Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 95]

Frans Muller
Geb. 7 Mei 1914 te Hilversum

Publicaties
Het blauw, ged. 1943; Gedichten, 1946.

Het is niet onmogelijk dat ik mij heb vergist, toen ik de roomskatholieke dichter Frans Muller in mijn bloemlezing opnam. Het zou mij tenminste moeite kosten om op grond van het door hem gepubliceerde aan te tonen, dat zijn poëzie - ik citeer mijn provisorische inleiding op de bloemlezing - ‘voortkwam uit wat ik op een of andere manier ervaar als “modern levensgevoel”.’ Van de kenmerken die ik in Hoofdstuk IV van dit boek noemde is bij Muller bijna niets te vinden. Hij is niet alleen naar de leeftijd één der ouderen, maar ook qua poëzie. Zijn werk beantwoordt nog vrijwel geheel aan de ‘oude’ logica; er is de beproefde scheiding tussen geest en stof, ziel en lichaam; de bleke wereld van de idee en van de schoonheid speelt nog altijd een rol, en daarbij houdt de dichter zich zeker niet op met typisch hedendaagse problematiek, - integendeel, ik ben geneigd zijn gedichten veeleer als vlucht daarvoor te beschouwen. Het zijn de beproefde, om niet te zeggen geijkte motieven, die in deze poëzie doorklinken, en niet eens op een verrassend nieuwe wijze gevarieerd. Meer nog, een groot deel van Muller's in 1946 verschenen bundel Gedichten wordt in beslag genomen door typische gedachtelyriek, nog volkomen uit de school van 1910, en een ander deel van zijn verzen is pure anecdotiek. Redenen te over om Muller niet alleen een traditioneel, maar zelfs een ouderwets dichter te noemen.

Ik heb mij dan ook afgevraagd, of het niet misschien alleen maar iets van ‘oude liefde’ is geweest, die mij ertoe heeft gebracht deze dichter nog eens naar voren te halen. Zijn bundeltje Het blauw immers, tijdens de bezetting (1943) in de Schildpad-reeks clandestien verschenen, heeft mij in die jaren om niet goed meer te definiëren redenen bijzonder geboeid. Waarschijnlijk vooral om de eenvoud en ragfijne zielsanalyse, die de beste verzen kenmerkte.

Het blauw is bij Frans Muller van psychische aard. Het is het blauw van de hemel boven een in haat en oorlog verdeelde wereld. Het is het blauw van ogen, - zuiverheid die hartstocht en innerlijke conflicten tot rust brengt. Ja, blauw is de vrouw die hij liefheeft, zoals in het overigens wel wat erg versjesachtige titelgedicht:

Jouw leven heeft geen andre zin
Dan dat je blauw draagt en behaagt.
God schiep de anemonen blauw,
De gentiaan, de cichorei,
De funkia, lobelea,
Lavender, aster, akelei
En jou.

Blauw is de telkens aangevochten zekerheid, dat het leven niet zinloos is, de dromen niet, de bloemen niet, tederheid en liefde niet. Het blauw representeert God, zou men kunnen zeggen. Maar het is een blauw, dat telkens weer en telkens méér moet doorbreken, want wolken van melancholie trekken voor de zon en versluieren haar tenslotte bijna geheel.

Na de oorlog verschijnt dan de bundel Gedichten, waarin de meeste verzen uit Het blauw zijn herdrukt. Een bundel die beslist niet meer de titel van

[p. 96]

het vroegere boekje zou kunnen dragen. Onder een dichte hemel gaat de dichter zijn ‘onbekende weg’. Een zielseenzame, slechts met zijn eenzaamheid gemeenzaam, zoals hij in het openingsgedicht van de bundel suggereert. Maar het klinkt niet erg geloofwaardig, wanneer de eenzaamheid hier wordt ‘gepersonifiëerd’ tot een engel, die naast hem gaat en hem de zorg om het onbekende en eindeloze van de weg verlicht. Een mislukte poging tot zingeving, naar het mij voorkomt. Het wil er althans niet goed bij mij in, dat de eenzaamheid in zekere zin de functie van ‘het blauw’ zou hebben overgenomen:

Zwijgzamer engel dan Tobias leidde
Gaat naast mij op de onbekende weg.
Het verontrust mij niet, dat hij niets zegt:
Zo zwijgend schrijden enkel ingewijden.

Uit het verdere van de bundel blijkt integendeel, dat Muller juist met zijn eenzaamheid geen raad weet. In deze engel verkeert hij slechts met een tweede gestalte van zichzelf, die de eerste gestalte - de naar gemeenschap, liefde, God hunkerende - telkens weer op beslissende wijze in de weg treedt. En daarmee weet hij zich volkomen op zijn eigen zielsproblematiek teruggeworpen. Want er is in deze verzen niet alleen een onenigheid gaande tussen de dichter en de wrede wereld, - hoofdzaak is het conflict met zichzelf. Frans Muller blijkt een gespleten mens met een heel onvaste psychische structuur, en dan ook zeer onderhevig aan stemmingen. Twee zijn in mij is de titel van één van zijn gedichten, en dat vers luidt zo:

Twee zijn in mij: de priester en de heiden.
De eerste een zachtzinnig ijveraar
Met impulsief, haast zegenend gebaar,
Ontroerd, maar licht door dweepzucht te verleiden.

De ander stug en fel, gedurig klaar
Dat, wat de eerste schielijk moet belijden
In geestvervoering schamper te bestrijden;
Een sceptisch, onaandoenlijk twijfelaar.

Twee zijn in mij, doch ik ben geen van beiden.

Het zal wel duidelijk zijn: uit dit vers laat zich onmiddellijk een tweede, of liever derde spanning afleiden, - om van andere in deze poëzie optredende spanningen, als die tussen liefde en liefdesideaal, nu maar niet meer te reppen: die tussen gevoel en verstand. Het is echter niet zo, dat, zoals hier wordt gesuggereerd, het gevoel ondubbelzinnig aan de kant van de gelovige zou zijn, het verstand aan die van de ongelovige. De verhoudingen blijven troebel in deze poëzie en het komt dan ook niet tot oplossingen en verzoeningen, - niet in het menselijk vlak, niet in het religieuze. Muller zou ze trouwens als een leugen beschouwen; wat velen te opmerkelijker zal voorkomen voor de christen die Muller toch blijkt te zijn. Hoe dan ook, dít is het misschien, waarom ik nog altijd een zwak heb voor zijn - toegegeven - niet bijster opmerkelijke en misschien evenmin moderne poëzie. Dat wil dan zeggen: voor zo'n kleine vijfentwintig, lang niet stuk voor stuk geslaagde verzen, - de rest had wat mij betreft ongedrukt kunnen blijven.

[p. 97]

Onder dit vijfentwintigtal bevinden zich ook - iedereen mag zich daarover verwonderen - een paar van Muller's zonder meer anecdotische gedichten. Ik meen namelijk dat hij in dat genre enkele voortreffelijke specimina gegeven heeft, ook al acht ik dan een totaal andere poëzie geboden. Van een vers als het volgende zal men toch moeten erkennen dat het ver boven de anecdote, het gegeven, uitrijst. Het is van een niet te loochenen psychologische diepte en suggestiviteit, - één van de beste anecdotische verzen uit onze poëzie überhaupt:

Van haar geneurie is het huis vervuld;
Een woordenloos en zeer eentonig zingen.
Een melodie van eindeloos geduld
En eindeloos bedwongen hunkeringen.

Haar ingehouden zang lijkt één geworden
Met haar getemde, lusteloze stap,
Het vaag gerammel van de afwasborden
En het zacht stotend stoffen van de trap.

Ik hoor haar bezig op de bovengang,
Het vensterloze, triestige gevang,
Alleen omsloten door gesloten deuren;

Zo zoetjes ingetogen klinkt haar neuren;
Het is geen juichen en het is geen treuren.
Het is de hymne van het zelfbedwang.

Tot mijn éigen bloemlezing uit Frans Muller's poëzie behoort ook een enkel humoristisch gedicht, dat bovendien een talent voor scherpe, aphoristische formulering verraadt. Maar voornamelijk zijn het toch conflict-verzen, ook wanneer humor en ironie daarin nu en dan meespelen. Het komt nooit helemaal tot een verlossende lach.

Wat alléén soms een verlossende invloed heeft op de dichter, is de natuur. De natuur spiegelt God, en dat bewustzijn spreekt hij het meest overtuigend uit in het sonnet De toekans, waarin hij uit het voorkomen van deze dieren meent te kunnen afleiden, dat hij van de God van schoonheid en humor die hen schiep niets te vrezen heeft:

Schoonheid en humor, o Gij moet verstaan
De dwaze dingen, die ik somtijds doe....

Intussen is het een rijkelijk idealistisch geziene natuur, waarin Muller zich op deze wijze vermeit. Het resultaat ervan bestaat dan ook bijna uitsluitend uit vrij conventionele, niet meer geheel geloofwaardige gedichten. Trouwens, er is veel van God dat zich uit die vredige natuur niét laat afleiden: God is wreed. Wonderlijk dat Muller dit niet uit de natuur heeft afgelezen, gegeven zijn vooronderstelling dat God zich daarin spiegelt! Hij leidt het nl. eerst af uit de menselijke verhoudingen, zoals ze met name in de oorlog duidelijk werden: concentratiekampen, folterwerktuigen en gaskamers. De neerslag van dat besef:

[p. 98]

 

Opgehangen in ijzers

 

Met uitgerekte leden,

 

Vleermuis der hekserijen,

 

Spookdier der duisterheden....

vinden we in enkele tot dusver niet gebundelde gedichten. In deze poëzie van lichamelijke en geestelijke foltering is Frans Muller misschien het meest zichzelf. Helaas zijn van deze verzen er slechts enkele gepubliceerd, en m.i. niet de beste. Een gedicht dat zijdelings tot deze groep behoort laat ik hier tenslotte volgen:

God, wonderlijke zekerheid in ons,
Gij kent ons schijngevecht met onze twijfel,
Gij weet Uw overwinning aan het einde,
Wanneer ons hart, de arke des verbonds

Waarin Uw Naam bewaard bleef, wordt geopend
Met sleutels van berouw, breekijzers van
Vertwijfeling, en wij, wanhopig hopend,
Ons lot en leven leggen in Uw Hand

En stervend weten: wij, die U bestreden,
't Zij hoog te paard of schuw en ondergronds,
Wij droegen het verraad diep in ons mede,
God, wonderlijke zekerheid in ons.