Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 162]

Paul Rodenko
Geb. 26 November 1920 te 's-Gravenhage

Publicatie
Gedichten, 1951.

De Gedichten van de Hagenaar Paul Rodenko - tot nu toe zijn enige bundel - realiseren wel de meest absolute plastiek die ik mij in poeticis denken kan. Hier is wat ik zou willen noemen het ‘lyrisch bestand’, dat iedere klassiek-georiënteerde poëzie eigen is geweest, tot een minimum gereduceerd. Elk sentiment bijna, elke gedachte is rechtstreeks tot beeld getransformeerd en verstelligd. En ook al staat niet ieder beeld ogenblikkelijk op uit de taal, - meestal volvoert Rodenko zijn bedoelingen met een zo grote trefzekerheid, dat zijn beelden zich eens voor al aan mij opdringen met heel de besefsinhoud die zij vertegenwoordigen. Wie kan zich bv. onttrekken aan de suggestie van deze kleine

Stormen jagen over de steppe
junckers jagen over de steppe
dorpen schuiven klagende
in hun foedraal
van rook

Wie zal de gitaar van mijn ziel bespelen
wie zal de gitaar van mijn dorp bespelen
een meisjeshand
heeft zeven snaren doorgeknipt
ze zijn gesprongen met een klein geluid van eksters.

Metaphorisch kan men deze beeldvorming eigenlijk niet noemen, althans niet wanneer men dat woord in de gebruikelijke zin opvat. Er wordt in deze poëzie immers niets vergeleken; er is geen sprake van parallelieën die al dan niet via een ‘als’ in de gedachtegang van het vers worden ingehaakt, ter verduidelijking of alleen maar ter verfraaiïng, als ornament. In zoverre is Rodenko wel de meest radicale tegenvoeter van de dichter die ik zoëven behandelde, Michael Deak. Rodenko's verzen willen zèlf meteen beeld zijn; en in díe zin zou men zijn poëzie dus een metaphorisch, overdrachtelijk spreken par excellence kunnen noemen. Ongetwijfeld is dit een doelstelling, die door veel moderne dichters wordt nagestreefd - in mijn inleiding wees ik daar al op -, maar zij werd tot nu toe nergens zo radicaal en bijna monomaan, maar toch ook frappant verwerkelijkt als in de poëzie van deze dichter; en ik heb daarmee dan vooral de tweede helft van zijn bundel op het oog.

Overigens begrijp ik heel goed de bedenkingen van hen die Rodenko, al naar zij het uitdrukken, ‘ziel’, ‘hart’, ‘menselijke diepte’ ontzeggen. Want, inderdaad, wie slechts prijsstelt op een gevoelige vertolking en uitwerking van ‘algemeenmenselijke’ gevoelens, kan in Rodenko's Gedichten niet terecht. Op deze bedenkingen ingaand, zou ik echter allereerst de vraag willen stellen, of poëzie ons dan altijd en direct moet raken op die zeer bepaalde wijze, die men meestal met woorden als ‘ontroeren’ etc. aanduidt.

[p. 163]

Kan het onder gegeven omstandigheden niet voldoende zijn, zich bv. ‘alleen maar’ visueel in trilling te laten brengen? Ik ben ervan overtuigd: wie zich op deze, aan de aard van zijn poëzie beantwoordende wijze voor Rodenko openstelt, zal ervaren dat er méér in beweging komt en dat zijn beelden doorzichtig worden tot op aanvankelijk onvermoede werkelijkheden, - als... russische ikonen, zou ik bij deze half-russische dichter willen zeggen.

Trouwens, Rodenko's ‘gemis aan diepte’ heeft, dunkt mij, een heel interessante achtergrond en is bovendien op een bijzonder boeiende wijze gecompenseerd. Uit deze poëzie spreekt m.i. een typisch-dieptepsychologische interesse, - geen wonder voor de psycholoog die de dichter in het dagelijks leven is! Hij kan er geen vrede mee hebben, het mysterieus halfdonker van onze diepten halfdonker te laten. En wanneer ik dus toestem dat zijn gedichten ‘diepte missen’, conformeer ik mij daarmee nièt aan de negatieve bedoeling achter die woorden; ik wil er wat mij betreft slechts mee zeggen, dat Rodenko poogt alle dimensies van het menszijn - en daarmee is hij wel terdege vertrouwd! - op het ene vlak, het scherm van ons voorstellingsvermogen te projecteren. Het is dan ook beslist een misverstand, dat Rodenko's poëzie niet ‘menselijk’ zou zijn. Om dat te verstaan moet men zich echter de moeite getroosten dieper in zijn beelden door te dringen; dan blijken zij onmiskenbaar teken-waarde te bezitten, symbolen te zijn voor werkelijkheden, waarin de dichter als mens betrokken is.

