Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 167]

J. Meulenbelt
Geb. 8 Maart 1921 te Amsterdam

Publicatie
Plattegrond, ged. 1950.

Moeten we in het algemeen zeggen, dat de poëtische erfenis van Forum, na door de Criterium-generatie gedeeltelijk te zijn aanvaard, door de dichters van nu stilzwijgend maar pertinent wordt afgewezen, - in de Utrechtse dichter J. Meulenbelt leeft een belangrijk deel van deze traditie ongehinderd voort. En daarmee staat Meulenbelt betrekkelijk op zichzelf temidden van onze jonge dichters, - en dus ook in dit boek. Hij is één van degenen, op wie mijn algemene analyse van de na-oorlogse poëzie het minst van toepassing is. Misschien zou ik hem theoretisch zelfs niet eens ‘mogen’ waarderen... Het zij zo.

Waarin Meulenbelt's gedichten zich onmiddellijk onderscheiden, - dat is hun uitermate zakelijke, realistische inslag. Deze dichter heeft een wijze van zeggen, die er alleen op uit schijnt, exact en helder te formuleren. Een wijze van zeggen inderdaad: zijn poëzie zegt meer dan dat ze zingt, ze stelt meer vast dan dat ze loskomt. Meulenbelt schuwt elke vervoering, elke overmaat van gevoel, kortom: hij heeft een kennelijke aversie van ‘lyriek’. Dat neemt niet weg dat men de aandrift van zijn dichterschap gemakkelijk als een door en door lyrische herkent: heimwee en verlangen, die soms op 't onverwachtst door de gewoonlijk hechte voegen van zijn verzen heendringen, - maar als ze niet reeds bij voorbaat geïroniseerd zíjn, zal het onmiddellijk gebeuren. Ongeveer als bij Greshoff dus en bij Du Perron, alleen minder hinderlijk doorgaans, minder opgelegd.

Ik staar door 't raam in 't tuintje dat
anders dan ik, zijn bloei vergat,
en ik vind goed dat alles maar
wordt uitgesteld tot volgend jaar.

Ik zou in verband met Plattegrond, tot dusver Meulenbelt's enige bundel, willen spreken van een ‘burgerlijke poëzie’. - Het standpunt van de burger t.a.v. poëzie is bekend; hij haalt er zijn schouders over op: ‘laat de man gewóón doen en zich gewóón uitdrukken!’ Welnu, zo staat ook de dichter Meulenbelt er tegenover, althans tegenover zichzelf en zijn eigen werk. Dwars tegen alle artistieke conventie in weigert hij zijn loyaliteit met de burger (in zich) te verloochenen. En ik moet zeggen dat deze houding mij, en zéker ter afwisseling, bijzonder appreciabel lijkt. Eigenzinnig en eigengereid houdt zijn poëzie zich bezig met de fantasieloze burgerlijke verhoudingen, waarin ons menszijn zich voltrekt, met de ‘dingen die niet te hoog voor ons zijn’: het huwelijk vooral en het gezin. Dáárin, in die bijna àl te gewone levensvormen, tracht Meulenbelt met een maximum aan aandacht de zin van het leven op het spoor te komen, - middenin de alledaagse situaties van kleine vreugden en kleine verdrietelijkheden, een beetje spottend, een beetje ontgoocheld nu en dan - hoe

[p. 168]

kan het anders? - een tikje aangetast door spleen bij tijd en wijle, maar telkens ook weer overrompeld en ingepalmd door de natuurlijke goedheid van het leven:

Eerlijk gezegd: het is mij meegevallen.
Als baby ben ik somberder geweest
en als scholier heb ik meer kwaads gevreesd
dan nu ik met mijn kindren loop te mallen.

Het is wat triest natuurlijk, met zijn allen
een ommetje te maken, 't is geen feest
altijd te komen waar men is geweest,
maar op de duur gaat het toch wel bevallen.

Die sloot, die bomen om dat rare huis
zijn ondoorgrondlijk mooi, en bij Rhijnauwen
had ik wel kunnen huilen van geluk.

Niet dat ik stad en overspel verguis,
maar die zijn zo bedrieglijk en, in trouwe,
ons sentiment gaat daaraan sneller stuk.

Wat Meulenbelt schrijft is een burgerlijke poëzie, merkte ik op; maar ze is toch wel principieel anders dan die van een man als de goede Tollens, zij het dan dat men een enkele maal aan hem denken moet, wanneer Meulenbelt de warmte van de huiselijke haard belijdt. Wat voor onze negentiende-eeuwers een vanzelfsprekend gegeven was, is voor Meulenbelt een goed dat veróverd moest worden, - veroverd op de artist en de bourgeois-satisfait beide. Er ligt een bewuste keuze achter zijn burgerlijkheid. Vandaar dan ook de implicite agressiviteit van sommige verzen. Agressief in beide richtingen, ofschoon ze soms meer de indruk maken te zijn geschreven pour épater... les artistes, dan om de bourgeois te epateren Men leze de terzinen van het sonnet In October, waarin eerst de moralistische burger wordt geprikkeld door de openhartigheid die Meulenbelt aan de dag legt, vervolgens de anti-moralistische kunstenaar door de ‘ethische’ wijze waarop hij zijn bestaan rechtvaardigt:

Maar ik, in geen seizoen, krijg ooit genoeg
van al de charmes die op 't laken prijken
en min van 's avonds laat tot 's ochtends vroeg.

