Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 175]

Bergman
Geb. 11 September 1921 te Bergambacht

Publicatie
Modus vivendi, ged. 1950.

Bij mijn weten is Bergman de enige in onze poëzie, die alleen onder een achternaam, zij het dan een pseudoniem, wenst te bestaan. Voorál geen voornaam, zelfs geen voorletter! Daar valt, dunkt mij, al dadelijk iets uit af te leiden ten aanzien van zijn houding tegenover de literatuur. Bergman moet hetzij een zekere afkeer hebben van het behaagziek exhibitionisme, waartoe kunstenaars maar al te gemakkelijk vervallen, hetzij zichzelf als kunstenaar niet helemaal au sérieux nemen. En ik heb de indruk dat zowel het een als het ander bij deze dichter het geval is. Het weerspiegelt zich m.i. in de opzettelijk schoolse en houterige, ja rijmpjesachtige vorm die hij aan vele van zijn verzen gaf - tweeregelige strofen in gepaard rijm - en misschien meer nog in de velerlei fratsen en kronkels, waarvan zijn bundel Modus vivendi vol staat. Er is eigenlijk geen dichter onder de jongeren, die zo hardnekkig de spot drijft met zijn lezers, - en ook met zichzelf. Hij bedelt er beslist niet om, serieus te worden genomen; hij doet het zichzelf immers ook niet? Althans niet met die zware ernst, die we tegenwoordig zo grif ‘existentieel’ noemen.

het liefste ben ik bij mezelf te gast,
ik melk de tijd, doe niemand overlast.

een fles vertier prijkt voor mij op de tafel,
geen suffe vrienden roeren hier hun wafel.

mijn kameraad; een boek met spookverhalen,
rust aan mijn borst en tempert al mijn kwalen.

soms sta ik op en strek mijn stramme spieren,
de wind belast zich met de geur der vlieren.

en als de schemer struikelt in het duister
spint mij het kaarslicht in zijn gazen luister.

geweldig rijst mijn schaduw op de muren,
ik zeg, verzoend met God en de geburen:

de eenzamen, dat zijn mijn bondgenoten,
zij minnen net als ik hun eigen tafelpoten.

Ik weet wel, dit is geen sterk gedicht. De achtste regel bv. is op zichzelf misschien grappig, maar functionneert niet in het versverband en de hele volgende strofe is ronduit slecht, al moge dat kaarslicht dan geen ‘dichterlijke’ opsmuk zijn, maar regelrechte weergave van de oorlogssituatie waarin het vers ontstond. Een dubieus gedicht derhalve, maar niettemin karakteristiek. Juist op deze ironiserende en zelf-ironiserende manier geeft

[p. 176]

Bergman zich soms aan de opmerkzame lezer te kennen als een zij het niet belangrijke, dan toch opmerkelijke figuur, voor wie de poëzie, déze poëzie, inderdaad een modus vivendi is.

Ondanks alle op het oog nogal oppervlakkige humor, waaraan de dichter zich te buiten gaat, blijken de meeste van zijn verzen bij nader toezien voort te komen uit een levensgevoel, dat met het ene woord onlust waarschijnlijk àl te vaag is aangeduid. Bergman ligt evenzeer met zichzelf en met de wereld, als met de ‘kunst’ overhoop, - en verschillende meer serieus aandoende gedichten uit het tweede deel van zijn bundel doen vermoeden dat dìt het is wat hem dwarszit en in een critische, non-conformistische positie gedrongen houdt: het besef van een crisis waarin al onze aangelegenheden, ons leven en onze kunst, betrokken zijn: het oordeel van de bijbelse God, en de wetenschap niet te kunnen vluchten in wélke ideaal-conceptie van het leven ook.

Dat besef kan maar al te gemakkelijk in een ten enenmale steriele dialectiek voeren. Niets is meer helemaal serieus te nemen, au fond ook het eigen bestaan en het eigen inzicht in deze dingen niet. Relativisme - al naar iemands aard berustend, luchthartig of agressief - lijkt dan de enig mogelijke consequentie. Bij Bergman leidt het tot een verbinding, een nogal grillige combinatie van die laatste twee. ‘Die in de hemel woont, lacht’, - staat er ergens in de Psalmen. Deze dichter heeft het gehoord en op zíjn wijze lacht hij mee, maar het gaat niet helemaal van harte; men vermoedt er telkens iets van onvrede met zichzelf, van angst achter. En het is, geloof ik, deze gebarsten lach, die doorklinkt in Bergman's humor. Een dergelijke ironiserende houding dreigt echter voortdurend te worden tot een levensreden op zichzelf: men meent in zijn persoonlijk gevoel van onlust voldoende tol te hebben betaald aan de ernst van de situatie, - en aan dat gevaar is ook Bergman niet ontsnapt. De lach werkt relativerend, en deze dichter lacht consequent. Er is geen enkele zaak die hij met een laatste ernst voorstaat; alles blijft in het relatieve:

de vogel weet niet van zijn zingen
geen dichter kent de maneschijn;
dit is mijn ‘kort begrip’: de dingen
zijn altijd anders, dan zij zijn.

