Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 132]

Mattheus Verdaasdonk
Geb. 7 October 1918 te Amsterdam

Publicatie
Cantuale ad usum fratrum minorum, ged. 1946.

Of het aan de smakeloze uitvoering van het boekje ligt - de uitgever G.A. van Oorschot heeft later wel fraaier werkstukken geleverd! - of aan de weinig sprekende latijnse titel, - zeker is dat de bundel Cantuale ad usum fratrum minorum van de roomskatholieke dichter Mattheus Verdaasdonk nauwelijks werd opgemerkt. Een frappant geval van miskenning in ieder geval! Want zelfs de critiek is vrijwel achteloos aan dit in 1946 verschenen bundeltje voorbijgegaan. Begrijpelijk dus dat het na enige jaren in de ‘ramsch’ terechtkwam. En wie zou het daar nog ontdekken? Wie zou onder het doodse, grijsblauwe kaftje, die zerk op het kerkhof van het ‘modern antiquariaat’, nog iets anders verwachten dan dooiïgheid?

Volkomen ten onrechte evenwel. Want wie de moeite neemt een blik te slaan in dit onaanzienlijke boekje, zal al gauw ontdekken dat hij een vondst heeft gedaan. - Nee, ik wil allerminst suggereren dat Verdaasdonk een belangrijk dichter is, zéker niet wanneer ik zijn werk zie in verband met de aan de orde zijnde evolutie van onze poëzie. Dáárvoor toont hij een te groot behagen in opschik, een euvel dat sinds Engelman bijna alle roomskatholieke dichters eigen is (interessant thema voor een mogelijk essay!), en zit zijn poëzie nog te veel aan Criterium vast. De invloed van Bertus Aafjes bv., die andere halfwas geestelijke, is onmiskenbaar, ook al leidde ze niet, zoals bij zovelen, tot het klakkeloos overnemen van allerlei poëtische attributen, die deze ‘jongste der meesters’ indertijd uit Italië importeerde: nymphen, satyrs, (boezem)rozen etc.

Geen ‘belangrijk’ dichter dus, Mattheus Verdaasdonk, maar stellig evenmin een ‘epigoon’. Integendeel, zijn beste gedichten getuigen van een verrassende oorspronkelijkheid. En al blijken het dan merendeels sonnetten te zijn, waartussen een enkel rondeel, - ze munten uit door onbevangenheid t.a.v. het schema als zodanig. Ik geloof dan ook dat deze sonnetten voluit onverwisselbaar zijn: intuïtief knap van structuur - men lette eens op de onbekommerde en overtuigende wijze waarop de dichter het halfrijm toepast - en telkens weer van een grote plastische kracht.

De titel van de bundel, Cantuale ad usum fratrum minorum, is duidelijk ironisch bedoeld: men zal de Minderbroeders zo'n cantuale in handen geven! Een cantuale vol erotische toespelingen. Toch lijkt het mij denkbaar dat juist zíj er wel raad mee zouden weten, zélfs met het aardse-al-te-aardse erin. Heeft ook hun grote voorganger en patroon Franciscus niet geleefd, in die verstrengeling van het hemelse en het aardse, die, verhevigd misschien en erotisch toegespitst, in deze poëzie aan de orde is?

Het hemelse en het aardse, - voor Franciscus bestond geen grens tussen die beide. En, als het erop aankomt, voor Verdaasdonk evenmin, zèlfs niet al begint hij zijn bundel systematisch uiteen te leggen in een Proprium seraphicum (d.i. ongeveer: de hemelse kant van het mens-eigene) en een Proprium paganum (de heidense kant van het mens-eigene). Dit impli-

[p. 133]

ceert namelijk geenszins dat men in het eerste, ‘hemelse’ deel het aardse niet of nauwelijks zou tegenkomen. Verre van dat, men wordt hier betrokken in een argeloos communiceren tussen God en mens, waaraan al het geschapene deelheeft; beter nog zou ik kunnen schrijven, dat het geschapene de dichter tot teken is (wordt) van die communicatie, voorzover zij van God afhangt. En de weerslag daarvan bespeurt men in toon en beweging van zijn poëzie: er is een minimum aan geremdheid in deze gedichten, iets spontaans en vanzelfsprekends, en zij ontplooien zich in een bloeiende muzikale taal, waaraan beelden en metaphoren als bloemen openbreken. Een goed voorbeeld lijkt mij onderstaand sonnet, dat tevens moge dienen ten bewijze van wat ik zojuist over de oorspronkelijkheid van Verdaasdonk's sonnetten beweerde.

