Logo DBNL
De crumen diet volc niet eten en mochte. Nederlandse beschouwingen over vertalen tot 1550 (1999)

De crumen diet volc niet eten en mochte. Nederlandse beschouwingen over vertalen tot 1550

(1999)–Bart Besamusca, G. Sonnemans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vertaalhistorie. Deel 6


Vorige Volgende

19
Gerard Zerbolt van Zutphen: vertaling van
Super modo vivendi (zevende hoofdstuk)

Gerard Zerbolt van Zutphen (1367-1398) was een van de eerste leden van de Moderne Devotie. Zijn werk heeft grote invloed uitgeoefend op het denken van de latere leden van de beweging. In twee nauw verwante traktaten, Super modo vivendi en De libris teutonicalibus, betoogt Zerbolt dat het lezen van religieuze werken in de volkstaal geoorloofd en aan te raden is. Het zevende hoofdstuk van het eerstgenoemde traktaat is grotendeels een letterlijke overname van de tweede tekst.
Zerbolts uiteenzettingen vormen een unieke verdediging en verantwoording van het lezen van godsdienstige teksten en impliciet ook voor het vertalen daarvan. Van beide teksten zijn Middelnederlandse overzettingen bewaard gebleven (vgl. Deschamps 1961). De vertaling van het zevende hoofdstuk van Super modo vivendi die in het Weense handschrift met onder meer de Tweede Partie van de Spiegel historiael (ca. 1400) overgeleverd is, is hier opgenomen.
Zerbolt ondersteunt de opvatting dat het mensen die het Latijn niet beheersen, toegestaan is religieuze literatuur in de volkstaal te lezen met een grote hoeveelheid bewijsplaatsen. Nadat hij duidelijk gemaakt heeft dat het juist aanbevelenswaardig is geestelijke werken in de volkstaal te lezen, bespreekt hij de beperkende voorwaarden: de betreffende boeken dienen geen ketterse opvattingen te bevatten, moeten op heldere wijze over eenvoudige onderwerpen handelen en mogen in wijze van uitdrukken en in zienswijze niet afwijken van de Latijnse bronnen. Om die reden dient er volgens Zerbolt scherp op gelet te worden dat vertalingen foutloos zijn. Vgl. De Vooys 1907 (met uitgave, onder een onjuiste titel), Hyma 1926 (met uitgave van de Latijnse tekst op p. 56-71) en Van Rooij 1936.

In dese navolgende questie wert geprueft met menegher sentencien ende auc-12toriteiten der heileghen ende der leeraren dat georloeft es te lesene ende te

3 hebbene boeke die in gemeinre spraken gemaect sijn oft getranslateert, dat es3 4 overgetrocken, op dat die dingen daer mede sijn oft toecomen, daer hier na af4-5 5 ghescreven steet, die daer toe behoeren.

6Men vraecht oft georloeft es te lesene oft te hebbene de heilege boeke die in ge-7meinre spraken gemaect sijn, ofte die uten Latine in gemeinre tonge getranslateert 8 sijn. Hier toe antwerdt men cortelec dat dusdanege boeke te lesene, op dat si ne-9gheen heresie, dats ongeloeve oft dolinge, in en hebben ende sonderlinge, eest dat 10 si van pleindere of slechtere materien opelec tracteren, ende alre meest, eest dat si10 11 vanden boeken der heilegen niet en discorderen, also wel na stijl van dicterene als11 12 van eendrachtecheiden van sinne, dese te lesene, dats georloeft ende oec verdien-1212-1313lec. Dit prueftmen aldus. Want eest dat de leeke alselke boeke niet lesen en selen,13 14 oft niet sculdech en sijn te lesene oft te studerene, dat es oft om dat want si leecken 15 ende niet gelettert en sijn ende dat alselken niet toe en behort oft niet georloeft en 16 es de heilege screfture te lesene oft te studerene, ofte het es om dat want al eest dat 17 den leeken niet verboden en es te lesene de heileghe scrifture, nochtan eest onge-18orloeft of quaet de godleke screfture in gemeinre spraken oft tongen te lesene oft 19 te hebbene. Maer en gheen van desen en machmen seggen, ja oec elc van desen es19 20 ongelijc, onbehorlec ende onbequame der leeringe der heileghen, ende haren raden20 21 contrarie ende wedervechtende oft wederseggende, also ment menechsens vercla-22ren mach.

23Hier omme ten iersten dat den leeken niet ongeoerloeft en es alselke boeke te 24 lesene oft te studerene, om dies wille want si leeke sijn ende ongelettert, ende dat 25 hen daer omme niet en es ongeorloeft, dat proeft men metten rechten int vijfte boec25-27 26 van Decretale, in den titel Van den heriten of ongeloevegen, int capitel Cum ex in-27iuncto, ontrent dbeghintsel, daer men seit dat de begerte om te verstane de godleke 28 scrifturen ende na die scrifturen de erenstecheit te verweckene of te geradene of te 29 vermanenne, dat en es niet te begripene, maer mere of bat te commenderene of te29 30 prisene. Ende dat capitel sprect van leeken menschen. Hier omme so eest hen niet 31 ongeorloeft.

