Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 114]

Max de Jong
Geb. 25 December 1917 te Wageningen
Gest. 10 Juni 1951 te Amsterdam

Publicaties
Plaquette, ged. 1944; Heet van de naald, ged. 1947.

Aan de poète maudit gelooft tegenwoordig niemand meer; hij verbleekte tot een schromelijk overdreven romantische droom, die in deze tijd van sociale voorzieningen trouwens nauwelijks meer levensvatbaarheid heeft. En dat ongeloof in zijn realiteit houdt bovendien verband met de totaal gewijzigde instelling van de dichter op het leven. Hij kan zich niet meer vinden in deze gestalte, door de franse symbolisten als symbool beleefd en voorgeleefd, maar al gauw aesthetisch geïdealiseerd. Werd het zolderkamertje niet gestileerd tot een ivoren toren? Hoe dan ook, we beseffen tegenwoordig weer dat een dichter alleen tegen wil en dank poète maudit kan zijn. Lucebert is het misschien, en in ieder geval is de jong gestorven dichter Max de Jong het geweest, - maar overigens koester ik een volstrekt wantrouwen jegens allen die zich telkens weer als zodanig pogen op te werpen.

Eigenlijk ben ik in de verleiding nog wat op dit thema door te gaan. Het zal echter alleen naar aanleiding van De Jong's poëzie mogen gebeuren. Wat mij ook alleszins mogelijk lijkt. Want degenen die niet kunnen aannemen, dat er in onze tijd nog poètes maudits bestaan, - deze nòg radicaler sceptici dan ikzelf, raad ik aan het curieuze, maar vrijwel onopgemerkt gebleven boekje Heet van de naald te kopen, dat in 1947 verscheen. Een boekje dat de volkomen onverliteratuurde biecht bevat van iemand die als mens èn als dichter het waarachtig wel tot iets had willen brengen, maar die in alles mislukte. Niet dat de wereld weigerde hem te accepteren, maar, omgekeerd, hijzelf kon de wereld niet accepteren; hij wist geen verhouding te vinden tot de dingen, omdat.... ‘zij’ er niet in was, althans niet voor hem. Rest: ‘een schrijverschap waar het centrum aan ontbreekt’ en een menszijn dat naar de periferie is verdrongen. Zozeer naar de periferie, dat het bijna ongemerkt kon worden weggeruimd.

Had ik haar gekregen
dan had ik vermoedelijk
de Nobelprijs
op mijn sloffen gehaald -

zegt hij wat laconiek en hij vervolgt:

en nu blijft ook proza
wat anders stellig
poëzie was geworden -

Is dat zo? - Het heeft er alle schijn van: de beide citaten die ik gaf lijken alleen maar wat gepraat slechts door de wijze van notatie naar poëzie zwemend. En toch, - ik moet zeggen dat ik uitsluitend om Heet van de naald Max de Jong in mijn bloemlezing opnam. Bijna al het verdere wat hij aan verzen schreef - ik zal er nog over spreken - heeft voor mij slechts betekenis als achtergrond, waartegen dit proza-gedicht relief krijgt.

[p. 115]

Of het poëzie is, dit Heet van de naald? Hier en daar wel, hier en daar niet, als ik het en détail bekijk. Maar het als geheel beschouwend, zeg ik zonder aarzeling ja. Waarom, is moeilijk te motiveren. Het heeft iets te maken met een mysterieus fluïdum dat zich zelfs over de meest dorre plekken blijkt uit te breiden, wanneer men het gedicht in zijn samenhang leest, maar misschien vooral met het associatief en improviserend vermogen dat deze dichter eigen is. Ik moet voortdurend aan jongeren, als Campert vooral en Lodeizen, denken. O zeker, hij is minder irrationeel; een mechanicaleraar kan Heet van de naald begrijpen! Maar van ‘understatement’ gesproken, - ook Max de Jong wist daar wel iets van. Wat hadden er niet een sonnetten aan zijn problematiek kunnen ontbloeien! Niets daarvan evenwel, hij heeft geweigerd, als een pelikaan zich een wellust te drinken aan zijn eigen bloed; hij heeft zich over wat hem het meest dwarszat maar eenmaal geuit - toen het om één of andere reden niet anders kon - en hij heeft het gedaan om een ironische, voortdurend critische wijze, die poëzie verwekte jùist door de Poëzie in de weg te staan:

de wereldliteratuur
in haar geheel
is geschreven over vrouwen
zoals zij er een was

en slechts met het beeld van haar
in de gedachte
heb ik de wereldliteratuur
door kunnen komen

slechts aan de hand van
dat beeld zijn de vele
boeken te lezen en met deze blijven-
de indruk als ezelsbrug.

Wordt mij nu evenwel
het lezen te pijnlijk
dan laat ik mijn blik
afdwalen naar het raam

waarvan de gordijnen
zijn opengelaten
en neem het grotere risico
van naar buiten te kijken

boven de daktuinen
heerst een stikdonkere nacht
kachelzwart
met nikkelen sterren

(zo'n koele ster
van roestvrij metaal
kan onverwacht frapperen
door een ragfijne straal)

en om de schoorstenen
en de benauwende luchtkokers
waart de nachtelijke wind
even fris als in vroeger tijd

(als ik lag in mijn tent
even guur even koud
ik word langzaam kaal
ik word razend snel oud)

en zowel de
ver verwijderde sterren
als de vlakbij
rondscharrelende wind

wekken de
meest onmiddellijke
associaties
aan haar!

