Stroomgebied. Een inleiding tot de poëzie van de naoorlogse dichtersgeneratie

[p. 91]

Jan Hanlo
Geb. 29 Mei 1912 te Bandoeng

Publicaties
Het vreemde land, ged. 1951; The varnished - Het geverniste, ged. 1952.

Evenals Charles debuteerde Jan Hanlo vrij laat. Pas in 1951 en 1952 verschenen van deze in 1912 geboren dichter resp. het ‘lyrisch pamflet’ Het vreemde land en de bundel The varnished - Het geverniste. Maar ofschoon één van de oudsten in de na-oorlogse dichtergeneratie, is Hanlo zeer verwant aan diegenen onder de allerjongsten die uitdrukkelijk het taal- en vormexperiment voorstaan. Vinkenoog nam hem dan ook terecht in Atonaal op, al valt overigens niet te ontkennen dat hij van de meeste andere experimentelen, uitgezonderd Lodeizen en Campert, duidelijk onderscheiden is: minder duister dan zij, minder agressief t.o.v. de taal, minder afkerig van de ‘geest’.

Van al deze modernisten heeft Hanlo intussen het snelst algemene bekendheid verworven, - tot zelfs in de Tweede Kamer toe! Dat gebeurde via een in het tijdschrift Roeping gepubliceerd ‘klankgedicht’, waaruit op een onzalig ogenblik door één van de grote weekbladen een stunt werd geslagen: Oote, een vers geheel uit ‘oergeluiden’ bestaande, waarin de dichter de traditie van het dadaïsme weer eens had opgevat. De rel die hierom ontstond heeft gemaakt dat Hanlo voor velen zonder meer met zijn Oote geïdentificeerd is geraakt. Erger nog: ik heb herhaaldelijk ervaren dat onder de incidentele lezers van poëzie het merendeel meent, dat Oote typerend is voor alles wat onze avantgardisten willen en presteren: ‘Oote oote boe....’ Hoe dan ook, velen wensen nauwelijks meer een serieus woord over de dichter Hanlo te geloven. - Ik maak dus met het hier volgende een kwade kans!

Desondanks wil ik geen enkele poging doen om die kans in mijn voordeel te veranderen, door bv. het extreem poëtisch verschijnsel dat Oote heet schielijk uit de weg te gaan. Ik geloof namelijk dat het goed is jùist van dit ‘gedicht’ - dat in Hanlo's bundel overigens niet werd opgenomen - uit te gaan, ter illustratie van wat mij, geconfronteerd met een langzamerhand alweer aan het experiment ontgroeide en in ‘manier’ ontaardende experimentele poëzie steeds meer duidelijk begint te worden: dat Hanlo in onze moderne letteren de experimentalist bij uitnemendheid is! En dat niet in die zin, dat bij hem het ene gedicht uit een nòg weergalozer taalvernieuwende intentie zou zijn geboren dan het andere. Nee, ik bedoel er dìt mee: Hanlo is meer dan wie ook degene die zich op geen enkele gegroeide of groeiende (!) uitdrukkingsvorm, geen enkel poëtisch schema vastlegt, maar die dan ook altijd bereid is om zelfs de meest schoolse en versleten vormen nog eens opnieuw te beproeven. En zo, op dezelfde ongepreoccupeerde wijze grijpt hij bovendien de mogelijkheden aan, die de taal - zelfs, zoals in Oote, als nog-niet-taal - biedt. Vorm- en taalmogelijkheden, - hij bedient er zich van met een argeloze vanzelfsprekendheid.

