Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 110]

Koos Schuur
Geb. 4 October 1915 te Veendam

Publicaties
Windverhaal, ged. 1944; Herfst, hoos en hagel, ged. 1946.

Van de drie ‘dichterscholen’, die tijdens de oorlog in Nederland heetten te bestaan - de Utrechtse, de Dordtse en de Groningse - heeft de laatste misschien meer dan de beide andere recht gehad op die naam. Bij vier van haar representanten - Eddy Evenhuis, Max Dendermonde, Albert Redeker en Koos Schuur - is het althans tot een poëzie van min of meer gemeenschappelijke signatuur gekomen. Alle vier hebben zij getracht zich een droomwereld te scheppen, die zij al naar hun aard bevolkten met gestalten uit mythen, sagen, legenden, sprookjes, roververhalen, etc. Gestalten derhalve, waarin zij hun wereld menselijke resp. halfgoddelijke trekken gaven, waaraan zij hun eigen menselijke resp. dichterlijke impulsen maten en waarin zij zich - om ook eens met Boutens te spreken - verstaken als in een ‘schone vindbaarheid’.

Ik geloof dat het zin zou hebben na te gaan in hoeverre hun wereldbeeld van typisch-‘noordse’ aard was en in hoeverre Hendrik de Vries - vooral de latere, die men in de bundel De toovertuin ontmoet - invloed op deze dichters heeft uitgeoefend. Maar dat zou mij te ver voeren. Laat ik mij hier slechts bij de vier genoemde dichters bepalen.

Van hen heeft Eddy Evenhuis de gemeenschappelijke intenties m.i. het overtuigendst gerealiseerd. Zijn vers had het meest ‘korrel’; jammer dan ook dat hij zo gauw, eigenlijk al tijdens de oorlog, tot zwijgen geraakte. Na hem volgt Koos Schuur, - ik moet er aan toevoegen: de Schuur van Windverhaal. Een beminnelijk dichter. Maar wat in dit, destijds illegaal verschenen, verzenboek bijzonder hinderlijk is, zijn de vele reminiscenties waarop men stuit: Roland Holst, Nijhoff, Slauerhoff, Aafjes.... Het werk van deze dichter is in de eerste jaren na onze bevrijding dan ook sterk overschat, zelfs door Nijhoff. Overigens moet ik zeggen, dat in Schuur's ‘sprookjes’ doorgaans meer existentiële zin te ontwaren is dan bv. in de verzen die Dendermonde publiceerde, - het valt meestal niet moeilijk ze als zelfprojecties van de dichter te onderkennen, zij het dan niet altijd even interessante. Schuur geeft zich niet zo gemakkelijk gewonnen aan de verleiding, zijn fantasie louter voor speldoeleinden te exploiteren, alhoewel een zekere mate van speelsheid hem apriori eigen is. Een vers als het hier volgende, ofschoon volop ‘Criterium-poëzie’, doet het m.i. nog altijd:

Diep in het bos achter de blonde bergen
met mijlenver geen dorpen in het rond
staat aan een vijver 't huis der zeven dwergen,
waar eens een heks als appelvrouw vermomd

haar koopwaar aanbood, rood en rijp en glanzend,
waar kleine vogels en waar herten zijn,
de ree met ronde ogen, plechtig dansend,
de schildpad en het langorig konijn.

[p. 111]

 

De dwergen zitten hopeloos verlegen

 

al jaren moe rondom de kleine kist,

 

waarvan het glas, verweerd door zon en regen,

 

zorgvuldig eens per week wordt afgewist.

 

 

 

En al die tijd is er geen prins gekomen

 

over de zeven bergen naar het woud.

 

De dwergen zitten lusteloos te dromen

 

en plukken aan hun baard en worden oud.

 

*

 

God, laat dit meisjeshart niet doelloos branden

 

tot smart van vogels, herten en konijn;

 

zijn er geen prinsen dadelijk voorhanden,

 

laat het dan een kantoorbediende zijn.

Opmerkelijk de wijze waarop in dit vers droom en werkelijkheid elkaar doordringen. Het is duidelijk, Schuur levert zich niet zonder voorbehoud aan zijn dromen uit; de beste verzen uit zijn verzamelbundel Herfst, hoos en hagel (waarin Windverhaal werd herdrukt) geven dan ook - juist in deze m.i. nog altijd boeiende menging en wederzijdse interpretatie van beide sferen - uiting aan een heel persoonlijk bij-de-dingen-betrokken-zijn. En zoals Schuur zich enerzijds aan de verleiding onttrok, die Dendermonde te sterk was, zo heeft hij zich er anderzijds voor gehoed, zich door deze ‘dingen’ te laten overrompelen; zoals Redeker, wiens droomwereld al gauw niet veel meer was dan een projectie van de werkelijkheid-zonder-meer, het monstrum dat ons juist in onze dromen zozeer bedreigt, - die nachtmerrie.

Het is in elk geval deze verhouding tot de werkelijkheid geweest, van waaruit Schuur de gedichten heeft kunnen schrijven, waarop ik vooral doelde, toen ik in de vorige alinea over de ‘beste verzen’ uit Herfst, hoos en hagel sprak. In de eerste plaats De zeven vloeken, waarin zeven door de oorlog getroffenen sprekend worden ingevoerd; verzen zonder enige opsmuk, van een volkomen onliterair karakter en grote sociale bewogenheid, - de meest navrante oorlogspoëzie die ik van een nederlands dichter ken. En dan die klare, tegelijk nuchtere en visionnaire verbeelding van zijn geboorteland, de groningse veenkoloniën: de negen twaalfregelige strofen uit Novemberland. In deze cyclus is wonderlijkerwijs een weerbarstig stuk wereld zélf tot een mythisch landschap herschapen zonderdat er veel droom aan te pas kwam, tenzij een ‘droom van de werkelijkheid’:

Na de roodbruine warmte van september
na van october 't zwaar en donker goud,
keren de heldre dagen van november
met ijle geur van brandend turf en hout,
van rijpe appels, rottend loof. Reeds koud
worden de morgens in de kale velden,
waar raven, met de ondergang vertrouwd,
de heerschappij aanvaarden; sombre helden,
die zich met nog somberder roepen melden.
Op het vochtige land strijken zij neer,
waar zij op paarden en op honden schelden,
en zij voorspellen vorst en winterweer.

[p. 112]

Om deze beide cycli en enkele op zichzelf staande gedichten was Herfst, hoos en hagel tòch wel één van de meest appreciable bundels uit de eerste jaren na onze bevrijding. De beloften die hij scheen in te houden werden voorlopig echter niet ingelost. Vergis ik mij niet, dan is Schuur's participatie aan de ‘beweging’, die in 1945 door het tijdschrift Het Woord werd ingeluid, daaraan schuld en.... werd hij dus in aanzienlijke mate de dupe van zichzelf en zijn eigen theorieën: Schuur was immers van het begin af aan één der redacteuren. Het is mij nooit goed duidelijk geweest wat deze dichter bewoog om - na De zeven vloeken en Novemberland - nu ineens de Droom als al-enig en alleenzaligmakend uit te roepen: een naijverige god, die de werkelijkheid niet duldt. Misschien moeten we het verstaan als een reactie op de vaak al te huiselijke, anecdotische schrijverij van die dagen. In ieder geval, voor Schuur betekende het exclusivistisch uitgangspunt van ‘de nieuwe nederlandse letterkunde’ in creatief opzicht een belangrijke stap terug. Zijn poëzie uit de jaren 1945-1947, waarvan men al enige specimina achter in zijn bundel vindt, maakt dan ook een uitermate steriele indruk. Het zijn nauwelijks anders dan dogmatisch aandoende getuigenissen, waarin hij zijn geloof in de Droom belijdt; voor mijn gevoel slaagt hij er nergens in, het rijk van die god present en tastbaar te maken. Geen nieuwe hemel en geen nieuwe aarde! Dat hij nu bovendien machtelozer dan ooit verviel aan de invloed van die meesterdromer A. Roland Holst, is een bijzaak, die ik alleen maar verklaarbaar vind. Ze klinken hol en rhetorisch, deze gedichten - ik geloof er geen ogenblik in:

Jagend met drooms hazewinden
en op hartstochts felle paarden
geven wij de aardse waarden
prijs voor 't ijl geheim der winden,
die - vóór ninivé geboren
en in rome reeds voldragen -
ademloos nog aandacht vragen,
half verstaanbaar, half verloren.

Pas tegen 1948 gaat er iets veranderen. De Droom-an-sich heeft in Het Woord langzamerhand afgedaan en gaat plaatsmaken voor een irrationeel verkeer met de werkelijkheid, - en ik meen in Koos Schuur's poëzie de weerslag daarvan te bespeuren. Of moet ik zeggen, dat van zijn persoonlijke verandering van inzicht de tekenen in het redactiebeleid van zijn blad zichtbaar werden? Zoveel is zeker: men vindt in deze (weinige) nieuwere gedichten juist weer die mate van werkelijkheidsgehalte terug - zij het dan om zo te zeggen ‘in een andere toonschaal gemengd’ - die het beste van zijn vroegere werk zo acceptabel maakte. Ik bedoel met dat woord ‘werkelijkheidsgehalte’ dus niet te zeggen, dat de dichter ten koste van zijn ‘droom’ concessies aan de werkelijkheid heeft gedaan - integendeel, juist het verbeeldingselement speelt een belangrijke rol -, maar veeleer dat zijn droom zich aan de werkelijkheid oriënteert, als om zich met temeer kracht daartegen af te zetten. En dat betekent dat zijn verzen weer, zoals enkele jaren tevoren, menselijk klinken, menselijke dimensies vertonen; ze zijn bij wijze van spreken weer ‘geaard’. Een voortreffelijk voorbeeld van deze nieuwe poëzie vind ik dit

[p. 113]

Zonenlied

 

Mijn vader riep mij

 

om een stuiter een stoter een vogel van niets

 

 

 

maar ik moest natuurlijk weer mee met dat meisje

 

de wegen beklimmen erop en eraf

 

de bloemen bezien en de dieren bespieden

 

en heer in den hemel het hemelrijk zelf

 

 

 

Mijn vader riep mij

 

om een cent om een slof om een houten sigaar

 

 

 

maar ik moest natuurlijk weer woorden opschrijven

 

die zouden beklijven na hem en na mij

 

en regeltjes rijmen voor ruiterverhalen

 

en kerel te paard voor mijn eigen verdriet

 

 

 

Mijn vader riep mij

 

om een raad om een reden een wereldse weg

 

 

 

maar ik moest natuurlijk weer elders en elders

 

met ogen en oren een hart in de hand

 

een ridder een ruiter een wereldverschrikker

 

die zelf zei hij bouwde aan reden en raad.

Overigens is het buitengewoon moeilijk te voorspellen, hoe Schuur zich verder zal ontwikkelen. Hij was nooit een vruchtbaar dichter en er is dus weinig materiaal, op grond waarvan men een zinvolle prognose zou kunnen wagen. Wel lijkt mij in zijn nieuwe verzen een oriëntatie aan moderne Engelsen, zoals Dylan Thomas, gaande; dat zou o.a. kunnen blijken uit de wijze waarop hij soms folkloristische motieven in zijn poëzie verwerkt. En verder, Simon Vinkenoog nam gedichten van Koos Schuur in Atonaal op. Niet helemaal ten onrechte naar het mij voorkomt. En ik zou dan ook graag bereid zijn ook zelf deze wissel op Schuur's toekomst te trekken, ware het niet dat ik de inmiddels naar Australië geëmigreerde dichter nog eens in de angelsaksische literatuur zag overstappen. Voorlopig echter schijnen wij nog een bundel ‘emigrantenpoëzie’, Fatamorgana voor Nederlanders, van hem te mogen verwachten.