Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 158]

Michael Deak
Geb. 18 September 1920 te Alkmaar

Publicaties
Rederijk, ged. 1946; De vrouwenval, ged. 1947; Aphroditis, ged. 1950; Kruiswegsonnetten, 1950.

De Alkmaarder Michael Deak (ps. van S. Kapteyn) is een dichter die in onze nieuwe poëzie een nogal aparte plaats inneemt. Misschien heeft men weliswaar de neiging zijn werk, onder verwijzing ‘Aafjes’, ad acta te leggen in het Criterium-archief, - maar dat zou toch wel een te goedkope manier van poëzie-beoordelen zijn, al is ze tegenwoordig zeer in trek. Bovendien ziet deze beoordelingswijze volkomen over het hoofd dat Deak's poëzie, opgenomen in een Criterium-bloemlezing als bv. Hoornik's Twee lentes, ook daar een eigen plaats zou hebben ingenomen, onverwisselbaar zelfs naast die van Aafjes.

Michael Deak vertegenwoordigt een genre, dat eigenlijk nergens meer zo consequent wordt beoefend, - en ook eigenlijk niet meer kàn worden beoefend: dat van de poëzie als elegant spel. Ik wil niet beweren dat zijn werk daarmee ten enenmale zou zijn gekarakteriseerd, maar dit is toch wel de globale indruk die men na lezing van zijn gedichten overhoudt. Deak is een typisch ‘poëet’, een rederijker - zij het een alleszins moderne - of misschien meer nog een renaissancist. Hij is nl. niet alleen verzot op ingewikkelde woordspelingen, zoals deze:

Ik ben de nachtvorst der verlopen rozen
en elke nacht loopt er één roze in;
ik ben de wisse dooi van de vorstin...

maar misschien meer nog op fraaie, harmonische vormen. Dat komt al dadelijk tot uitdrukking in zijn evidente voorliefde voor uitgebalanceerde dichtschema's als sonnet, rondeel, triolet en ballade, vormen die hij - het moet gezegd - op een meesterlijke wijze hanteert. En als men er gevoel voor heeft, kan men telkens weer verrukt volgen, hoe Deak de meest ongedachte arabesken en sierlijke figuren door zijn poëzie trekt. Het is de zwierige traditie van Hooft, die in deze dichter weer stem en gestalte heeft gekregen. Niet zozeer diens voorkeur voor klassieke motieven, als wel zijn levendig esprit en de intelligente beheersing daarvan.

Er is bovendien ook, en heel duidelijk, iets van het rococo in dit werk: van het schoon-opgesmukt ten dans gaan, een dans ter werving van wéér een uitverkorene tot het vluchtig spel, dat snel alle stadia van toegenegenheid tot razernij en languissante verveling zal doorlopen. Want Deak's voorliefde voor schone en rijke vormen uit zich zeer terdege óók in het ene, oneindig gevarieerde thema van zijn poëzie: de vrouw in haar pure lichamelijkheid. Hij is de minnezanger bij uitnemendheid van deze dichtergeneratie, beslist minder verbloemend dan de middeleeuwse trovères, maar even ‘vindingrijk’ in het ontwerpen van zijn hoofse metaphoren. Overigens moet ik zeggen, dat hij mij daarin wel eens te driest is, dat hij m.a.w. de grenzen overschrijdt van de fijnzinnigheid, waarvan juist hij het m.i. moet hebben. Ik vermoed dat zijn kennelijke bewondering voor de middeleeuwse rokkenjager-dichter François Villon daar enigszins de oorzaak

[p. 159]

van is. Een affinititeit die in Deak's balladen, vooral in de Ballade van den likkebroer, tot opmerkelijke resultaten heeft geleid, maar die in de veel meer geciseleerde sonnetten een enkele maal brokken veroorzaakt. De gewaagde toespelingen die in de ruige, volkse schoonheid van Villon volkomen op hun plaats zijn, doen bij Deak gemakkelijk grof, zo niet pervers aan. Temeer omdat het ‘grof-zinnelijke’ bij Villon tenminste aan de orde komt in brutale scènes van allure, bij Deak veelal in wat ik zou willen noemen het klein gefrutsel. Men kan zich bij hem in het boudoir van een demie-mondaine wanen, bedweld door geurtjes, kleurtjes etc. en ingewijd in de verfijndste kunstgrepen der minne. Vaak echter geef ik mij graag aan de finesse van deze minnelyriek gewonnen. En zou een ontvankelijk vrouwenhart geen gevaar lopen, zich reddeloos aan haar (hem) uit te leveren?