Wie Hanlo's bundel The varnished - Het geverniste opslaat, zal dat dadelijk opvallen. Men komt er - en dat zou men na Oote toch niet verwachten - zelfs enkele zuiver metrisch-gebouwde, nog wel in nadrukkelijke heffingsverzen geschreven gedichten in tegen, zoals die verrukkelijke fantasie

[p. 92]

van de teruggeprojecteerde levensgang Wij komen ter wereld, een der meest grandioze gedichten uit onze literatuur. Ja, Hanlo publiceerde zelfs een paar bijna àl te simpele strofische versjes, bovendien gesteld in de meest voor de hand liggende rijmvorm. Maar ook dàn nog slaagt hij, - leest u maar:

Ik zou hier wel gelukkig zijn
om zomer en om zonneschijn
wanneer ik jonger was - en niet
te vol was van te veel verdriet

Maar als ik jong was en nog klein
dan zou 'k hier niet gekomen zijn
want kinderen waarderen niet
de stilte van dit vreemd gebied

Hier lijkt de zon hun minder fijn
en angstigheid is in hun brein
voor 't open graf waar 't soms geschiedt
dat men er oude beenderen ziet

Maar 'k zou hier nu gelukkig zijn
om vlinders en om zonneschijn
wanneer ik anders was - en niet
te vol was van te veel verdriet.

Een enorme verscheidenheid dus, de poëzie van Jan Hanlo. Ze valt dan ook, geheel tegengesteld aan die van iemand als J.B. Charles, uiteen in bijna evenveel gedichten als hij heeft geschreven; men kan ze alle afzonderlijk beschouwen. Ieder vers is a.h.w. een wereldje op zichzelf, waarin andere wetten gelden dan in het volgende. Karakteristiek voor deze dichter is bv. het telkens wisselend gebruik van kapitalen: het ene vers vergt hoofdletters aan het begin van iedere regel, het andere verdraagt ze eenvoudig niet, het derde kan ze slechts hier en daar gebruiken. En zo staat het ook met de leestekens. Maar wel niemand zal op het idee komen een en ander aan slordigheid of willekeur toe te schrijven; het volgt organisch uit het verschil in innerlijke geaardheid tussen Hanlo's gedichten.

Inderdaad, deze poëzie heeft iets kameleontisch. En ik meen wat ik hierboven signaleerde dan ook in dit licht te mogen te zien: het feit dat Hanlo zich als dichter niet wil vastleggen houdt verband met een fundamentele aarzeling (wellicht méér nog: vrees) om zich als mens in één specifieke gestalte te leren kennen. Zo beschouwd zou de opvallende vrijheid waarmee hij over vormen en taalmiddelen beschikt dus juist een vluchtwijze zijn, resulterend uit een diepmenselijke onzekerheid, schuwheid en schroom (psychische eigenschappen die trouwens duidelijk uit zijn werk naar voren komen), en uit het besef zich van de last dezer zielsbepaaldheden alleen te kunnen bevrijden door ze te integreren in poëzie....

Ik geloof nu dat hiermede ook de andere caracteristica van Hanlo's werk samenhangen: de zachte, nergens opdringerige stem waarmee zijn verzen spreken en vooral de milde, soms nauwelijks doorbrekende wat

[p. 93]

flegmatische en engels-aandoende humor, waarin de dichter zich niet alleen van de dingen, maar ook van zichzelf gedistancieerd houdt. Men krijgt soms de indruk dat hij er niet helemaal bij is, dat een bepaald deel van zijn menszijn dat menszijn ironiseert. En het moet gezegd, dat dit distantie-houden nogal eens tot mislukking leidde; de ontroering lijkt dan voortijdig gestremd en het gedicht bleef een rudiment, waarin men soms nog wel het een en ander búiten het onmiddellijk gesuggereerde vermoedt, maar dat niettemin onbevredigd laat. Daar staat echter tegenover, dat wij misschien juist aan déze houding enkele gedichten te danken hebben, die zich onderscheiden door iets wat nogal zeldzaam is in onze nieuwe poëzie: een edele, ja ‘klassieke’ afkeer van ‘sentiment’. Op sommige momenten roept Hanlo, uit een merkwaardig samengaan van naïveteit en raffinement, eenvoud en visie, een wereld voor mij op, verwant aan die welke ik leerde kennen uit de poëzie der griekse lyrici, - hij heeft zelf trouwens eens Anakreon als één van zijn favorieten genoemd.