32Ten anderen male prueft ment met Innocentiusse in sine glose op de vijf boeke32

33 van Decretale, in dierste boec in den titel Van der hoechster driheit ende van ker-34stenen geloeve, opt capitel Firmiter credimus, daer hi aldus seit, oec so scrivet, dat 35 de leeke oec dien God geeft den talent van subtilen sinne, bat doen, eest dat si ha-36ren sin bekeeren of geven ter kinnessen van desen vorseiden, dats van widere ende 37 van onderscheedeghere kinnessen der dingen die den geloeve toe behoren, al eest37 38 dat si niet en sondighen. (Al waert oec dat si hen daer toe niet en keerden.) Dit 39 sijn Innocentius waerde. Hier omme so volcht dat de leeke wel doen hen selven ter 40 scrifturen gevende, dat es ter kinnessen der scrifturen, maer alremeest ten pleinen 41 ende openen devoten boeken.

42Item sente Augustinus, in de epistele tot Bonefaciusse den grave, berespt de42 43 leeke die hen niet en geven ter studien der scrifturen, want hi seit: ‘Het es grote 44 confusie den sielen der leekere, die seggen: “Wat behort mi toe de boeke te lesenne44 45 oft te horene oft te lerene, oft oec dicwile ter kerken ende ten papen te loepenne? 46 Alsic clerc werden sal, so salic doen die dingen die de clerke doen moeten.” Waer 47 omme so en versteet hi niet, want broet ende wijn ende alle goet van deser erden 48 ende salecheit des rijcs wilt hi gelijc deilen ende hi en wilt niet met geliken arbeide 49 Cristus joc dragen.’ Dit seit sente Augustinus.

50Sente Jan Guldemont in Opere perfecto, super Matheo morali II. Hi berespt oec50 51 de leeke, die om ertsche onlede hen onsculdegen van der studien der scrifturen. 52 ‘Wat onscoude es,’ seit hi, ‘der geenre (dats te verstane der leekere) die hen on-5253sculdegen van der studien der heileger scrifturen? “Ic en ben,” sprect hi, de leeke, 54 “geen moenc. Maer wat? Ic hebbe een wijf. Ic hebbe de sorge mijns huus ende 55 mijnre kinderen.” Want dit es dat hen allen lett, want si wanen dat die gene allene55 56 sculdech sijn de godleke scrifturen te lesene. Vele mere so behoefti diere, want de 57 gene die in midden der werelt verkeeren of wandelen, si ontfaen alle dage wonden, 58 ende die behoeven alre meest der medicinen.’ Dit seit sente Jan Guldemont. Daer 59 omme en eest den leeken niet verboden de heilege scrifture te lesene.

60Item sente Augustinus, scrivende ten bruederen van der hermitagien, die alle60 61 ongelettert waren, lettel van hen uutgenomen, gelijc dat sente Augustinus selve 62 tuucht, hi vermaentse ter studien der scrifturen, seggende tot hen: ‘Bruedere, suect 63 in den scrifturen hoe gi de gebode Gods houden moecht, hoe gi den duvel in der 64 woestinen verwinnen selt, hoe ghi penitencie omhelsen moecht, die Cristus leerde. 65 Want dese dinge sal de cnecht Gods altoes lesen ende vervullen.’

66Item de selve Augustinus, in sijn boec Van den geloeve ende van den werken, 67 screef hi tot eenrande leeken, die erenstege ondersuekers waren van godleker spra-

68ken, gelijc dat hi seit in dboec Van retractacien, daer hi sekerlec niet toe gescreven 69 en soude hebben, maer bad bescouden soude hebben van erensteghere ondersue-6970kingen der scrifturen, hadde hi geloeft dat den leeken quaet oft ongeorloeft ware 71 de godleke scrifture lesen oft de godleke spraken te ondersuekene.

72Item sente Jeronimus scrivende tot Cellantiam, die niet allene leec en was, mer72 73 oec een wijf ende in huweleke gesett, hi vermaentse ter studien der scrifturen, seg-74gende te hare: ‘Di moet sijn vornemende sorge de godleke wet te bekinnenne, daer 75 du bi bescouwen moechs de jegewerdege exemple der heileghen, ende wat dat men75 76 doen sal, ende wat dat men scuwen sal, ende te lerene bi rade der selver godle-77ker wet, ende sunderlinge tghemuede te vullerene met godlekere spraken, ende dat, 78 dattu metten werke beghers te volbringene, dat altoes metter herten te gedinkene. 79 Den volke, dat noch ruut oft nuwe was, ende den mensche die ter gehorsamheit79 80 ongewoene was, wert van den here bi Moysenne geboden, dat si teenen teekene 81 van gedinkenessen, daer si Gods gebode bi gedinken souden, ane allen vesen van 82 haren cleederen hebben souden ingewevene of genayde cierheiden van purpure of 83 van gheelre varuwen, op dat oec bi gevalle als de oegen herwert ende derwert sien 84 souden, de gedinckenesse der hemelschere gebode geboren worde.’ Ende daer na 85 seit Jheronimus: ‘Hier omme moeten altoes de godleke scrifturen in de hande sijn, 86 ende eenperlec moeten se in der gedachten gekeert werden.’ Dit seit Jheronimus. 87 Ende vele andere epistelen menigherande maechden ende weduwen ende in huwe-88leke gesett, vermaent hi ende verwectse ter studien der scrifturen.