Ik zinspeelde zoëven op de oudere poëzie van deze in 1951 overleden dichter. In vroeger jaren moet ik er nogal op gesteld zijn geweest, want tussen mijn papieren vond ik heel wat verzen uit De Jong's Utrechtse tijd, liefdevol door mij overgeschreven. Nu ik ze weerzag, vallen ze stuk voor stuk tegen, evenals trouwens de zes verzen uit het clandestien verschenen bundeltje Plaquette. Telkens goede aanzetten en, vooral in

[p. 116]

Plaquette, boeiende apotheoses, zoals deze terzinen van één der sonnetten:

dan staan de diepverslagen schepelingen,
verzameld op het stilliggende schip,
met vaste stemmen om de mast te zingen,
totdat de zon nog als een hete klip

uit zee opsteekt. Als die sissend bezwijkt,
is ook de climax van hun lied bereikt.

Nietwaar, hier is inderdaad een boeiende apotheose, plastisch en suggestief, bereikt. Maar in vrijwel alle verzen, ook in dit sonnet, zal men zich ergens gehinderd voelen door een cerebrale praterigheid of te zeer verzelfstandigde ironie, - in elk geval door een poëtische geremdheid, die kennelijk voortkomt uit een zich opleggend intellect. (De Jong was dan ook het meest zichzelf in de speelse en scherpzinnige ‘essays in zakformaat’, waarvan er verschillende in tijdschriften als Criterium, Columbus en Podium werden gepubliceerd.) Misschien moeten we zeggen dat hij een slachtoffer was van zijn literaire afkomst: Ter Braak en Du Perron hebben hem ten doop gehouden. Zo laat zich in vele van zijn verzen een elementair natuurgevoel vermoeden, dat echter meteen verstandelijk wordt beheerst. Weersprak het immers niet zijn intellectuele integriteit? Verouderde malligheid, net als die romantische humbug van de poète maudit! - Men leze dit heel zwakke, maar onthullende

Het onbegrepen schemerende voorhoofd
van hem die, door de wind gedreven, dromen
en daden aandurft in een nog geoorloofd
afgaan op de geruchten, die de bomen

en wolken weten, wandelend bij nacht
met opgeslagen kraag, al haast als Goethe
de wegen mijdend van een nageslacht
dat kennis samenvallen laat met teuten -

werd, voor het fort gekomen, één moment
bestreken door de zilverwitte maan,
die tevens neerzag, uit het firmament,
op nòg zoiets verouderends - een zwaan.

Max de Jong heeft zich altijd verzet tegen wat hij heimelijk zijn aanleg wist, en dat heeft zijn poëzie practisch gefrustreerd. Er komt misschien nog het meeste van tot uiting in de Vier sonnetten uit Plaquette, die stuk voor stuk goede, zelfs grote momenten hebben, maar stuk voor stuk ook weer worden kapotgemaakt, hetzij door zijn redenerende trant hetzij door zijn al te cynische zelfironie. Zo begint het sonnet, waarvan ik de terzinen reeds citeerde, met de volgende, opzettelijk ridicuul-gemaakte, strofe:

Wanneer de zon haar licht tot vlammen bundelt,
die om de schijf gekranst de zee in dansend
het water kleuren tot een pruttelénd veld
van rode inkt, de horizon verschansend....

[p. 117]

Zoals Max de Jong niet de ‘natuurling’ heeft willen zijn die hij in feite was, zo heeft hij ook de poète maudit die hij was, niet willen zijn. En dat terecht, want het is menselijk zich tegen het lot te verzetten. Maar heeft ook dit zijn dichterschap mogelijk in de weg gestaan? - Wanneer we menen dat we in die niet-geschreven ‘sonnetten’ werkelijk iets hebben gemíst, ja. Want zijn overige gedichten maken toch eigenlijk de indruk, maar een beetje om de zaak heen te draaien. Ze zijn wat anecdotisch, wat filosofisch, wat fantastisch als oosterse gobelins, waarin menselijke figuren zich ophouden in een wereld van symbolische motieven, soms ook wat quasi-theatraal, of bitter-grappig, zoals dit versje:

De straten leeg en onvoldaan.
Juloke is ter markt gegaan,
en droeg een korf met kazen
die vielen bij het razen
der torenklok tot melk uiteen.
Juloke huilt zachtjes voor zich heen.

In elk geval, men heeft van dit soort verzen zelden het gevoel dat zij functionneren.

Domme manier van redeneren overigens! Want het is zeker goed geweest - ‘teleologisch’ gezien - dat Max de Jong zich aan zichzelf voorbehield. Hij wàs immers niet een poète maudit zonder meer, - hij was de poète-maudit-die-hij-niet-wilde-zijn en daarin eerst recht een tragisch mens. Nee, gewoon een ‘mens’, een gespleten mens-uit-één-stuk. Dát is het tenslotte wat Heet van de naald zo direct en geloofwaardig maakt.