Dat geeft aan deze poëzie iets onbevredigends; ze raakt ons maar zelden. We ‘geloven het wel’. We nemen op enige afstand tamelijk ongeïnteresseerd kennis van een zeer gevarieerd spel met woorden en gedachten, waar de dichter zelf toch jùist niet helemaal bij betrokken schijnt. Het grapje blijkt nogal eens louter om het grapje gelanceerd en het middel der ironie tot doel in zichzelf verheven.

Dat neemt intussen niet weg wat ik aan het begin schreef: dat ik onvoorwaardelijk in de oprechtheid van de titel, die Bergman aan zijn bundel gaf, geloof. Het is inderdaad een modus vivendi, deze houding tegenover het leven èn de poëzie waarin ze wordt gerealiseerd; misschien zelfs Bergman's enige mogelijkheid om zichzelf te handhaven tegenover de wereld... en tegenover God. Maar om der wille van de poëzie zou men wensen, dat hij zich aan één van die twee, of zelfs aan beide, met

[p. 177]

huid en haar verloren gaf, in elk geval dat hij zijn critische gereserveerdheid aflegde. Hij moge in concreto die keuze voor het leven doen, die hij in een overigens niet bijster sterk vers als dit suggereerde:

vandaag is er geen dag geweest,
vandaag was alles leeg;
de straat, als na een roezig feest,
lag uitgeput en zweeg.

de vensters bleven roerloos dicht,
de klokken stonden stil;
de wereld was een dood gewicht
en niemand gaf een gil.

en ik, die door de stilte schreed,
zag huiv'rend om mij heen;
er was geen vreugd, er was geen leed,
geeuw tussen ja en neen.

toen zei ik: God, breng met uw hand
de boel maar weer op gang;
wie op uw kusten is gestrand,
is voor geen chaos bang.

Intussen treft men in Modus vivendi toch in elk geval een handvol verzen aan, waarin Bergman's ironie en ironische introspectie tezamen met een bewegelijke fantasie tot adequate verbeeldingen van zijn levensbesef hebben geleid. Trouwens, zelfs waar dat niet of maar ten dele het geval is, valt er aan deze bundel nog wel plezier te beleven, mits men zijn eisen niet te hoog stelt. Zo schreef Bergman bv. een groot aantal grappige, soms heel puntige kwatrijnen, - ik citeerde er één van. En verder denk ik aan zijn diepzeegedichten, zoals de Overpeinzingen van een inktvis, in laatste instantie bizarre zelfprojecties. Trouwens, de bewonderaars van weldoordachte poëzie kunnen bij deze dichter hun hart ophalen; speciaal voor hen heeft hij allerlei wiskunstig-uitgebalanceerd trapezewerk ontworpen, o.a. in de kleine reeks Dromen van Algebraïcus. Het zijn eigenlijk niet anders dan zijdelingse zelfportretten, lachspiegel-momentopnamen:

ik ben een evenwichtig man -
reïncarnatie van een lama;
ik houd van orde en ik kan
niet dromen zonder mijn pyama...

Maar pas op, want met dit soort verzen neemt Bergman niet alleen zichzelf, maar meer nog die bewonderende lezers in het ootje, evenals in enkele serieuzer lijkende poëmen, waarin hij welbeschouwd alleen maar die wiskunstig-berekenende wijze van verzenschrijven ad absurdum voert.

Overigens is het evident, dat hij zijn brille en de overtuigingskracht daarvan herhaaldelijk overschat. Een grote mate van esprit, maar meestal niet in de juiste dosering, gemeten aan wat hij in feite te zeggen heeft, -

[p. 178]

zo zou ik het bezwaar willen formuleren, dat zich aan de lezer opdringt. Niettemin is het toch wel van belang dat er eens ergens, zoals hier, radicaal een loopje wordt genomen zowel met onszelf als met onze problemen en gewichtigheden. In een literatuur als de onze, die zozeer relativiteitsbesef mist, is het bestaan van deze bundel - of moet ik zeggen: van deze dichter? - wellicht een hartversterkender symptoom dan het verschijnen van veel literair-waardevoller poëzie.

Kort geconcludeerd: het komt mij voor dat Bergman, ondanks het onevenwichtige van zijn debuut en de klaarblijkelijke beperktheid van zijn talent, mogelijkheden heeft die enig vertrouwen in zijn ontwikkeling rechtvaardigen. Mits hij althans in staat is tegenover het tot dusver gedemonstreerde overwicht aan geest een duidelijk tegenwicht aan hart te stellen.