevat het ‘poëtisch verslag’ van een landelijke liefde, maar bijna nergens is het geluk onvertroebeld. Zelfs in de nabijheid van de geliefde kan de dichter zich ver van haar voelen, - in elk geval klinkt voortdurend een donkere ondertoon in deze verzen mee. De naam van Alain-Fournier, die men onder het citaat vindt dat Warren zich als motto voor zijn bundel koos, zou daarvan een gedeeltelijke verklaring kunnen geven: de weemoed als geluk te beleven, het geluk als weemoed, - herinnering als heimelijke krachtbron van een mensenleven... Maar welbeschouwd is hiermee toch alleen maar een diepe innerlijke verwantschap aangewezen. Zou de wezenlijke verklaring ervan, het existentieel motief, niet veeleer moeten worden gezocht in iets wat pas vijf jaar later, in de bundel Eiland in de stroom, tot uitdrukking zal komen? - Hoe dan ook, het zijn doorgaans wat droevige, tedere gedichten die we in Pastorale vinden, maar daartussen kan soms ineens een sterk en levenskrachtig vers omhoog schieten, zoals het kruidige sonnet Landelijke herfst, waarvan dit het octaaf is:

Bijt in je mond de rode appels stuk,
De herfst is er, met overvloed van vruchten.
Kijk zittend op 't terras naar vogelvluchten
Die rustloos trekken naar een nieuw geluk.

Knip met een scherpe schaar de purpren druivetrossen
En schep de honing in een stenen schaal,
Dan zal ons landelijk, eenvoudig maal
De schade van het zomereind inlossen.

Ik denk echter vooral aan een gedicht dat niet alleen de limiet vertegenwoordigt van wat Warren in zijn eerste bundel bereikte, maar waarin

[p. 181]

bovendien het signaal te horen is van wat zich in onze poëzie steeds meer present zal stellen: de beleving van het eigen lichaam, en de beleving van de ruimte aan het eigen lichaam.

Lauw en haast tastbaar, teer van buitengeuren,
Omvangt de morgenwind ons in de brede geulen.
Het water vonkt tussen de bleek goudgrijze zanden
Als blauw en groen geslepen spikkelende vlammen.

Ons lichaam hebben we weer vrij gegeven,
Bevrijdend is het zand dat om de enkels sluit.
Alles is zo vertrouwd, de wind te voelen leven
Rondom het glanzend bruine van je gladde huid.

Ik wens geen paradijs dan deze lage velden
Vol blauwe gloed van bloemen langs het grijze gras,
Met aan de hoge rand de onmetelijke ruimten
Van zand en stroomgebied trillend in zonneglans.

Soepel en warm voegen zich al je leden
In mijn omhelzing en je schouders smaken zilt
Naar golvenzout. Zo staan wij, hoog en vrij verrezen
Boven de vlakten in de verre zomerwind.

Toegegeven, dit vers is nog veel te weelderig van woordgebruik, veel te vol met sierende epitheta, - die aartsvijanden der poëzie! - maar er is nauwelijks een gedicht waaruit ik de couleur locale van een land èn de couleur personnelle van een dichter zo onmiddellijk leerde kennen.

Intussen komt Hans Warren's verhouding tot het ‘landschap’ pas in de bundel Eiland in de stroom tot haar recht als wat zij wezenlijk is. Er wordt in deze bundel een eenheid, een voortdurend actuele wisselwerking tussen de mens en zijn landschappelijke achtergrond gesuggereerd, die men zich nauwelijks integraler denken kan. Ik word erdoor herinnerd aan de losse vanzelfsprekendheid, waarmee op oude voorstellingen griekse godengestalten uit een landschap naar voren treden, als om er even later weer spoorloos mee samen te vallen:

Ik leef van beziën dit jaargetij,
Waarin ik alle dagen sterven wil;
Geen vogelkreet lokt mij meer naar de verten,
Ik ben gestrand in nevels van de kim.

Ik lig in 't zoute water van de stroom,
Sterk nog en bruin onder de naakte zon,
Over mij wiegen wieren en de krabben
Nijpen in mij hun scherpe scharen krom.

Ik heb het leven tot een eind geleid,
Koester mij als een dier op warme steen
En lik het ziltwaas van mijn koele schouder.
Een reiger krijt. Ik wil nergens meer heen.