89Item sente Gregorius, scrivende ten tween leeken maechden, dat was te Bar-8990bam ende te eenre andere, setthi in dinde van der epistelen aldus: ‘Uwe presente oft 91 hantgichten, de twee webben, hebbic gherne ontfaen. Maer nochtan bekint, want ic91 92 en wane niet dat het geboden was, mer gi suect lof van vremden arbeide, die noch92 93 ter tijt masschien de hant noyt ten spinrocken en staect. Nochtan en bedrueft mi dit93 94 dinc niet, want ic beghere dat gi de heilege scrifture minnet te lesene, op dat ghi, 95 als u de almechtige God den mannen te huweleke voegen sal, weten of bekinnen 96 moecht, ende hoe dat gi sculdech selt sijn te levene ende uwe huus te disponerene 97 of te regerene.’

98Item die selve sente Gregorius seit, in de XIIIste omelie in love dies heilechs98 99 gichtechs servulus: al waest dat hi ongelittert ende arm was, nochtan plach hi boeke99 100 te coepene die hi hem lesen dede. ‘Van sijnre kintscheit,’ seit hi, Gregorius, ‘was hi

101 gichtech. Gheen letteren en kinde hi al bedalle, mer hi cochte hem selven boeke der101 102 heileger scrifturen ende hi ontfinc alle religiose ter herbergen ende deedse vore hem 103 sonder onderlaet lesen. Ende het geschiede dat hi de heilege scrifture volcomelec103 104 leerde, als te sijnre maten, als hi nochtan, also ic seide, te gronde gheen letteren en 105 kinde.’ Dit seit sente Gregorius. Het es pleyn ende oppenbaer dat dese servulus leec 106 ende ongelettert was, ende dat hi boeke hadde, alsoet schijnt, in propere tongen, als 107 hi, na dat sente Gregorius seit, niet te gronde letteren en kinde, noch en conste lesen, 108 mer hi deedse hem van anderen lesen.

109Item Johannes Crisostomus, super evangelio Johanni, morali XXXII, sprect al-110dus den volke toe ende seit: ‘Scame wi ons ende scoffieren we ons vort ane. Dwijf 111 die vijf manne hadde ghehadt, ende Samaritane was, also groten erenst ende stude-112ringe maect si van leeringen ende den tijt van den dage dat si om gheen dinc daer 113 af en sciet, noch en gheen ander dinc en verleidese of en ontracse van dier questien 114 die daer toe behorde. Maer wi en vraghen niet van leeringen, maer van allen dingen 115 simpelec, ende alsoet ons gesciet disponeren wi. Hier bi sijn alle dingen vergeten.115 116 Want segt mi: wie van u lieden, in huus wesende, heeft inden hande genomen een 117 kersten boec, ende die dingen die in hande waren liet varen ende overliden, ende117 118 heeft de scrifturen ondersocht? Sekerlec niemen en heeft dat te seggene. Maer teer-118-119119linge ende spelen selen wi vinden bi vele lieden.’

120Item de selve Crisostomus, super Matheum in Opere perfecto, morali II, berespt 121 sijn volc, dat si ydele sagen leeren ende dat si verroeckeloesen de godleke scrifturen121 122 te lerene. Want hi seit: ‘Wie van ulieden die hier staen, beghert enen salm te lerene, 123 ofte wie mach seggen enech deel van godlekere scrifturen? En es niemen. Ende dit 124 en es allene niet quaet, mer dat ghi van geesteleken dingen vallende ten duvelschen 125 dingen, driftegere sijt of heetere dant vier. Want ware dat yemen u onttecken woude125 126 duvelsche sagen ende liedekene ende hoerdoemleke melodie, hi soudere vele vin-126127den die die sekerleke dorsten souden ende met vele weeldecheiden die boetscapen127 128 oft condigen.’ Dit seit Crisostomus. Ende waerlecs, hedendaechs sijn vele leeke 129 die eenperlec lesen in logenachtegen boeken ende in fabulen van Roelande, van129 130 den stride van Troyen ende dies gelijks van onbequamen ende onorborleken fabu-131len, dien sonder twivel salechlekere ware dat si dien selven arbeit bekeerden toter 132 heilegher scrifturen te lesene ende te verstane.