Ik houd het met die ene liefste schoot,
en kan mijn kindren in de ogen kijken
door overdag te werken voor hun brood.

Dit soort poëzie herinnert sterk aan die van iemand als Marja, die verbeten verdediger van de anecdotiek. En inderdaad, we hebben in Plattegrond grotendeels met anecdotische poëzie te maken. Echter niet met de harteloze anecdotiek die het genre in opspraak heeft gebracht: bijna overal voelt men de dichter met een hartverkwikkend stuk psychische energie in

[p. 169]

het vers. Dat neemt niet weg dat er nogal wat gedichten mislukt zijn, bv. doordat Meulenbelt een of ander ‘geval’ te baat nam om er zijn levenswijsheid - overigens van een bijzonder olijke en aanvaardbare soort - aan op te hangen of doordat het ‘geval’ alleen maar doorzichtig werd tot op een voor de lezer oninteressante futiliteit. Waar de dichter evenwel slaagt, móet men zich wel gewonnen geven aan zijn verrassende directheid van visie en taal. Het zijn de doodgewone, om niet te zeggen gemeenplaatsig-geworden woorden die hij gebruikt, maar met een zó persoonlijk accent, dat ik deze verzen tot de beste poésie parlante reken die in ons land werd geschreven. Meulenbelt is ongetwijfeld een dankbaar leerling van Nijhoff geweest, - als het er op aankomt, geloof ik, méér dan van Du Perron of Greshoff.

Ik suggereerde feitelijk al, dat de dichter van Plattegrond in aanzienlijke mate de positie van de waarnemer inneemt tegenover de werkelijkheid. Dat betekent echter allerminst dat hij een ‘belangeloos toeschouwer’ zou zijn, zou weigeren zichzelf in te zetten. Op die gedachte kan geen serieus lezer van zijn bundel komen: daarvoor zijn deze verzen - ik wees er al op - te warm en te persoonlijk, om met één van Meulenbelt's critici te spreken: te ‘hartelijk’. Hij is een zeldzaam geïnteresseerd waarnemer, zowel van zichzelf als van zijn ‘Umwelt’. En al kan men het dan betreuren, dat hij geen gevleugelde Pegasus berijdt, - daar staat tegenover dat de ironische gereserveerdheid die hij betracht hem dermate eigen is, dat verschillende van zijn gedichten juist door hun nuchterheid frapperen.

Een waarnemer dus in veel opzichten. En als zodanig verhoudt Meulenbelt zich ook tot de hem objectief blijvende gegevenheden van natuur en landschap. Men leze de geestige notitie-achtige verzen ergens achterin de bundel, voor mijn gevoel wel ongeveer het boeiendste wat hij schreef, al doen ze even aan Pierre Kemp denken. Wonderlijk dat ik er zo over denk? Geheel in strijd met mijn uitgangspunt? - Maar men oordele zelf, of een gedicht als het volgende, hoe objectief ook, wel een objectieve aangelegenheid ìs:

't Gras is zo groen als gras met hier en daar
de doodgewone staande koe.
Daartussen ligt het koebeest. Grazensmoe.
Het half paar paarden stapt wat, maar
het schaap is nergens tegen, nergens voor:
't kijkt lijnrecht tussen weide en wolken door,
en ook de boer gaat nergens meer naar toe.

Intussen is Meulenbelt vóór alles een scherp waarnemer van zichzelf; en daaraan hebben we enkele psychologisch zeer ‘bekeken’ verzen te danken, zoals de ‘schijngestalten’ die de dichter van zichzelf ontwierp: Narcissus en Christophorus, - vooral het eerste. Trouwens overal in zijn bundel zet hij in strakke, rake lijnen, zonder veel aesthetische omhaal, de elementaire structuur van zijn menszijn en gevoelsleven voor ons neer, - inderdaad, zoals een plattegrond getekend wil zijn. Velen zullen dat voor poëzie te kaal,

[p. 170]

te aanvankelijk achten. Maar, vraag ik mij af, hoeveel dichters hebben het vermogen, en wellicht meer nog: de moed, om zich zo markant en ‘onverbloemd’ bloot te geven?

Daar is hij dus, deze dichter: een minnaar, belijder van de aardse lust, maar dan één die - goed burgerlijk! - de erotiek op zijn eigen vrouw betrekt:

Ik ben een man die met zijn vrouw moet leven
en met de kindren die zij heeft gebaard...

en die er bovendien rond voor uitkomt dat hij ‘dolgraag zich laat kinderkusjes geven’. Kortom, zoals Greshoff zei: ‘een doodgewone vaderlandse vrijer’. En misschien staat er plotseling iemand verbaasd: dat dit thema zo oorspronkelijk aandoet in onze poëzie!