Door de ‘vlakheid’ van deze poëzie, opgevat in de hierboven geadstrueerde zin, komt het ook dat zijn verzen vaak doen denken aan primitieve tekeningen of, zoals hij zelf het mij min of meer in de pen geeft: aan oosterse tapijten en fresco's, die datzelfde twee-dimensionale, dat ‘gebrek aan diepte’ hebben. Ik vermoed tenminste, dat Rodenko niet voor niets de tweede, meest recente groep gedichten, waaruit hij zijn bundel opbouwde - ze dateren uit de jaren 1947-1951 - Arabisch heeft gedoopt.

Men wordt door zijn poëzie trouwens tòch al gedwongen oostwaarts - of moet ik zeggen: ‘oostelijk’? - te zien en te denken; dat zal wel samenhangen met zijn afkomst. Als hij bv. in zijn reeks Kamerpoëzie (1944-1947) onder de componenten van zijn werk (de ‘Medespelenden’) ‘de Traagheid’ vermeldt, lijkt mij dat een voortreffelijke aanduiding voor wat haar qua rhythmiek al dadelijk verwant doet zijn aan het rhythme van sommige slavische dansen, traag en toch soepel, als de elastieken buigzaamheid van gummi (een kernwoord in Rodenko's poëzie!). Er is een indolente maar gespannen aandacht in deze serie gedichten voor het traag en onontkoombaar vastlopen van verhoudingen, het tot stilstand komen van hoe dan ook op gang gekomen processen; en op een even trage, maar onontkoombare wijze dringt het zich visueel aan ons op: symbolen voor de onlustgevoelens die de dichter beheersen:

wij zijn twee logge waterbeesten
stom op elkander ingedreven
in deze grauwe oceaan
ik heb mij zachtjesaan
en met een eindeloze draaiing van mijn romp
een vormeloze zwarte klomp
traag aan je vastgezogen.

[p. 164]

De Traagheid staat onder de ‘medespelenden’ van het drama, waarin Rodenko zich betrokken voelt, overigens vermeld temidden van meer substantiële ‘acteurs’ als: de Spiegel, de Klok, het Venster, de Deur, etc. De dingen krijgen persoonlijkheid in Rodenko's gedichten, en met heel het gewicht daarvan dringen zij zich op aan de hoofdpersonen: Jij en Ik. Verbijsterend de obsessie die zij teweegbrengen. In zoiets intiems als een kamer ‘ontsluit zich de wereld’ als een afgrond, - men is aan de dingen overgeleverd en kan zelfs de ander, ook in zijn meest menselijke mogelijkheden en aspiraties, niet anders meer dan als ‘verdinglicht’ ervaren: als een bedreiging van zichzelf dus ook, of in ieder geval als iets waartoe men geen verhouding kan krijgen. Een ‘huis clos’, zoals Sartre het enkele jaren later in wèrkelijk toneel aan de orde zou stellen, waarin men vreemd is aan elkaar en aan de dingen, ja aan zichzelf:

Geen spiegels schragen onze gang
de ruiten zijn verdekt en blind
je hand ligt als een schaakstuk in mijn hand
ver klinkt het schreien van een kind
je mond beweegt verschrikt
je woorden wapperen
als witte hemden in de wind

Hoe komt het kluwen van de zon verward
wie heeft de tegels uitverteld
de angsten van het hart
zijn salamanders

Het uur blijft stom
waarom waarom
zijn alle dingen anders?

Opmerkelijk is ook, hoe Rodenko deze onlustgevoelens, zoals trouwens zijn stemmingen, noties en beseffen überhaupt, telkens weer in dieren projecteert en zo a.h.w. tot eigen leven laat komen. Dieren komt men in vrijwel alle gedichten tegen: slangen, giraffen, kikvorsen, bisons, paarden, konijnen, vissen, etc. etc. Hij usurpeert ze eenvoudig voor zijn poëzie en het zou de moeite waard zijn na te gaan, of hieruit niet au fond een magisch-manistische instelling op het leven spreekt en hoever dit ‘primitivisme’ reikt. Het steekt m.i. trouwens ook in het levend-ervaren der z.g. ‘dode dingen’, ofschoon men zou kunnen zeggen dat het daar een meer animistisch aspect heeft.