133Item die selve Johannes Crisostomus, in de XIste omelie super Joanne, beghert 134 ende vermaent tfolc, eer dat come ter kerken, tselve ewangelium dat men dan lesen

135 ende exponeren soude in der kerken, yegelijc in sijn huus lese. ‘Een gracie,’ seit 136 hi, ‘willic eyschen van u allen eer ic ruere de waerde vander ewangelien, maer ghi136 137 en moet mi niet wernen oft ontseggen dat ic eysche. Want dat ic bidde oft eysche, 138 dat en es noch swaer noch lastelec of bordelec, noch ic en neemt mi selven alleene138 139 niet orborlec, mer u oec diet geeft ende u vele mere. Maer wat eest dat ic eysche?139 140 Dat es, dat gi eens daechs in de weke tselve visioen vander ewangelien diemen u le-141sen sal, dat elc van u lieden die selve vore dese dage in sijn hande nemende, thuus 142 sittende, eenperlec lese, ende menechsens ondersuekende met erenstecheiden de 143 dingen die daer inne bewonden sijn ende daer in liggen of verborgen sijn, die wel 144 ondersueke, ende merke, wat verborgen es, ende wat niet verborgen en es of oppen-145baer es, ende wat niet oppenbaer en es, ende wat desen contrarie schijnt. Want van 146 selker studeringen en sal ons noch u negheen cleene orborlecheit sijn. Want seker-147lec, wi en selen niet vele arbeits behoeven om openbaer u te makene de cracht van 148 dien dingen diemen seit, als u thant tverstennesse gereet es, ende contgedaen wert 149 de kinnesse van dien waerden. Ende gi sult scerpere ende dorsienlekere werden in 150 deser manieren niet allene om te horene noch allene om te lerene, mer om andere 151 menschen oec te instrueerne ende te lerene.’

152Item noch de selve Johannes Crisostomus, super Johannem, berespt sijn volc, 153 dat yegewelc ambachts man met meerre sorfhertecheiden hem selven van instru-153154menten sijnre const vorsiet dan van heilegen boeken. Hier bi seit hi aldus: ‘Hets 155 oec noch ene andere alte onredelec occusoen den genen die also trage sijn, ende155 156 ten riken eest bespottinge om dit ocsuun van exemple. Mer want ic vele armere sie 157 mesdoen eenperlec bi desen ocsune, soe soude ic hen gherne vragen ofte elc van 158 hen lieden en heeft volcomelec ende geheelec alle de instrumente der const, dies 159 hi wercman es. Hier omme hoe en eest niet mere onbehorlec beclagen daermoede 160 ende alle dingen doen, dat niegerincs geen beletsel en si, maer gi waert mere scul-161dech soe groten orbore vrochtbaer te makene, ende die vore onlede ende dat vore 162 armoede der dinge vore te settene.’ Dese ende vele desere gelike sett Crisostomus 163 te menegher stat van deser materien.

164Item Cesarius, de bisscop van Arelaten, settende een geheel sermoen oft ene164 165 geheele vermaninge van dusdanen boeken te lesene, onder vele andere seit hi aldus, 166 in sine XIIIde vermaninge: ‘Bruedere, ic bidde, merct oft ic segge dat ghi wel wet. 167 Wi bekinden oec enege coopmans, de welke, als si negeen letteren en kinden, so 168 sochten si hen coomans die gelettert waren, ende doe si gheen letteren en kinden, als 169 dandere screven, met haren redenen vercregen si hen selven grote gewinne. Ende 170 oft si die negheen letteren en kinnen, hen selven hueren geletterde coomans, op dat

171 si ertsch gelt gewinnen, du, so wie du best, die letteren niet en kinds, waer bi so en 172 bidstu oec niet met prise ende met loene den genen die di mach de godleke scrifture 173 overlesen, op dat du di selven daer ute gecrigen moechs de ewege loene?’ Ende 174 daer na seit hi: ‘Hier omme biddic u, bruedere, ende vermane, dat ghi, so wie ghi 175 sijt, die letteren kint, de godleke scrifturen dicwile herleest. Mer gi die des niet en 176 kint, als dandere lesen, so horet met erenstegen oeren ende met aendachte.’ Vort seit 177 hi: ‘Noch niemen van u en segge: “Ic en kinne gheen letteren; daer omme en saelt 178 mi niet geeyscht werden, so wat ic min van Gods geboden voldoe.” Dese ontscout 179 es ydel ende onnorborlec, mijn lieven bruedere, want de godleke lesse, al eest dat 180 een de letteren niet en kint, nochtan mach hise gherne horen. Mer die de letteren 181 kint, hoe maecht sijn dat hi niet en vindt in de boeke, daer hi in herlesen mach de 182 godleke scrifture?’ Dese ende vele andere waerde desere gelike seit Cesarius.

183Item in eenrande sente Faustus omelie dbisscops, diemen in eenrande kerken183 184 pleecht te vertreckene. ‘De godleke lessen,’ seit hi, ‘gelijc also gi plaecht, hoert 185 die gherne, ende herleesse in uwe huse, want waert dat sake dat iemen also onle-186dech ware dat hi vore den etene ter godlekere scrifturen hem selven niet geven en 187 mochte, hem en sal niet verdrieten in sijnre werscap oft maeltijt yet vander godle-187188kere scrifturen te lesene, op dat, also tfleesch metter spisen gevoedt werdt, de siele 189 gevoedt werde metten waerde Gods, op dat de mensche al de uutwendege ende de 190 inwendege vander heilegere ende salegere werscap gesaedt werde oft opsta, vervul-191lende dat, dat de apostel leert ende vermaent, seggende: “Weder ghi et oft drinct, al191-192 192 ter glorien Gods.”’