Ik merkte al op: er gaat een sterk-wervende kracht uit van deze gedichten. Al schijnt het mij toe, dat die kracht minder gelegen is in de gloed van Deak's poëzie dan in zijn charmante gebaren. Hij is een galant verleider, en de titel van zijn tweede bundel, De vrouwenval, lijkt mij dan ook uitzonderlijk goed gekozen.

Als je dit leest - in het geheim wellicht,
want liefdes rijkste is zonder rijk gebleven -
moet je maar denken dat dit klein gedicht
alleen voor jou vanavond is geschreven.

En sidderen straks je spiegelborsten even,
op vingertoppen uit hun kleed gelicht,
dan is 't van zonden, allereerst bedreven,
die je mij schenken zou om dit gedicht.

Ik wil wel weten wat een lied aanricht
in 't meisjeshart met zijn verborgen leven,
en waar de brand woedt die ik heb gesticht.

Schrijf mij vannacht een brief van geen gewicht,
wat woorden die op de avondwind aandreven:
een billet doux dat ons tot niets verplicht.

Er zijn na de oorlog drie gedichtenbundels van Michael Deak verschenen. De eerste, Rederijk, doet nog erg zwak en heterogeen aan. De titel is op een voor deze dichter karakteristieke wijze dubbelzinnig. Ze geeft enerzijds min of meer afficherend - en dan ook niet helemaal betrouwbaar! - aan, wat voor poëzie de lezer te wachten staat. Anderzijds echter hangt ze vooral samen met de eerste groep verzen van de bundel: het Rederijk, alias het rijk der Rede, is Deak's benaming voor het priesterseminarie, waar hij gedurende enkele jaren humaniora studeerde. Deze cyclus sluit af met een ‘adieu seminaristen’: Deak heeft de gebondenheid van het ‘Rederijk’ ingeruild voor de spontane vrijheid der zinnen.

Dat betekent niet dat de dichter ook het rooms-katholicisme heeft vaarwel gezegd, hetgeen wel blijkt uit de kleine reeks Kruiswegsonnetten, eerst veel later door hem gepubliceerd; poëzie die merkwaardigerwijs op de passiepoëzie van de protestantse dichter Revius geïnspireerd lijkt:

[p. 160]

 

Jezus, míjn last maakt U de schouders voos;

 

Jezus, míjn leed is onder 't kruis gebleven;

 

Mijn roeden slaan aan 't bloeden roos na roos.

Maar sprekender nog komt het feit dat deze dichter niet van zijn geloof los raakte in iets anders tot uiting. Hierin, dat hem altijd iets als een kwaad geweten is blijven kwellen, zoals uit die eerste bundel op meer dan één plaats blijkt. Trouwens ook, en misschien in nog sterker mate, uit de veel meer consequent-libertijnse gedichten van De vrouwenval, bundel waarin het ‘woordspelige’ met de titel Rederijk aangeduid, veel overtuigender tot zijn recht komt dan daar, - hand in hand met het overspelige, zou ik bijna zeggen. Geraffineerder erotische poëzie is in ons land waarschijnlijk niet geschreven, althans gepubliceerd, zeker niet in de laatste vijftig jaar. Maar zelfs in deze gedichten is het kwaad geweten voortdurend aanwezig, al was het alleen maar als die donkere ondertoon van vele gedichten: onbevredigdheid, weerzin, spijt, soms ook als beginnend berouw, - in elk geval als een vage notie dat ‘er iets ís’ met de vrijheid in sexualiis.

De nanacht talmt, - de dag heeft geen gezicht.
'k Herken u niet die naast mij zijt gelegen;
er ligt mij niets meer aan de lust gelegen;
een bittere weerzin meerdert met het licht.

Wees zwijgzaam nu, en sluit uw ogen dicht -
ik kom uw schoot op lichaams landkaart tegen,
ik ga mijn vinger op de kaart bewegen
en vind uw mond met lippen half gezwicht.

Bezeten mond, razende, rode mond
die door uw beet de bijslaap hebt bezegeld, -
hoe wordt een kus tot kozen afgerond
en razernij tot rust en roes geregeld;
des lichaams wig die 't lichaam wiegt en wegelt
'n gesloten oord, veraf, - een oud verbond...