[p. 182]

Ja, waarom zou ik voor de vreemde formulering terugschrikken: Warren is ‘een griekse-god in het zeeuwse landschap’. Aan die suggestie wordt door de tweede helft van de bundel, de liefdespoëzie, trouwens nog kracht bijgezet. Is niet het karakteristieke van de griekse goden geweest, dat zij nooit goden zijn geweest in de zin van almachtige, alwetende, algoede, enfin ‘gans andere’ hemelwezens, maar dat zij altijd in laatste instantie horig bleven aan een achter hen oprijzend ‘theon’, een algemeen-bepalende goddelijkheid? Zij waren eigenlijk niet anders dan exponent, personificatie van allerlei in de kosmos werkzame krachten. En in dit verband denk ik natuurlijk vooral aan de mysteriën der vegetatiegoden, die mee-bepaald waren door de onontkoombare wisseling der seizoenen en in de herfst stierven om in het voorjaar weer op te staan, a.h.w. beurtelings verteerd en gewekt door de innerlijke krachten die zij in zich omdroegen. Hieraan word ik, Warren's gedichten lezend, herinnerd. Hij is diep-vertrouwd met de innigste geluiden, kleuren en geuren en met de lichtste bewegingen van de natuur, alsof hij zelf daaruit was voortgekomen, ja ze nog als een kleed om zijn lichaam droeg.

Hiermee ben ik dan tot het essentiële gekomen. Want waar het in deze gedichten uit de tweede helft van Eiland in de stroom om gaat, dat is het lijden van dit lichaam - ‘lichaam’ dan verstaan als een pregnante aanduiding van de gehele mens -, maar dan een lijden van het lichaam gehuld in dit kleed, een kleed dat verwarmt en beschermt, verbloemt en bemantelt, soms ook hindert, maar in laatste instantie mee-zucht en mee-lijdt:

Wind vouwt zijn waaiers dicht over mijn nachtlijk dak.
Nooit zal ik weten of ik van je heb gehouden,
Mijn liefde zal als 't land haar maagdlijkheid behouden:
Vorst ging er over heen - zelfs je beeltenis brak,
Sinds je mij bent voorbijgegaan en als een boom
Je plaats genomen hebt in 't grote onbekende
Van een dode natuur, en je gelaat zich wendde
Traag naar het duister van een langgeleden droom.

Over het eigenlijke conflict achter deze poëzie - de oorzaak van de weemoed, het gevoel van onvervulbaarheid, dat ook hier zich op een aan Alain-Fournier herinnerende wijze uit - zijn wij niet in het ongewisse. Het ligt al heimelijk in de titel van de bundel opgesloten: de plek waar hij woont, het ‘eiland in de stroom’, werd de dichter tot een symbool van eigen problematiek. Het is een voor de liefde te gespletene, die uit deze verzen naar voren komt: een eiland bespoeld en bepaald door twee armen van dezelfde stroom. Niet ten onrechte staan zij onder de titel Lacrimoso, want ze zijn een poëzie van voornamelijk pijn, van eenzaamheid en hunkering, van het onvervulbare en in zichzelf doelloze. Soms ook van een felle en duistere hartstocht, door dit besef van doelloosheid opgezweept.

Een ontroerend boekje, dit Eiland in de stroom. Niet ‘belangrijk’ weliswaar, maar toch stellig ‘belangwekkend’. Al was het alleen maar omdat ik nauwelijks een publicatie weet te noemen, waarin een bepaalde vorm van erotisch beleven tegelijkertijd zo onomwonden en fijnzinnig haar uit-

[p. 183]

drukking heeft gevonden. Trouwens, ook overigens ben ik blij met deze bundel, met name uit formele overwegingen. Kon men bij de waardering van de beide vorige boekjes beslist niet hoger komen dan de noot ‘beminnelijk’, als gevolg van de vele verstechnische onbeholpenheden, - in Warren's nieuwe poëzie wordt men in dit opzicht nauwelijks meer gehinderd: haar innerlijke en uiterlijke structuur zijn hier althans veel meer met elkaar in overeenstemming. Mijn bedenkingen richten zich dan ook veeleer tegen het feit dat de dichter zich tòch nog te gemakkelijk in decoratieve details verliest.

Ik heb mij voorgenomen in dit boek niet in te gaan op nog ongepubliceerd werk. Het is mij echter onmogelijk geheel te zwijgen over de merkwaardige poëtische groeiphase die Hans Warren na Eiland in de stroom heeft doorgemaakt, - men zal daarvan binnenkort kennis kunnen nemen. In ieder geval zal wel blijken dat degene die door velen als de meest traditionalistische dichter uit Stroomgebied wordt gezien, beslist minder is vastgeroest in een verouderd schema dan zij dachten...