193Item gheliker wijs dat sente Thomas de Aquino seit, in Seconda Secunde, inden193 194 XVIIste questie in dierste argument: de conste vander godleker wet werdt mere ge-194195boden in den Nuwen Testamente dan in dOude, mer in dOude Testament worden 196 den volke vele gebode oft vermaningen gegeven vander lessen ende vander studie 197 der scrifturen. Alsoet oppenbaer es in Deuteronomio, int VIste ende in XIste capit-198tel, ende in vele anderen steden. Hier bi wert geseit int XIste Deuteronomio: ‘Legt 199 dese waerde in uwer herten, ende hangtse teenen teekene in uwe hande, ende setse 200 onder uwe oegen; leertse uwen sonen of kinderen, op dat sise herdinken, als du sits 201 in dijn huus, ende du wandels inden wege, ende du ligs ende du opstaes. Ende du 202 seltse scriven op de doerpele ende de doren dijns huus, op dat dine ende dijnre kin-203dere jare gemenechfuldecht moeten werden.’ Tselve bina wert geseit int Deutero-204nomio VIste capittel. Seker, dese dinge en sprect hi niet den clercken allene, alsoet 205 pleyn es ende oppenbaer, ende alsoe Thomas oec seit daer vore. Hier bi uut allen

206 desen ende uut vele anderen diemen setten mochte, so eest genoech oppenbaer dat 207 het niet verboden es den leeken de heilege scrifture te lesene, om dies wille dat den 208 leeken niet en betaemt oft verboden es de scrifture te studerene.

209Maer thant prueftmen dat hen niet en es ongeorloeft de boeke te lesene die in 210 gemeinre spraken gemaect sijn, om dies wille want niet ongeorloeft en es de heilege 211 scrifture in gemeinre spraken oft tongen te lesene ofte te hebbene. Eerstwerf want 212 alle de heilege scrifture, dat es de bybele, was ierstwerf ende van beginne bescre-213ven in haerre talen oft spraken, al waest in gramarien, dien si ende om wies wille213 214 si bescreven was. Want also sente Jeronimus getuucht in menegeranden epistelen 215 ende prologen, alle dOude Testament dmeeste deel was den Hebreeuschen gele-216vert in Hebreeuscher tongen. Ende dies gelijc alle dNuwe Testament was gelevert 217 of gegeven in Griexscher talen of spraken, uut genomen sente Matheus evangelie, 218 dwelke want hijt den Hebreeuschen screef, so dicteerde hijt in haerre Hebreeuscher 219 tongen, ende oec uut genomen sente Pauwels epistele ad Hebreos, de welke hi oec 220 aldies gelijcs om de selve sake in Hebreuscher tongen bescreef. Ende selke seg-221gen dat hi oec de epistele ad Romanos in Latine screef. Hier bi eest oppenbaer dat 222 de godleke scrifture ierst gescreven was niet in Latine, mer bad in der geenre talen 223 dien si gegeven wert.223

224Item selke van den heilegen translateerden de heilege scrifture ter geenre pro-225pere tale dien si predecten. Want also sente Dorotheus scrijft, sente Bertholomeus225225-226 226 de apostele predecte dien van Indien, die hen oc dewangelium secundum Matheum 227 in hare proper tonge leverde oft gaf. Ende dat selve leestmen van vele anderen hei-228legen. Mer dat en hadden si sekerlec niet gedaen, hadden si gewaent oft geloeft, 229 dat ongeorloeft geweest hadde, de heilege scrifture in propere tonge te lesene.

230Item de heilege scrifture es daeromme gekeert oft getrocken in Latijnscher spra-231ken, om dat si alle den anderen talen gemeindere es, niet daer omme om dat selken 232 menschen de scrifture verborgen sijn soude om de onwetentheit der spraken, mer232 233 bat om dat si gemeinlec allen menschen oppenbaer soude sijn. Hier bi so seit de233-234 234 werdege Beda in de omelie van sente Matheuse, sprekende vander translacien der 235 ewangelien, dat sente Matheus sine ewangelie om te stichtene tgeloeve der ierster 236 kerken, die van den Hebreuschen volke vergadert es, in Ebreeuscher talen bescreef 237 of maecte, mer doe de kerke al de werelt dore gebreydt wert ende die Grieken ende 238 de barbaren vergaderden in enecheit des selfs geloefs, so hadden de bisscoppe van-

239den geloevegen erenstecheit dat men tselve ewangelium oec translateren soude in239 240 Griexscher ende in Latijnscher spraken, geliker wijs dat si oec in Latijnscher re-241denen bekeerden sente Lucas ende sente Marcs ende sente Jans ewangelien, die 242 de selve ewangelisten in Griexscher tongen bescreven, na dat sente Matheus sine 243 ewangelie in Hebreeuscher tongen bescreven hadde, op dat alle natien alde werelt 244 dore die lesen ende verstaen mochten. Dit seit Beda. Hier bi so volcht wel, dat het 245 niet ongeorloeft en es de godleke screfture te lesene in een ander tale dan in Latijn-246schere. Want si es daer omme in Latine gekeert op datse alle menschen, Grieken 247 ende barbaren, lesen ende verstaen mogen.