In de derde bundel breekt het besef van dat ‘iets’ dan op eenmaal door. Aphroditis noemde Deak dit boekje. Naar analogie van diphtheritis, bronchitis etc. derhalve: de aphroditische ziekte. Deak ervaart het als een ziekte van het hart, dat het zich onophoudelijk opnieuw verlieft; dat het de liefde minder om de geliefde dan om de liefde zelf begeert; dat het weigert in de vrouw, juist in haar, de ‘naaste’ te ontmoeten. Maar van iemand die zó'n titel aan een bundel gedichten geeft, kan men eigenlijk verwachten dat hij al op weg is naar ‘herstel’. Dat blijkt dan ook het geval. Is het eerste deel van Aphroditis nog geheel geladen met erotomane geobsedeerdheid, aan het slot van de bundel komt het, door de ervaring van het sanatorium heen, tot een meer ‘menselijk’ liefdes- en levensbesef. Dat laat zich trouwens verstaan, want Deak heeft om leven en liefde moeten worstelen. Er is nu bovendien één onmisbare vrouw in het geding, en aan haar is de weliswaar zeer precieuze, maar in vele opzichten bewonderenswaardige reeks trioletten middenin de bundel opgedragen:

[p. 161]

 

De sneeuw van witte lakens maakt

 

de winter niet, mijn lievelinge,

 

maar 't bed het beste van de dingen -

 

de sneeuw van witte lakens maakt

 

het goud zo rond van onze ringen,

 

zo stout uw mond, zo na uw naakt, -

 

de sneeuw van witte lakens maakt

 

de winter niet, mijn lievelinge.

Intussen gaat mijn persoonlijke voorkeur, behalve naar de joyeuze Ballade van den likkebroer, toch uit naar Deak's sanatorium-gedichten; ze zijn even knap van structuur als het vroegere werk, maar de vaak té precieuze opzichtigheid heeft hier plaatsgemaakt voor een innerlijker schoonheid en het te anecdotisch-descriptieve voor werkelijke lyriek, die toch blijkbaar telkens weer liefst de taal van gemis en verlangen spreekt.

Odysseus op de rede van een bed
en zonder zeil en zonder z'n gezellen,
met enkel avonturen te vertellen
en door de ziekte Circe zeer besmet.

De nacht is een zwart venster met één ster
en 't eiland is zo ver en onbevaren
en elke droom bedrog die doortocht ware
en elke dag de dag van maanden her.

Soms spoelen hoge meisjesstemmen aan
die in het voorjaar zijn op drift geraakt -
dan gaat de wind geruisloos over zee.

En helder treedt in een kristallen traan
die van heur haren het hecht vlechtwerk slaakt,
eeuwig en eenzaam als Penelope.

Deak is van alle in dit boek behandelde dichters degene die in verhouding misschien het grootste aantal gelukte gedichten op zijn naam heeft: een gemakkelijk object voor bloemlezers, - zij kunnen zowat een derde van zijn werk zó gebruiken. Niettemin komt men zelden van hem onder de indruk, tenzij van zijn aesthetisch brille. Ik geloof dat juist aan een poëzie als de zijne wij ons het gemakkelijkst bewust worden, dat, hòe schoon en appreciabel zij ook moge zijn, wij toch eigenlijk iets anders van poëzie zijn gaan verwachten. Het is waar, aan wat Deak te zeggen heeft zijn de vormen die hij koos volkomen adequaat. Maar zijn werkelijkheid is vrij oppervlakkig en er wordt in zijn poëzie weinig uitgediept. Au fond lijkt de hele problematiek van deze dichter meer moralistisch dan existentieel bepaald: het weten dat heel zijn polygaam bedrijf - in werkelijkheid of droom - toch eigenlijk ‘niet mag’. Heel veel van zijn verzen kan ik eerlijk gezegd alleen maar lezen als wensdromerige reacties op de vigerende moraal. (Al zijn ze daarmee niet zonder meer veroordeeld.) Vandaar dan ook dat ik met de groep Sanaphrodieten uit zijn laatste bundel zo blij was. Maar... het is al weer drie jaar geleden dat dit boekje verscheen en sedertdien publiceerde Deak zelfs geen vers meer, afgezien van de oudere Kruiswegsonnetten. - Ik wacht niettemin geïnteresseerd af.