Het was half vijf 's morgens in April

Ik liep, en floot de St. Louis Blues

Maar ik floot die op mijn eigen wijze

Al fluitend dacht ik:

mocht mijn fluiten gelijken

op de zang van de grote lijster

En waarlijk, na enige tijd

geleek mijn fluiten van de St. Louis Blues

op de zang van de grote lijster:

turdus viscivorus

Dat ik met dat ‘klassieke’ niet een wereldbeschouwelijke klassiciteit bedoel, zal, ook uit dit gedicht, wel duidelijk zijn. Daarvoor is Hanlo een te problematische, ‘centrifugale’ figuur. En wie deze laatste bewering zo zonder meer niets zegt, zij dan maar weer eens opnieuw naar Oote verwezen. Of anders naar dat andere extreem-experimentalistische vers Jossie, waarin de taal is gereduceerd tot de meest elementaire kernwoorden der beleving, bijeengehouden in een dwingend rhythme:

Jossie lief Jossie. Klein Jossie. Goed Jossie.
Goed lijf Jossie. Goed zicht. Goed ziel, denk.
Weet niet god ziel Jossie. Ken niet goed ziel Jossie.
Ziel Jossie. Goed Jossie ís goed ziel Jossie misschien.
Weet niet goed ziel Jossie. Ken niet.
Oud Jossie. Weet niet oud Jossie. Ken niet oud Jossie.
Ken niet oud ziel Jossie.
Oud ziel Jossie. Jong ziel Jossie. Eén ziel Jossie.
Of ziel ànders wordt Jossie? Ziel wórdt Jossie?
Ik ziel ik. Ik ziel jong ziel Jossie.
Ik ziel ik? Ik ziel jong ziel. Ik ziel oud ziel.
Ik ziel weet niet oud ziel ik.

[p. 94]

 

Ik ziel oud ziel weet niet oud ziel Jossie.

 

Weet niet ik ziel Jossie.

 

Ik ziel jong ziel. Ik ziel niet gek ziel.

 

Ik ziel soms ziel gek ziel. Grap ziel.

 

Weet niet grap ziel. Weet niet soms ziel.

 

Weet niet soms ziel grap ziel.

 

Weet niet. Soms ziel grap ziel.

 

Papier ziel.

Ik sprak over het kameleontische, moeilijk fixeerbare van de dichter Hanlo, - daarvan is uit wat ik citeerde ongetwijfeld een en ander gebleken. Toch is het mogelijk, dat ik enig misverstand heb gewekt. Misschien is het dan ook goed er op te wijzen, dat deze dichter er geenszins op uit is om aan zijn lezers te ontsnappen. In de merkwaardige dubbel-titel van zijn bundel: The varnished - Het geverniste, en in het motto dat die titel toelicht:

A medal hung around my neck: it tarnished
And once a child: my memories are varnished
Varnished eyes varnished breath
I stock the varnished unto my death

geeft hij hun immers de sleutel tot het menselijk verstaan van zijn werk in handen?

Het blijkt bij Hanlo dus te gaan om herinneringen, die via het medium der poëzie gaaf en glanzend, duurzaam zijn gebleven. En wat in die herinneringen centraal is, ook daarover laat de dichter zijn lezers niet in het onzekere: één onvergetelijke liefdesverhouding - misschien niet meer dan genegenheid - waarom alles begonnen is: de poëzie en het hòe van die poëzie, het ‘experimentele’ en het schichtige. Ja, misschien alleen dáarom ‘begonnen’.

ik noem je: bloemen
ik noem je: merel in de vroegte
ik noem je: mooi

ik noem je: narcissen in de nacht
waaroverheen de wind strijkt
naar mij toe

ik noem je: bloemen in de nacht