248Item de godleke scrifture hebben de Grieken in haer tale, dat es in Griexscher, 249 ende de Hebreeusche in de hare, dat es in Hebreeuscher, alsoet alle menschen kinlec 250 es, ende alsoet oppenbaer es bi sente Jeronimusse, in menegerande prologen ende 251 epistelen ende sonderlinge in depistele tote Somnam ende Fretellam.

252Item de Caldeeussche hebben ende lesen de heilege screfture in Caldeeusschere252 253 redenen, gelijc dat oppenbaer es bi sente Jheronimus in de prologe op Job, want 254 Jonathas, Oziels sone, screef alle dOude Testament in Caldeeuscher redenen, de 255 welke makinge also sere auctentijc es metten joden, dat sise orboren alse ene glose255 256 vanden werke der Hebreeuscher waerheit, gelijc dat brueder Claes van Liere seit in256 257 eenrande questie.

258Item de godleke scrifture heeftmen in Syrschere ende in Araebscher talen. Want 259 uut alselkere tongen translateerde Jheronimus selken tijd, alsoet oppenbaer es in si-260nen prologe op Jobs boec.

261Item de godleke scrifture heeftmen in de Goethssche tonge, want men seit int 262 VIIIde boec der Tripertiter hystorien dat Uulfilas, der Gothen bisscop, bekeerde de262 263 heilege scrifturen in der Gothen proper tonge.

264Item aldies gelijcs heeft men de heilege scrifture in Egypsschere tongen, want 265 met wat tongen souden de heilege vaders in Egypten de heilege scrifture lesen, die 266 noch Latijn noch Griex en verstonden? Si en verstonden gheen Latijn, want also Jan266-267 267 Cassianus seit int vierden boec Vanden instituten der outvaderen: doe een brueder, 268 die Symon hiet, sente Pauwels epistelen in Latine gescreven hadde, die gescreven 269 boec en was te geenen orbore bequame dan te verberrene, want niemen van hen en 270 verstont Latijn. Ooc en verstonden si negeen Griex, wantsi spraken Cassiane alle 271 ane oft toe bi enen bediedere, also ment heeft inder Vadere collacien, lutter uutge-271272nomen die Griex spreken consten. Ende nochtan so studeerden de heilege vaders in

273 Egypten, in Scithin ende in Tebayden sere studioselec ende sere erenstelec de hei-273274lege scrifture. So waer bi men leest dat de abt Moyses geleert was in allen letteren 275 van Egypten.

276Item de Ruthenen hebben die scrifturen die si ontfaen, dat sijn sente Pauwels276 277 epistelen, getranslateert in haerre propere talen, alsoet die gene seggen diet weten.

278Item de Slaven hebben propere teekene oft lettere, ende in haerre tongen al de 279 scrifture. Ende dies gelijcs hebben oec de Armene of die van Armenien. Ende eest 280 masschien dat iemen erenstelekere ondersuect, hi sal vinden dat selve in alle tongen 281 die onder den hemel sijn. Want doen de Heilege Geest gesonden wert in den apos-282telen, van allen natien die onder den hemel sijn, so vergaderden religiose manne 283 ende elc van hen lieden hoerde dapostelen spreken na die tonge of in die tonghe 284 daer hi in geboren was, teenen teekene dat Cristus vermaert oft geboetscaept soude 285 werden in al de werelt ende in allen tongen of spraken. Hier omme, wat redene eest, 286 dat in so vele tongen van geslechten georloeft es de heilege scrifture te lesene, ende 287 niet in Dietscher tonge?

288Item vele grotere mannen hebben scrifturen gemaect in hare propere ghemeinne 289 tonge, also Effrem van Syrien sine boeke maecte in sine gemeine tonge, also ment289 290 heeft int VIIIde boec vander Tripertiter hystorien, want daer seitmen: ‘Te desen 291 tiden was Effrem in Edissen ende in Alexandrien Dydimus. Ende Effrem was ge-292woene oft geoefent in de tonge van Syrien ende sant ofte stortte ute rayen van gra-292-293293cien. De welke, al waest dat hi niet en conste de Griexsche tonge, nochtan berespte 294 hi vele geleerde vanden Grieken ende bloette of maecte naect of oppenbaerde de 295 crancheit alle der ongeloevegere quaetheit oft de quaetheit van allen heriten.’

296Item int terde boec der Kerkelekere hystorien seitmen aldus: ‘Te dien tiden, doe296 297 vele heresien pulluleerden oft opstonden of resen, Bardazenus, een alte bescheeden297 298 of ondersceedenen man dyaletijc oft meester in logyken, screef boeke dyalogos je-299gen Marcioene ende iegen vele andere ongeloevege oft heriten, die hi in sine pro-300pere tonge screef of maecte. Ende oec so sijn vele andere van sinen boeken, die 301 sine discipulen in Griexscher redenen bekeert hebben.’