Onder de linde las ik mijn getijden.
God ademhaalde aan de kloostermuur.
‘Verslaapt Gij, God’, riep ik, ‘dit stralend uur,
waarin Uw engelen de Primen luiden?’

Verblindend trad Hij uit het struikgewas
en zong Zijn vogels in de vroege bomen
en schreef de boomgaard vol met antiphonen,
vlinders en bijen schiep Hij in het gras.

‘Wat zingt de monnik in de dageraad?’
Ik toonde Hem mijn oude cantuale,
opengeslagen bij 't Magnificat.

Zijn glimlach blies de noten van het blad
en in der linde ritselend geblaart
werden zij morgenlicht en nachtegalen.

In Proprium paganum, de tweede groep, gaat het dan vervolgens om de gemeenschap met het aardse alléén, de vrouw vooral, - de gemeenschap met het geschapene dat nu echter niet meer als zodanig wordt beseft; de mens heeft zich ervan ‘meester gemaakt’, en de enige wijze waarop de Schepper zelf nog in deze verhouding aanwezig kan zijn is een negatieve: als een vage onrust en onlust, die soms uit de achtergrond van deze gedichten naar voren breekt.

Pas nu begint dus iets van problematiek voelbaar te worden, die aan het franciskaanse wezen vreemde ziekte van de uit levenseenheid losgewrikte mensenziel. Het moet echter onmiddellijk gezegd dat de dichter deze problematiek verre van begripmatig verwoordt, maar haar om zo te zeggen ‘oplost’ in beelden en gestalten. Dit gebeurt voornamelijk in de derde en laatste groep van Verdaasdonk's cantuale, Vanitas. Daar komt hij tot een slotsom, en ze heeft iets weg van de slotsom waartoe de Prediker kwam: ‘ijdelheid der ijdelheden...’, al is de klank ervan minder mistroostig. Dat komt wellicht doordat bij Verdaasdonk het woord vanitas (ijdelheid) op tweeërlei wijze geladen is: het slaat enerzijds op de dichterlijke ijdelheid van het verzen-schrijven:

[p. 134]

 

want op papier sticht ik een monument

 

waarvan alleen de gevel staan zal blijven:

 

de ijdelheid, mijn enig element

anderzijds op de dood, die verijdelaar van onze ijdelheden:

Doch als ik zingende de tuin in kom
wendt God zich zwijgend op Zijn zijde om
en houdt de dood een vinger opgestoken.

En men ziet deze beide noties voortdurend een spel met elkaar spelen: boompjeverwisselen, krijgertje of verstoppertje. Maar ondanks en zelfs in deze speelsheid wordt één ding duidelijk: het is de dichter niet meer mogelijk het hemelse en het aardse organisch en probleemloos met elkander te verbinden, - ‘eros op serafijnse teksten’, zoals hij het in de Ballade in extremis uitdrukt. Verdaasdonk is een discongruentie op het spoor gekomen, - dezelfde discongruentie waarvan Paulus zich bewust was, toen hij schreef: ‘het geschapene is aan de ijdelheid onderworpen’.

Het opmerkelijke is dus eigenlijk dat het franciskaanse levensbesef - in zijn volledige ‘Lebensbejahung’ een grenspositie van het roomskatholicisme aan de heidense kant - hier is uitgegroeid, of liever doorgeschoten tot een inzicht in de aard van het natuurlijk-gegevene, en dus ook van de erotiek, dat enigszins verwant is aan wat vaak àl te eenzijdig-ascetisch door de reformatie werd geaccentueerd.

Mattheus Verdaasdonk heeft de laatste jaren niet zo veel meer gepubliceerd, eigenlijk alleen een enkel fragment uit zijn Introïtus voor Pasen. Het zou dus nogal voorbarig zijn, wanneer ik beweringen deed over zijn verdere ontwikkeling als dichter. Wèl heeft het de schijn dat hij naar een groter ingetogenheid op zoek is. En hoe zou het ook anders kunnen ten overstaan van de winst aan besef die hij, zijn cantuale schrijvend (samenstellend?), heeft geboekt?

Ik ben verrezen en ik blijf u bij.
Minnaars vergaan en vrouwen die beminnen,
en van de bronzen luiten van de zinnen
springen de snaren. Alles gaat voorbij.
Maar waar gij gaat, daar ga Ik aan uw zij.
Ik dring door deur en venster bij u binnen.
Ik ben verrezen en Ik blijf u bij.

Wanneer ik met dit stuk iéts heb willen bereiken, dan is het dit: dat ik intussen niet meer de enige ben - of één der zeer weinigen - die met een zekere spanning naar nieuw werk van deze dichter uitziet...