Ik beweerde zojuist, dat deze dieren als representanten van Rodenko's gemoedsgesteldheden en beseffen iets als een eigen leven binnen het vers gaan leiden; welnu, dat geldt niet alleen de dieren, maar alle beeldmateriaal waarin deze dichter zijn innerlijk exprimeert. Dat echter juist dit ‘eigen leven’ het leven van het vers nogal eens in de weg staat, lijkt mij niet te ontkennen. Het vers verbrokkelt er gemakkelijk door, zoals dat ook in die àndere expressionistische poëzie, die van omstreeks de eerste wereldoorlog, dikwijls het geval was; zo loopt het vers soms rakelings de pregnantie mis, waarnaar het op weg was. De beelding wordt overspannen en men krijgt de indruk, dat de dichter zich aan een hoger soort trapezewerk te buiten

[p. 165]

gaat, zich met reuzenzwaaien van associatie tot associatie slingerend. Dat acht ik hoofdzakelijk het geval in enkele verzen uit de groep Arabisch, waarin Rodenko, zoals ik al opmerkte, de vooronderstellingen van zijn beeldgebruik tot hun uiterste consequenties voert. In de hier volgende eerste strofe van het gedicht Existentiaal slaat hij m.i. door; hoe geslaagd sommige suggesties op zichzelf ook zijn:

Ik kan je mond niet tot granaten bijten liefste
de zilte stranden van je oor zijn onbewoonbaar
een edelhert breekt tevergeefs je neusbeen
de waaghals die je schoudervallen in een ton bedwingt
sterft roemloos in een zolderkamer in New York

Je polsen ritselen naar maandagochtendsportberichten
ik pluk de lelie van je stem als een coureur de dood
ik sta met beide benen voor je ogenrood
't Wilhelmus van je heupen
vermenigvuldigt mij in geometrische progressie

Overigens staan in deze tweede groep stellig de sterkste gedichten die Rodenko tot dusver schreef, zoals De dichter, Het beeld, Dit uur, Zomeravondval en intocht der kinderen en dit

Weer gaat de wereld als een meisjeskamer open
het straatgebeuren zeilt uit witte verten aan
arbeiders bouwen met aluinen handen aan
een raamloos huis van trappen en piano's.
De populieren werpen met een schoolse nijging
elkaar een bal vol vogelstemmen toe
en héél hoog schildert een onzichtbaar vliegtuig
helblauwe bloemen op helblauwe zijde.

De zon speelt aan mijn voeten als een ernstig kind.
Ik draag het donzen masker van
de eerste lentewind.

Persoonlijk ben ik geneigd de poëzie van Paul Rodenko bijzonder hoog aan te slaan. We hebben in hem zonder enige twijfel te maken met een van de meest interessante en vernieuwende figuren in onze literatuur. Begrijpelijk dus dat Simon Vinkenoog Rodenko een plaats gaf in Atonaal, hem daarmee bij de experimentelen inlijvend. Min of meer ten onrechte, vind ik nog altijd. Want wel is deze dichter een experimentator pur sang, maar ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat zijn poëzie toch wel van een heel andere geaardheid is dan die van Vinkenoog, Lucebert etc.: veel intellectueler en derhalve veel minder emotioneel dan de hunne.

Intussen is juist Rodenko een prachtig voorbeeld ten bewijze van mijn stelling, dat het denken waarlijk niet ipso facto het ontstaan van goede poëzie behoeft te frustreren. Ik meen zelfs dat juist zijn intellectualiteit Rodenko tot enkele van zijn beste gedichten heeft geïnspireerd. Ik schreef in het eerste deel van dit boek dat het enkel en alleen aankomt op de oriëntatie van het denken, en bij deze dichter is het, volkomen onrationalis-

[p. 166]

tisch en wars van apriorismen, op de elementaire structuren van het menszijn gericht.

Wij hebben in Rodenko een dichter van opmerkelijke originaliteit, aan wiens werk iedere vorm van provincialisme vreemd is. Hij is dan ook stellig één van degenen uit de na-oorlogse dichtergeneratie, met wie wij, gesteld dat de actie-radius van onze taal groter was, voor de dag zouden kunnen komen in de twintigste-eeuwse wereldliteratuur.