302Item ten iersten: eest dat den leeken niet georloeft en es te lesene boeken die in 303 gemeinre talen ghemaect of getranslateert sijn, ofte het es ongeorloeft om dat het 304 quaet es, ofte het es quaet om dat het verboden es. Het en es niet ongeorloeft om dat 305 het quaet es, want also soudt in hem selven naturlec quaet sijn, ende also soudt allen 306 menschen quaet sijn; dats valsch. Want het es een grote hulpe ten goede te wetene

307 wat men doen sal ende wat men laten sal, alsoet plein ende oppenbaer es van hem 308 of in hem selven. Ende oec so en eest niet quaet om dat verboden es. Want men 309 vindes niegerincs verboden, de heilige boeke in gemeinre spraken te lesene, noch 310 in trecht noch in de heilege scrifture. Hier omme so volcht, dat het niet ongeorloeft 311 noch verboden es es, boeke in gemeinre spraken te lesene, maer hets verdienlec 312 ende lovelec.

313Maer men seide in de antwerde van deser questien: op dat si negeene heresie313 314 oft ongeloeve oft dolinge in en hebben. Want jegen de Duutsche boeke die onge-314-315315loevege articulen in hebben, es eenrande decretael, dat beghint ‘Ad apostolatus’,315 316 int welke dusdane boeke van ongeloeve versteken sijn oft verwoerpen, ende gebo-317den sijn te destrueerne, ofte te minste dongeloevege articulen die daer in sijn, uut317-318 318 te rodene. Maer goede Duutsche boeke metten selven decretale te argueerne met 319 prueven van contrarien sinne werden genoech gerecommendeert ende gedoecht.

320Ten anderen male was geseit: op dat si van pleinre materien tracteren. Om de320 321 gemein boeke, dats te seggene, de boeke die in gemeinre spraken gemaect sijn, 322 die van hoeger ende van groter materien tracteren, die en salmen den gemeinnen322 323 leeken, die niet sere begripelec oft verstendech en sijn, niet vore leggen, maer boeke 324 van slechter materien als melc, na dat de apostel seit in dierste epistele ad Corinthos 325 in 3e cap. ende ad Hebreos 4. Waer bi dat sente Augustinus seit in Dboec vander325-326 326 stat Gods: ‘Men sal den apostel horen of gehorsam sijn, die gebiedt enen iegen-327welken te smakene na de mate des geloefs, want est dat men een kindeken voedt na 328 sine crachte, so wasset op dat het mere begripen mach; maer eest dat het de crachte 329 sijnre begripelecheit of ontfenckelecheit overgeet, so gebreket eert gewassen can.’ 330 Dit seit Augustinus. Met welken Augustinus Crisostomus concordeert in Opere im-331perfecto, super Matheum XXI. Ghelikerwijs seit hi, Crisostomus: ‘Eest dattu enen 332 kindekenne geefs ene brocke broets, om dat het inge kinnebacken heeft, het ver-332333worcht mere dant gevoedt werdt. Also dies gelijcs, eest dattu den onvolmaecten 334 inden geloeve ende den kinde na den sinnen hoeghere mysterien der wijsheit seg-335gen wils, want hi den sin inge heeft, wert hi mere gescandalizeert dan gesticht.’335

336Item hier af scrijft sente Augustinus ten bruederen vander hermitagien, de wel-337ke, alsoet geseit es, luttel uutgenomen alle waren ongelettert: ‘Het es,’ seit hi, ‘ge-338screven, mine alre liefste bruedere, dat wi niet spreken en souden hoege dinge gelijc338-339 339 de wise der werelt glorierende. Want de prophete seit: “En wilt niet menechfulde-

340gen hoege dinge te sprekene gloriende.” Dit waert wert sonderlinge tot u gekeert, 341 ghi die rustiers sijt, int bosch woenende.’ Ende daer na seit hi: ‘Ende welke sijn341 342 dese hoege dingen, daer niet georloeft en es vele af te sprekene, dan van Gods al-343mechtecheit, dan van sijns eengeborens soens even euwecheit, dan van des Hei-344lechs Geests groetheit?’ Ende daer na seit hi: ‘Och mine bruedere ende croene 345 mijnre moeder, en wilt niet ondersueken dan also vele als u noet es ter salecheit. 346 Ende wilt niet smaken dan also vele alst behort te smakene. Want wat behoert te 347 smakene dan dat God drievuldech ende eenech es? Wat es u anders noot dan van-348den quade te daelne ende tgoede te doene? Wat es anders noot dan dat wi tgoede 349 bekinnen ende tquade? Tgoede op dat wijt connen angripen of anveerden; tquade 350 op dat wijt connen scuwen ende vlien?’ Ende datmen den gemeinnen volke pleine 351 ende slechte leere vore leggen sal, dat bewijst Cristus, die doe hi sinen apostelen 352 leeren soude, so clam hi op den berch (Mathei V). Ende doe hi den scaren predeken 353 soude, doe daelde hi neder te velde (Lucas VI).

354Ten derden male was geseit: die van pleinre materien opelec tracteren. Want354 355 het sijn eenrande boeke die van pleinre materien tracteren, maer niet opelec, maer 356 mere donkerlec, als die boeke die van Cristus incarnatien, levene ende sijnre doot356 357 tracteren, mer onder figuren ende geraetsele, aldat mense na den iersten luut der357 358 waerde niet en mach verstaen, mer si behoeven exposicien ende ontcnoepingen 359 der mysterien, ghelijc dat sijn vele boeke vanden Oude Testamente, der propheten 360 boeke, ende andere. Item oec selke boeke vanden Nuwen Testamente, als Apoca-361lipsis Johannis, ende dier gelike, de welke simple menschen niet en mogen te cu-362wene ende te bitene. Want alselke boeke te verstane en es negeen middelbaer sorge362 363 ende behendecheit, also sente Augustinus seit int 4e boec Van der kerstelekere lee-363-364364ringen.

365Item Huge van Sente Victors in sijn Dydascalicon, sprekende van verstennes-365366sen ende van verborgenre exposicien der scrifturen, seit: ‘O lesere, ic wille nochtan 367 dattu wets dat dese studie beghert oft eyscht niet trage ende plompe sinne, maer rike 368 sinne oft verstennessen, die also de subtylheit ondersuekende houden, dat si in on-369derscheedene de vroetheit oft de wijsheit niet en verliesen oft achter en laten. Want 370 dese spise es vast ende starc of hert, ende en si dat si wel gecuut werde, si en mach 371 niet verswolgen werden. Hier bi seide de Behoudere specialec sinen apostelen (Joh.371 372 VIe cap.): “Vergadert de brocken of crumen die overbleven sijn.” Ende welc sijn 373 de crumen, dan also sente Augustinus seit in de glose op dese stat, diet volc niet

374 eten en mochte? Daer omme versteet men eenrande verborgene verstennesse, die 375 de menechte niet begripen en mach. Hier bi wat salmen dan anders doen dan dat 376 men de verborgendere waerde van verstennessen, die de menechte niet begripen en 377 mach, den ghenen gheve die daer toe hebbelec sijn, ende andere menschen te lerene 378 oec also dapostele waren?’ Dit seit sente Augustinus.

379Ten vierde male was geseit: op dat si na stijl van dicterene, dat es te seggene,379 380 na maniere van sprekene, van den boeken der leeraren der heileger kerken niet en 381 discorderen. Ende dat was daer omme geseit, om eenrande Dietsche boeke die enen 382 nuwen, ongewoenen, onbehorleken, ydelen, besmetten of verkeerden maniere van 383 sprekene hebben, die in de godleke scrifturen ende in den boeken der heilegen al 384 te male ongewoene es. Ende selke van dien boeken sijn Eggarde toe geintyruleert,384 385 als Eggardus sermone etc. Ende alselke sijn den leeken herde sorgelec ende deerlec385 386 oft quetselec of scadelec. Hier bi so leert dapostel te scuwene ydele oft besmette 387 oft ondadege nuwecheiden van stemmen; ydele nuwecheit van stem es, also sente 388 Augustinus seit super Joh. IV. omelie, die niet en es na gemeine kerkeleke leeringe.

389Ten vijften male was oec geseit: op dat si van eendrachtecheiden van sinne niet389 390 en discorderen van den boeken der heilegen. Want alle boeke die gescreven ende 391 gemaect sijn, oft na ongewoenleke ende van vremder manieren van sprekene, oft 392 oec die enen vremden sin hebben ende ongewoene leere, also dat yemen daer inne 393 twivelen oft wankelen mochte, die boeke en sijn den leeken niet herde orborlec of 394 profitelec, die niet ondersueken oft onderscheeden en connen, mer allene de waerde 395 verstaen na den oppenbaren sin oft na luut der waerde. Hier omme seit sente Jhero-395396nimus, ad Furia: ‘Na de heilege scrifture,’ seit hi, ‘so lese der geleerdere menschen 397 tractaten, oft der leeraren boeke, allene der gheenre der welkere geloeve bekint oft 398 oppenbaer ende kinlec es. Du en hebs geen noet gout in de modere te suekene: uut 399 vele margariten so kiese oft sueke ene margarite.’

400Item de selve Jeronimus seit, ad Aletham, van haerre dochter besettingen of le-401vene ende ordinanchien: ‘Inder gheenre tractate of boeke, inder gheenre sinne of 402 verstennessen sal si of moet si delecteren, in der welkere boeke de goetheit of de 403 puurheit des geloefs niet en wankelt of en doelt.’ Hier omme in den boeken die 404 in gemeinre spraken getranslateert werden, es herde scerpelec ende alte behuedde-405lec te besiene, op dat si behorlec ghetranslateert werden. Want dicwile so gevallet 406 of gesciet daer inne dolinge in dusdane boeke, uut gebreke des onbehendechs of 407 onbehueds translatoers, alsoet uut Jheronimus waerde te menegher stat oppenbaer 408 es.

409Hier es gesolveert dese questie.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs