Westfriesland, Tessel en Wieringen

[p. 236]

Tessel

⁺ Oudh. en Gest. II, blz. 62 e.v.; Teg. Staat viii, blz. 585 e.v.; p. van cuyck, Beschrijving van eenige oudheden, gevonden in een tumulus, of begraafplaats, op het eiland Texel in November 1777, Amsterdam 1780; van der aa xi, blz. 103; s. muller fzn., Regesten van het archief der bisschoppen van Utrecht, 722-1528, Utrecht 1919-'22, nrs. 178, 2351; van den bergh, Oork. Holl. en Zeeland i, nrs. 7, 9, 64, ii, nrs. 313, 502, Suppl. nr. 181; muller en joosting ii, blz. 318; j.c. van der loos, Van het eiland Texel, in: Bijdr. Bisdom Haarlem xlv, 1928, blz. 161; a.w. bijvanck, Excerpta Romana, R.G.P. dl. 73 en 81, 's-Gravenhage 1931 en 1935; oppermann, Fontes Egm. blz. 104; Oork. Sticht Utrecht, nr. 49 en 140; mon. bat. ii, 1941, blz. 181; c.s. ponger in Westfriesch Jaarboek 1-9-1942, blz. 65; j.a. van der vlis, Texel, land en volk in de loop der eeuwen, A'dam-Texel 1949.
⁺ Verschillende afbeeldingen van de voormalige kerk in de Westen door c. pronk 1728, p.v. cuyck 1795, h. tavernier 1790, c.w. bruinvis 1843, alle in de Provinciale Atlas van N. Holland te Haarlem (Rijksarchief).
⁺ Blijkens een neolithische vondst zou Tessel reeds in de steentijd bewoond geweest zijn (Ponger). Een terp ten zuidwesten van den Burg bleek voorts bij amateur-opgravingen in de dertiger jaren dezer eeuw, resten uit de terpentijd, Romeins, Merovingisch en ‘Saksisch’ aardewerk te bevatten. Een opgraving in het einde van de xviiie eeuw op de z.g. Sommeltjesberg tussen Waal en Oosterend door P. van Cuyck verricht, bracht verschillende Romeinse voorwerpen, waarschijnlijk uit de eerste eeuw na Christus, aan het licht, die echter sindsdien weer verdwenen zijn. Ook in het stadspark en bij de Waal zijn Romeinse munten gevonden. Een gebied genaamd Tessel komt reeds vroeg in de Middeleeuwen voor onder de goederen van het klooster Lauresham (Lorsch) (772) en van de abdij Fulda. De blaffert van goederen van de Maartenskerk te Utrecht, die op ongeveer 960 gedateerd wordt, kent een derde deel van het hier voor het eerst als eiland vermelde gebied Tessel benevens de kerken aan de Utrechtse kerk toe. In 985 wordt Tessel door Koning Otto iii aan Dirk ii geschonken; in 1184 vernemen wij dat Floris iii Tessel en Wieringen onderworpen heeft. De berichten uit de xiiie tot xve eeuw handelen vervolgens over rechten die het klooster Ludingakerke over kerken in Tessel bezat. De hoofdkerk was de thans verdwenen kerk in de Westen. In de kerklijsten van de Dom van Utrecht uit het einde van de xive eeuw en later komen vier kerken op Tessel voor, t.w. de Westen, de Waal, den Burg en Oosterend, waarvan thans alleen de beide laatste nog als zodanig bestaan.
De kerk van de Westen, die blijkens oude tekeningen in Romaanse stijl was opgetrokken, werd verlaten, toen het dorp onder het zand bedolven werd. De bouwval werd nog lange tijd voor begraving gebruikt en de toren diende tot 1859 als baken voor zeevarenden. Opgravingen naar de fundamenten van de verdwenen kerk, in 1941 uitgevoerd, brachten weinig aan het licht (zie ponger a.w.).
Van de middeleeuwse kerk op de Waal, aan H. Bonifacius gewijd, kwamen in 1950, bij de bouw van een nieuwe kerk fundamenten van veldkeien te voorschijn.
De kerk van den Hoorn was aanvankelijk een kapel van de Westen. Op Oude Schild stond voorts nog een in 1481 gestichte Catharinakapel, die onder den Burg behoorde en waarvan alleen het kerkhof nog te herkennen valt. Ook de kerk van de Koog is uit een kapel van den Burg ontstaan.
Daarnaast moeten er minstens twee kloosters op het eiland geweest zijn: een in 1312 opgeheven Tempelierenklooster op ‘Gerritsland’ tussen de Koog en den Burg en een Tertiarissenklooster in den Burg.
Evenals Westfriesland kreeg Tessel tegen het einde der xiiie eeuw een handvest, waardoor Floris v het gebied aan zijn huis bond. In de xve eeuw werden de rechten, na vervallen te zijn wegens het partijkiezen vóór Jacoba, opnieuw en nu uitgebreider verleend.
Naast deze oude domeingoederen, werden reeds sedert de xiiie eeuw dikwijls door niet-Tesselaars landen ingedijkt, die deels een wisselvallig bestaan leidden. In de xviiie eeuw werd het dijksbestuur opnieuw geregeld in het waterschap ‘de 20 Gemeenschappelijke polders’. Tot in 1953 echter bleef land verloren gaan door dijkbreuk. Het Eierland werd in 1629 na

+ Literatuur

+ Tekeningen

+ Geschiedenis

[p. 237]

het aanleggen van een zanddijk bij Tessel getrokken. De Staten van Holland stelden een kastelein aan, die tevens de postverbinding met Vlieland had te verzorgen. Het oude Eierlandse Huis, dat op de noordelijke punt van het eiland stond, en dat blijkens verspreide berichten herhaaldelijk verbouwd werd, is tegen het einde der xixe eeuw gesloopt (van der vlis, blz. 163).
Het eiland had evenals het vasteland herhaaldelijk van vijandige invallen te lijden. Ook de Watergeuzen brachten onrust en vernieling; onder anderen brandde het Schoutenhuis door hun toedoen in 1575 af, en werd de Westen geplunderd. In de xvie en xviie eeuw was Tessel belangrijk als vertrekpunt van de vloot; het verblijf der admiraals bracht tijdelijke welstand, waaraan het dorp Oude Schild zijn bloei dankt.
Doordat de scheepvaart minder afhankelijk werd van de elementen enerzijds en door het verzanden der zeegaten en Zuiderzeehavens anderzijds, verloor Tessel echter belang voor de zeevaart; de bewoners gingen zich meer en meer op de schapenteelt toeleggen.

Verdedigingswerken¹

Ten Zuiden van Oude Schild ligt de z.g. OUDE SCHANS, een verdedigingswerk⁺ uit het begin van de tachtigjarige oorlog.

Resolutien Staten-Generaal, R.G.P. deel 92, blz. 500; Item, Staten van Holland en Westvriesland;⁺ l. van den bosch, Tooneel des Oorlogs, 1675, iv, blz. 27; p. chr. bor, Historie der Nederlantschen Oorlogen, 1679, i, viii, blz. 653; g. brandt, Historie van Enkhuisen, 1747, blz. v, 182; d. burger van schoorel, Chronyk van de stad Medemblik, 1767, blz. 252; j. van dam den bouwmeester, Beschrijving van den Helder, 1847; j.w. van sypesteyn en j.p. de bordes, De verdediging van Nederland in 1672 en 1673, 1850; van der aa, viii, blz. 605; Correspondance de Napoleon i, note sur l'Isle du Texel, 1811; a.c.th. gevers leuven, Neerlands Verdedigingsmiddelen, 1869; d. dekker, Ontwikkelingsgeschiedenis en beschrijving der Gemeente Helder, 1875; j.a. van der vlis, a.w.; w.h. schukking, Napoleon en de vestingbouw, meer in het bijzonder in Nederland, in: Genootschap voor Napoleontische Studien, i, 1951, blz. 48;
bronnen: Memoriën den Helder, Min. van Oorlog, A.R.A.
cartografie: f.c. wieder. Merkwaardigheden der oude cartographie van Noord-Holland, Tijdschrift K.N.A.G. 1918; j.f.w. conrad, Kaarten van de Texelse Zeegaten. Notulen der vergaderingen van het Kon. Inst. van Ingenieurs, 1862-'63.
joost jansz. Beschrijving enz. Kon. Ak. van Wetensch. cat. ii, 1868, nr. 5404; Anonieme⁺ gravure in L. van den Bosch, Tooneel; jurr. andriessen, aquarel, Prov. Atlas Haarlem; Vestingplans T 1, T 3a, T 3c en T 4, A.R.A.; Registertekening Voorm. Geniearchief den Helder.

Fig. 62. Oude Schild en de Schans, naar prent bij L. van den Bosch, Tooneel des Oorlogs

a. militaire betekenis en bestemming in de loop der tijden. Als jaar van aanleg van⁺ de Oude Schans wordt door van der aa, vermoedelijk op gezag van oude kronieken, zoals die van Medemblik door dirk burger van schoorel, Anno 1572 opgegeven. Waarschijnlijk is dit één of twee jaren te vroeg. Op 20 April 1572 immers benoemde Prins Willem I Jonkheer Diederik Sonoy tot zijn Luitenant of Gouverneur van het Noorderkwartier van

1 Bewerkt door Kolonel w.h. schukking.

+ Schans

+ Literatuur

+ Oude afbeeldingen

+ Geschiedenis

[p. 238]

Holland en eerst bij de beschrijving van de mislukte poging van Caspar de Robles, stadhouder van Friesland, in October 1575 gedaan, om het eiland Tessel te overrompelen, deelt Bor mede dat Sonoy ‘op de selve (nl. op Tessel en Wieringen) sekere schansen tot bewaringe van dien hadde doen maken’ en dat over beide eilanden de hopman Wouter Hageman het bevel voerde, hetgeen, wat Tessel betreft, door de Resolutie der Staten van Holland van 3 October 1575 wordt bevestigd. In die van 24 November 1579 is sprake van ‘Cornelis Jansz., ghecommitteert als Drost op het ‘Fort binnen Texel met twintigh Soldaten, die de selve aldaar tot laste vanden Lande sal mogen houden’. Deze kleine bezetting wijst op een vestingwerk van geringe afmetingen, evenzo vinden wij in de Resolutie van 15 Juli 1588 vermeld de opdracht aan de bekende fortificatiemeester adriaan anthonisz, om het bestek te maken voor twee forten ‘soo kleyn als moghelijck is’, op Vlieland en op ‘Huysduynen voor de Heyde’ tot ‘bevrydinghe’ van het Marsdiep. Het jaar 1588 is dat van de ‘Onoverwinnelijke vloot’, welke onderneming blijkbaar aanleiding gaf tot de bouw van genoemde fortjes. Hiervan horen wij later niet veel meer, doch dat op Tessel nam in betekenis toe met zijn taak: de bescherming van de voor de koopvaardij- en oorlogsvloten der Republiek zo belangrijke rede, in de xviiie eeuw ook wel ‘de Moskovische Ree’ genoemd.
Zo is te lezen in de Resolutie van de Staten-Generaal van 3 Juni 1603 dat er op het fort van Tessel een compagnie van 50 man lag, die zelfs tot 113 man werd versterkt. Tijdens de 3 Engelse oorlogen in de xviie eeuw bleek ook telkens het strategische belang van de Tesselse zeegaten uit de maatregelen, genomen om de schans in een betere toestand te brengen. 23 April 1646, toen het naar de vrede liep, constateerden de tekenaars w. schellinks en lambert doomer op hun reis naar Frankrijk dat ‘de schans opt Tessel seer vervallen was’ (zie Oudheidk. Jaarboek 1943, blz. 10), maar zowel in 1653 en 1654, als in 1665 en in 1672 en 1673 werden ingenieurs of andere deskundigen uitgezonden om plannen tot verbetering op te maken die nochtans niet alle zijn uitgevoerd. Wat die plannen precies behelsden en wat ervan tot stand is gekomen, hebben wij niet kunnen vinden; waarschijnlijk is volstaan met de verwaarloosde wallen te herstellen en de grachten uit te diepen (zie Resn. Holland 1653, 1654 en 1665, l.v.d. bosch over 1673, enz.). Eerst uit het jaar 1781 (4e Engelse oorlog: 1780-1784) is een belangrijk ontwerp ter verbouwing van de Oude Schans in Nieuw-Nederlandse stijl bewaard gebleven, pl. CVI-220. Hiermee ging gepaard het plan voor een eveneens moderne gebastionneerde omwalling van de Nieuwe Haven ten Oosten van het dorp Oude Schild. Geen van beide projecten is uitgevoerd; in plaats van een versterkte haven op Tessel kwam echter wel in de jaren 1781-1785 de oorlogshaven ‘het Nieuwe Diep’ bij den Helder tot stand. Deze bleek nochtans, evenmin als de aan de ‘kop van Noordholland’ aangelegde kustbatterijen, sterk genoeg om in 1799 de bij Callantsoog gelande Engelsen en Russen van de landzijde te keren, zodat tevens de Tesselse zeegaten en de gehele Bataafse vloot in 's vijands handen vielen.
Na zijn aftocht in het eind van dat jaar werd den Helder en omgeving in 1800 en 1803 wel beter versterkt, maar het duurde nog tot 1810, het jaar der inlijving, vóórdat met een algehele verbetering der Stelling werd aangevangen onder persoonlijke leiding van Keizer Napoleon i. Dat hierbij ook het eiland Tessel een belangrijke rol moest vervullen, blijkt niet alleen uit het rapport dat de Franse Ingenieur-Generaal kirgener, baron de planta, 19 September 1810 op 's Keizers last uitbracht, maar vooral uit de op 6 April 1811 door Napoleon zelf gedicteerde ‘Note sur l'Ile du Texel’, welke gevoegd was bij zijn bevel van diezelfde datum voor de versterking van den Helder, gericht tot de Minister van Oorlog. Uit kirgener's memorie volgt, dat de Oude Schans reeds in 1810 door een rondgaande bedekte weg was omgeven, waardoor zij tijdelijk zelfs door een bataljon kon worden verdedigd. In opdracht van de Keizer werden echter in 1811 eerst twee afzonderlijke forten: de Lunette en de Redoute, ter weerszijden van de schans aangelegd, die in 1812 van bomvrije gebouwen werden voorzien. In laatstgenoemd jaar is ook de Oude Schans, toen fort Central geheten, verder verbeterd en uitgebouwd. Een en ander heeft bestaan in het verzwaren van de, naar de landzijde gekeerde, gebastionneerde wallen en in de aanleg daarvóór van een ravelijn en een getraverseerde zwaardere bedekte weg of enveloppe, van twee grote wapenplaatsen voorzien.
Op deze wijze ingericht werd de Oude Schans door de Franse bezetting op 4 December 1813, na vrij hevige tegenstand, aan de Nederlanders overgegeven en zij bleef verder, met haar

[p. 239]

beide nevenwerken, de gehele xixe eeuw door gehandhaafd als onderdeel van de Stelling van den Helder. Haar taak was, in oorlogstijd het bezit van Tessel te betwisten aan een vijand, die met het doel, de Zuiderzee onveilig te maken, daartoe dat eiland als basis zou willen gebruiken.
Bij Kon. Besluit van 24 Januari 1922 (Staatsblad nr. 30) zijn de werken op Tessel als vestingwerk opgeheven, nadat in 1880 de verboden kringen hadden opgehouden te bestaan, want reeds spoedig na de Frans-Duitse oorlog van 1870-'71 was hun militaire betekenis sterk gedaald. Hierop mag duiden de ontboezeming van henry havard in zijn ‘Voyage aux villes mortes du Zuiderzée’ van 1875 (blz. 149): ‘Parfois aussi le fort de Texel s'éclaire au milieu de la nuit, et le bruit sourd et sinistre du canon se mêle aux mugissements de la tourmente. Mais c'est pour avertir les navires au large du voisinage de la côte, ou pour signaler un vaisseau qui se trouve en danger.’
Na de opheffing werden de Oude Schans, de Redoute en de Lunette, die inmiddels waren opgenomen in de Voorlopige Monumentenlijst, deel v, i, uitgegeven in 1921, na reeds van 1920 af verhuurd te zijn geweest aan het Waterschap ‘De 30 gemeenschappelijke polders op Texel’, bij akte van 11 December 1924 voor 50 jaren aan dat waterschap in erfpacht uitgegeven om ze als weiland te gebruiken. Desondanks verleende de Minister van Financiën in April 1930 vergunning aan de Directie der Zuiderzeewerken tot het afgraven van de drie oude vestingwerken ter verkrijging van zand en klei voor de dijkverzwaring ter plaatse. Foto's, door de zorg van de burgemeester van Tessel in Juni 1930 genomen, vertonen de drie forten nog duidelijk in hun kantige vormen en landschappelijke schoonheid.
De Rijkscommissie voor de Monumentenzorg adviseerde onverwijld aan de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, de Commissie voor de Zuiderzeewerken met de meeste klem te verzoeken, aan haar voornemen tot slechting van de werken geen gevolg te geven (zie de Vertrouwelijke Mededeelingen dier Rijkscommissie, Afd. voor het behoud en de herstelling, van April, Mei, Juni 1930). Ter aanvulling van haar advies deed zij in Augustus d.o.v. een verslag opmaken betreffende de toestand der werken en hun waarde uit historischvestingbouwkundig oogpunt. Uit dat verslag blijkt dat toen reeds de Redoute gedeeltelijk was gesloopt en bij de Oude Schans een begin was gemaakt met het afgraven van de saillant van het Zuidwestelijk halfbastion en het plaatselijk dempen van de gracht nabij die saillant, alwaar een dam met betonbrug was ontworpen.
Ook het verzoek van de Minister van O.K. en W. aan zijn ambtgenoot van Waterstaat, het slechten van de Oude Schans achterwege te laten, als de beide andere werken geheel zouden worden prijsgegeven, had niet het beoogde gevolg. In het najaar van 1931 was van eerstgenoemde schans een gedeelte verdwenen, bestaande uit het meerendeel van de twee halfbastions en het bastion, aan de zijde van de zeedijk gelegen (zie de luchtfoto's, op 26 October 1931 genomen door de fototechnische dienst van het M.L.D. Vliegkamp ‘De Kooy’, pl. CV-219).
b. bouwgeschiedenis (Aanleg en verdere ontwikkeling)
Om de oorspronkelijke gedaante van de Oude Schans en de fortificatorische ontwikkeling ervan in de eerste twee eeuwen van haar bestaan zo goed mogelijk vast te stellen, moeten - daar vestingbouwkundige tekeningen uit die tijd ontbreken en de geschiedkundige gegevens ons in de steek laten - de bronnen van cartografie en prentkunst te hulp worden geroepen. Chronologisch komt hiertoe in de eerste plaats in aanmerking de bekende, zeldzame kaart van Noordholland met de eilanden, door joost jansz. (bilhamer), die deze in opdracht van de hertog van Alva, in of omstreeks 1571 ontvangen, met octrooi van diens opvolger Requesens van 31 Juli 1575, in houtsnede in het licht gaf. Van deze kaart is alleen een latere uitgave, nl. van 1606, in twee exemplaren bewaard gebleven, die in het Noorden, midden in de Zijpe-polder, afbreekt. De Noordpunt van Holland tot Huisduinen, alsmede de eilanden, komen als afzonderlijk kaartje voor in de, in 1620 gedrukte ‘Beschrywing by de kaart van Joost Jansz’, waarvan een exemplaar in de bibliotheek der Kon. Akademie van Wetenschappen te Amsterdam berust (wieder, a.w.). Op laatstbedoeld kaartje, pl. CVI-221, staat de Oude Schans op Tessel reeds aangegeven: de vierkante vorm wijst op een niet-gebastionneerde redoute, uiteraard van kleine afmetingen. Uit het feit, dat de Zijpe in

[p. 240]

1573 door Sonoy weer onder water werd gezet, zou kunnen volgen dat dit Noordelijke gebied, met Tessel en de schans, reeds in dat jaar in kaart zijn gebracht. De Oude Schans komt eveneens voor op de grote kaart van Holland en Westfriesland, in 1621 door balthasar florisz. van berckenrode getekend. Van deze kaart, waarvan het enig bekende volledige exemplaar in het Westfries Museum te Hoorn berust, is een verkleinde reproductie afgedrukt in boxhorn's ‘Toneel van Hollandt’ van 1634, waaraan een latijnse uitgave van 1632 voorafging. De schans vertoont zich hier met vijf bastions, welke vorm zij steeds heeft behouden, al blijkt eerst uit latere afbeeldingen, dat slechts drie bastions vijfhoekig zijn en de overige twee vierhoekig, nl. zg. halve bolwerken, met deze bijzonderheid dat de naar elkaar toegekeerde facen van die bastions een hoek vormen zonder tussenliggende courtine. (Dit weinig voorkomend tracee zou later door de Franse ingenieurs een ‘rentrant’ worden genoemd).
Onder de vele kaarten van de Tesselse zeegaten, bedijkingen, enz. aanwezig in de verzameling Bodel Nijenhuis (Univ. bibl. Leiden) is o.a. die van 5 Augustus 1751, door mattijs den berger gemeten en getekend, voor ons doel van belang, daar zij de karakteristieke grondvorm van de Oude Schans goed laat zien. Maar ook op twee gravures van ongeveer 75 jaar vroeger is dit het geval: vooral op die uit het boekwerk van lambert van den bosch, Tooneel des Oorlogs (van 1675) (fig. 62) en minder duidelijk op de prent van peeters en bouttats uit het Thooneel der Steden ende Sterkten van 't Vereenight Nederlandt (van 1674). Eerstgenoemde gravure vertoont ook een gebastionneerde omwalling van het dorp Oude Schild, welke kan zijn aangelegd op last van Johan Maurits van Nassau, die in Augustus 1673 het eiland bezocht.
De eerste meer nauwkeurige vestingbouwkundige gegevens van de Oude Schans dateren van 1781. Vestingplans van vroegere tijd zijn ons tot nog toe niet ter kennis gekomen, maar - mede gelet op de min of meer duidelijke afbeeldingen hiervoren vermeld - wil het ons toeschijnen dat de vormen en afmetingen tussen 1630 en 1780 niet veel veranderd zijn. Het plan T 3a van 1781 in het Alg. Rijksarchief immers vertoont nog geheel een schans van het toen reeds lang verlaten Oud-Nederlandse stelsel: zeer kleine bastions, waarvan de flanken geheel of nagenoeg loodrecht staan op de courtines, waardoor vooral de 3 vijfhoekige bastions aan hun achter- of keelzijde veel te nauw zijn. Dat ook het relief, d.i. de hoogte der wallen boven het terrein, maar gering was, kan blijken uit de wat simpele aquarel, die jurriaan andriessen, pl. CVII-222, de schilder van arkadische landschappen en behangsels (1742-1819) van de landfronten der schans maakte en waarop de daken van de 2 stenen kazernes bijna geheel boven de wallen uitsteken. Overigens ziet het fort er wel gevechtsbereid uit: een palissadering is aanwezig, op de bastions staan 2 vlaggen en één kanon (de andere waren op de punten der bolwerken aan de zeekant opgesteld). De tekening is gedateerd op 1780, het jaar waarin de 4e Engelse oorlog uitbrak.
Uit het renvooi op het vestingplan is te lezen, welke gebouwen zich in de schans bevonden; alleen het kruitmagazijn was tegen beschieting beveiligd, zg. bomvrij, de kazernes, met logiesruimte voor totaal 320 man, en de houten loods voor ‘allerhande goederen’ niet. Aan de landzijde gaf een overwelfde poort met voorgelegen brug, gedeeltelijk ‘slaapende’ en verder ophaalbrug, toegang tot het verdedigingswerk, van de zeedijk was veiligheidshalve de schans slechts te betreden door een nauwe ‘sortie’ en langs een bruggetje ‘ter breedte van een enkele plank waar over maar man voor man kan defileeren.’ Behalve de traditionele put, de regenbakken en een pomp, staat op het plan nog aangegeven de stenen uitwateringssluis in de zeedijk, waardoor tevens de inundatie aan de landzijde kon worden gesteld, terwijl op de saillanten van de 5 bastions platforms of beddingen van klinkerbestrating voor opstelling van kanonnen dienden. Bij deze verouderde versterking steekt wel sterk af het tegelijkertijd gemaakte ‘Project-Plan’ (Vestingplan T 3c), pl. CVI-220, dat nodig werd geacht om met de schans ‘een behoorlijke Defensie te kunnen presteeren.’ De vergelijking tussen het bestaande en het te maken werk is vergemakkelijkt doordat het oude schans-tracee met de gracht gestippeld is ingeschetst. Het nieuwe grondplan met 2 à 3 maal grotere, voornamelijk landwaarts gekeerde, 5 bastions met naar binnen gebogen flanken en zonder courtines, is voor die tijd kenmerkend en vertoont in zijn onderdelen vrij veel overeenkomst met dat van de in 1775 aanbestede Hoge Bossche fronten te Maastricht, ontworpen door de

[p. 241]

Directeur-Generaal van Fortificatiën Carel D. Du Moulin. Evenals daarbij is in het Tesselse ontwerp uitgegaan van de in Coehoorn's z.g. ‘tweede manier’ van vestingbouw neergelegde beginselen, welke een overgang vormen van het gebastionneerde naar het getenailleerde stelsel (zie ook Beschrijving Monumenten Gemeente Maastricht, 1e afl. blz. 86).
Echter zou de zo nodige modernisering van de Oude Schans, blijkbaar evenzeer door Du Moulin geinspireerd, niet tot uitvoering geraken evenmin als de, volgens dezelfde beginselen ontworpen, versterking of ‘Retranchement’ rondom de nieuwe haven van Oude Schild. (Zie Vestingplan T 1.) Vandaar dat de Generaal-Majoor-Ingenieur adr. van helden nog kon schrijven in zijn rapport van 12 December 1796 aan het Comité tot de Algemeene Zaaken van het Bondgenootschap te lande, na een inspectie, door hem verricht over ‘de kusten en batterijen op het eiland Texel en aan den Helder’:
‘Deeze schansch heeft zeer veel hoofdgebreeken zoo in deszelfs tracée als in deszelfs profillen. De Bastions zijn zeer klein en derzelver keelen veel te eng. De flanqueringen zijn niet regthoekig; De Borstweringen hebben veel te weinig dikte en zijn in verre na niet verheeven genoeg; wel is waar, dat de Bermen behoorlijk zijn gepallisadeerd, dat de Schans is omringd met een watergragt, die door middel eener Sluys kan worden aangevuld; dat dezelve geleegen zynde in een moerassigen streek, door in te laatene Zee-Water, nog ontoegankelijker kan gemaakt worden ...’ maar verbetering acht hij zeer nodig en hij doet het voorstel om, teneinde de binnenruimte van de schans te vergroten: ‘de courtines buytenwaards over te doen werken en dezelve van een gebastionneerde Schans in een eenvoudige vier- of vijfhoekige Redoute te hervormen.’ Ook dit vrij originele, maar niet onverdienstelijke voorstel had geen gevolg.
In 1812 eerst werd de Oude Schans aanmerkelijk verbeterd; de aanleg van een lage bedekte weg en van een aanlegsteiger of ‘embarcadère’ aan de zeezijde was daaraan in 1810, zeer spoedig na de inlijving, voorafgegaan, hetgeen blijkt uit de volgende ‘Observations’, die de Franse sous-Directeur guardia in zijn beschrijving van het fort op 12 October 1811 (Memorie H 56 in het Alg. Rijksarchief) ten beste geeft:
‘C'Est un Polygone Pentagonal irrégulier d'environ 80 mètres de Rayon ayant deux fronts de 120 Mètres à peu près, de côté extérieur vers la terre et deux autres de 80 Mètres, principalement pour la défense de la Digue de Mer, au saillant de laquelle il oppose un rentrant; ce fort est Enceint depuis environ un an d'une sorte de chemin couvert résultant de la digue des Polders qui joint celle de Mer.’
Nadat in 1811, volgens de aanwijzingen van Napoleon in zijn Nota van 6 April de Lunette bij Oude Schild, een langwerpig zeshoekig, aan de achterzijde open fort op ongeveer 60 m oostelijk en de vijfhoekige, gesloten Redoute, ongeveer 75 m ten westen van de Oude Schans, beide eenvoudige werken zonder flankement, waren aangelegd, was in het jaar daarop de uitbouw van het toen genoemde fort Central aan de orde. De oude gebastionneerde vijfhoek bleef daarbij in wezen, maar van de landfronten werden de wallen gedeeltelijk opgehoogd en verzwaard, terwijl daarbuiten een groot ravelijn met vóórgelegen getraverseerde enveloppe (van het systeem-Cormontaingne), voorzien van twee wapenplaatsen, ontstond, aan weerszijden aansluitende bij de in 1810 gemaakte lage contrescarp. Een veel omvangrijker ontwerp, dat op 31 Augustis 1811 door het Comité des Fortifications was aanbevolen (Vestingplan T 14a) en waarin een zeehaven tussen het fort Central en de Lunette was opgenomen, kon 's Keizers goedkeuring niet verwerven.
Zijn uitbreidingsplan voor de Oude Schans is echter ook niet ten volle uitgevoerd, want van de aanvankelijk door hem gewenste drie wapenplaatsen in de enveloppe (in de Nota van 6 April 1811 als ‘chemin couvert demi-hexagonal’ betiteld) bleef er één achterwege. Het uitgevoerde project (Vestingplan T 4) fig. 63, maakt dan ook een niet-symmetrische indruk. Bij laatstgenoemd vestingplan behoort een plattegrondtekening van het ravelijn van 2 April 1812, waarop ook de poterne in de hoofdwal en de toegangsbruggen naar het ravelijn en naar die wal zijn aangegeven, alsmede de profielmuur in de keel van het ravelijn. Hierdoor is ons tevens het oorspronkelijk profiel van de ravelijnswal bewaard gebleven. Als een merkwaardigheid zij vermeld dat de dikte van de muur op een andere schets op tweeërlei wijze is aangeduid, nl. naar de tabellen van Bélidor en die van Vauban: een bewijs dat ook de technische details door de Franse Genie niet werden verwaarloosd.

[p. 242]

Fig. 63. Schans bij Oude Schild. Plan tot verbetering van 1811, Alg. Rijksarchief

Algemene vorm en hoofdafmetingen

⁺ Zoals uit de voorgaande geschiedkundige beschouwingen blijkt, hebben de overblijfselen van de aardwerken, pl. CV-219, de vorm van een, aan de zeezijde open, rechthoekig terrein, lang ongeveer 70 en breed ongeveer 50 m, aan de Z.W. en de N.O. zijden begrensd door gedeeltelijk afgegraven, courtine-wallen en aan de N.W.zijde door het nog geheel intact gebleven landfront, bestaande uit een courtine met open doorgang en twee bastions. De afstand van de saillanten dezer bastions, de z.g. buitenpolygoon van het gebastionneerde front, bedraagt, op de waterlijn gemeten, bijna 140 m (50 Rijnlandse roeden); de lengten van de courtine en van de flanken en facen van de bastions zijn, langs de vuurlijn gemeten, onderscheidenlijk ongeveer 60, 10 en 15 à 20 m. Het vóór de courtine gelegen ravelijn, dat geen

+ Beschrijving

[p. 243]

flanken bezit (stelsel van Cormontaingne) heeft twee face-wallen lang 40 en 50 m op de waterlijn van de ravelijnsgracht. Hiervóór en vóór het N. (rechter) bastion van de hoofdwal der schans liggen de beide grote uitspringende wapenplaatsen, welke de hoofdelementen vormen van de enveloppe. De wallen van deze wapenplaatsen hebben op de waterlijn van de buitengracht een lengte van 70 à 75 m. Zij zijn door kleine inspringende wapenplaatsen onderling en aan de Z.W.zijde verbonden met de smalle en lage contrescarp, die aan de Noordzijde direct bij de N.uitspringende wapenplaats aansluit. De profielen van de wallen zijn verschillend naar gelang van de schansdelen, waartoe zij behoren. Men stelt zich voor, bij eventuele restauratie de volgende maten aan te houden, welke thans in ruwe zin reeds aanwezig zijn:

hoofdwal en bastions

vuurlijnhoogte boven het terreplein (binnenruimte) van de schans: 5,10 m.

bovenbreedte van de borstwering: 4 à 5 m.

breedte van de walgang: ongeveer 1,50 m.

ravelijn

vuurlijnhoogte: 3,60 m.

bovenbreedte borstwering: 5 m.

breedte banket: ongeveer 1 m.

enveloppe

vuurlijnhoogte: 2,75 m vóór en 2,30 m naast het ravelijn.

bovenbreedte borstwering: 7 à 7,50 m.

breedte walgang: 1,50 m.

contrescarp

vuurlijnhoogte: 1 à 1,10 m.

bovenbreedte borstwering: 3,50 m.

breedte banket: 2 m.

De grachten hebben de navermelde breedten op het watervlak (na rectificatie van de oevers bij restauratie).

hoofdgracht: 20 m.

ravelijnsgracht: 10 m.

buitengracht:

vóór de enveloppe: 15 m.

vóór de contrescarp: 3 m.

De op blz. 240 vermelde, reeds in 1780 bestaande, kleine kruitkelder in het noordelijke bastion is nog in vrij goede staat aanwezig, maar de kazernes en putten zijn verdwenen en ook de bruggen zijn in het begin der xxe eeuw opgeruimd en door dammen vervangen.

Plannen tot restauratie

Bij de hierboven bedoelde restauratie zou gevolgd kunnen worden het daarvoor in 1951 door de Nederlandsche Heide-Maatschappij, op verzoek van de Minister van O.K. en W., opgemaakte plan. Dit omvat de volgende verbeteringen van de bestaande toestand:

[p. 244]

1. Het aanvullen en onder profiel brengen van de hoofdwal (2 bastions en 3 courtines) met uit de nieuw te maken bermsloot te ontgraven grond.
2. Het egaliseren van het binnenterrein van de schans.
3. Het onder profiel brengen van de wallen van het ravelijn en de enveloppe met aansluitende contrescarpen.
4. Het uitdiepen van de ravelijnsgracht en het schoonmaken van de hoofd- en buitengrachten.
5. Het gedeeltelijk herstellen van de gemetselde keermuren van de schanstoegang en het ravelijn en bij het kruitkeldertje binnen de schans.
6. Het maken van twee eenvoudige houten loopbruggen over de hoofd- en de ravelijnsgracht.

Den Burg

⁺ j. friesen, Ein Sachsenburg auf Texel, in: Deutsche Zeitung in den Niederlanden, 17 Jan. 1943. J.A. van der Vlis, a.w. blz 24 e.v. en andere op blz. 236 vermelde werken.
⁺ In de naam van de hoofdplaats van het eiland ligt de oorsprong reeds besloten. De concentrische aanleg van het plaatsje, pl. CV-218, wijst voorts op een ronde vorm van de burcht, waaromheen de nederzetting is gegroeid. Rond het kerkhof loopt aan de noord- en oostzijde een gebogen straat, die op een gedeelte van de oude burchtomwalling kan wijzen. De naam Binnenburg wijst erop dat dit terrein binnen de eerste versterking gelegen moet hebben. Een wijder cirkelvormig beloop vormen de Warmoes-, Graven- en Hoogstraat met aan de oostzijde de Weverstraat.
Men heeft door opgravingen getracht enig licht te brengen in de datering van de burcht. Een Duits archeoloog die tijdens de bezetting op het eiland verbleef deed een klein onderzoek in de kloostertuin en constateerde de aanwezigheid van een brede gracht, die wegens scherfvondsten in de ixe eeuw gedateerd kon worden. Het beloop van de gracht was rond of ovaal; een bijbehorende wal werd niet meer gevonden. Toch meende men de aanwezigheid van een ronde burcht te kunnen constateren, in de trant van de z.g. Hunnenschans. Men heeft het onderzoek niet verder kunnen uitbreiden. Een enkel historisch gegeven over de latere lotgevallen van de burcht vermeldt, dat deze waarschijnlijk bij de inval van Floris iii in de tweede helft van de xiie eeuw, beschadigd is en dat Ada van Holland er in 1203 gevangen gezet werd. De tweede omwalling zou volgens een aantekening in een handschrift op het Gemeente Archief van Tessel, in 1346 begonnen zijn; de tekst van een privilege van 1383 waarin over een nieuwe brug gesproken wordt, zou hierbij kunnen aansluiten. Het verkrijgen van stadsrechten in 1414 geeft weinig zekerheid voor datering, daar het gehele eiland, deze verwierf, zoals ook geheel Westfriesland in groepen dorpen werd verdeeld, die met stadsrecht begiftigd werden. Tegen het einde van de xive eeuw melden de grafelijkheidsrekeningen enige posten met betrekking tot het bouwen van een ‘nieuwe camer’ met twee gewelfde kelders, verderop ‘den huse van Texel’ genaamd (van der vlis). Het is aannemelijk dat hier hetzelfde versterkte huis in de burcht bedoeld wordt. Overigens zwijgen de bronnen en daar er generlei resten meer zichtbaar zijn, zullen slechts bodemkundige onderzoekingen meer zekerheid kunnen geven.

+ Literatuur

+ Ontstaan en Geschiedenis

Wereldlijke openbare gebouwen

⁺ Ter plaatse van het tegenwoordige Hotel Texel stond oudtijds het RECHTHUIS, dat in 1841 verlaten werd, toen het raadhuis aan de overzijde gevestigd werd.

⁺ Navorscher 1910, blz. 402; van der vlis, a.w. blz. 58.
⁺ In 1611 werd de eerste steen gelegd voor een nieuw rechthuis en woning voor de schout, welke laatste in 1661 door de Rekenkamer aan den schout Hendrick de Goyer verkocht werd. Een gewassen tekening in de verzameling van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg uit 1734 geeft de plattegrond, de situatie en twee aanzichten van dit complex weer. De Provinciale Atlas te Haarlem bezit een tekening uit 1843 waarop het gebouw van de Groen Plaats af gezien is en boven een topgevel in het midden van de voorgevel, door een open dakruiter bekroond is, die in 1734 blijkbaar nog niet aanwezig was.

+ Voormalig Recht- en Schoutenhuis

+ Literatuur

+ Geschiedenis

[p. 245]

De plattegrond op de tekening van 1734 komt voor een groot deel overeen met die⁺ van het tegenwoordige gebouw: in de westelijke vleugel kunnen blijkens de muurdikten laat middeleeuwse resten van een voorgaand gebouw verwerkt zijn.

In de oostgevel die blijkens de tekening van 1843 trapvormig beeindigd was, is een⁺ statige omlijste ingang bewaard, pl. CXV-241, bestaande uit twee door bloemslingers omhangen halfzuilen, bekroond door een segmentvormig fronton. In het fronton staan twee thans blinde wapenschilden. Ook het kozijn van de deur is met afhangende vruchtfestoenen versierd. De omlijsting wordt geflankeerd door twee grote xviiie eeuwse vensters met kleine ruitverdeling, op gelijke wijze als het bovenlicht. De omlijsting zelve, die blijkens de wapenschilden de ingang van een particuliere woning omgaf, en uit het midden van de xviie eeuw dateert, is hoogstwaarschijnlijk aangebracht na de verkoop van het pand in 1661 aan H. de Goyer.

Twee gevelstenen van het raadhuis staan thans in de hekpijlers van de z.g. ‘Weezentuin’, zie blz. 251.

In het tegenwoordige RAADHUIS dat sedert 1841 in een vroeg-xixe eeuws pand⁺ is gevestigd, worden enige schilderijen bewaard:

een groot doek 154 × 214, voorstellende Salomo's Recht, copie naar Rubens (origineel⁺ te Kopenhagen, Museum, cat. 1922, nr 138.

een dierstuk, dk. 106 × 134, gem. P. van Schagen, xviic.

twee portretten op paneel, Tromp en de Ruyter voorstellend, copieën (?) door G. List 1824.

Een ijzeren geldkist, xvii, wordt thans bewaard in het Natuurhistorisch Museum⁺ ‘In de Dennen’ bij de Koog.

Op het plein voor het oude Schoutenhuis staat een overdekte VISBANK in 1833⁺ vernieuwd, en voor enige jaren gerestaureerd.

+ Beschrijving

+ Ingang

+ Raadhuis

+ Schilderijen

+ Geldkist

+ Visbank

Kerkelijke gebouwen

De HER VORMDE KERK, oudtijds de H. Sixtus en de H. Johannes Baptista toegewijd,⁺ is gelegen op een ruim kerkhof, dat aan de zuidzijde aansluit bij de z.g. Weezentuin, oudtijds de hof van het Tertiarissenklooster van S. Agnes. De kerk behoort met uitzondering van de toren, die burgerlijk eigendom is, aan de Hervormde Gemeente.

van der aa ii, blz. 832; joosting en muller ii, blz. 319; N.H. Oudheden ii, blz. 71; Gen.⁺ en Herald. Ged. ii, blz. 220; en verder op blz. 236 vermelde literatuur.
De vroegste geschiedenis van de kerk is met die van de andere drie oudste kerken reeds vermeld⁺ op blz. 236. In 1394 wordt een vicecureit van den Burg vermeld. In 1453 werd de kerk geincorporeerd bij het kapittel van de Hofkapel te den Haag. Een handschrift van 1579 in het Gemeente-archief, geschreven door Frans Aeriansce Falckoech en bevattende de privileges van 1556, vermeldt in een losse aantekening, dat het koor van de ‘Burchkerck’ in 1470 gemaakt werd en in 1481 voltooid. De spits van de toren, die met leien gedekt was, viel volgens diezelfde bron in 1537 ter aarde. In 1936 werd door de gemeente Tessel met overheidssubsidie de restauratie van de toren ondernomen. Bij de oorlogshandelingen ten gevolge van de z.g. Russenopstand in 1944 werd het kerkgebouw dusdanig geteisterd, dat tot een algehele restauratie moest worden overgegaan, die in 1953 voltooid is en onder leiding van architect C.W. Royaards is uitgevoerd. Ook aan de toren werden opnieuw herstellingen uitgevoerd.

+ Herv. Kerk

+ Literatuur

+ Geschiedenis

[p. 246]

Fig. 64. Den Burg. Hervormde Kerk

[p. 247]

De kerk, fig. 64, bestaat uit een schip van zeven traveeën, dat door hoge slanke⁺ kolommen op achtzijdige basementen in een hoofdbeuk en twee smallere zijbeuken wordt verdeeld. De laatste twee traveeën aan de oostzijde onderscheiden zich, door een geringe versmalling van de zijbeuken. De toren is in het schip ingebouwd en rust op twee kolommen en twee halfkolommen, die door spitsbogen met elkander verbonden zijn. De muren van het schip worden rondom, dus ook aan de oostzijde geschoord door twee maal versneden steunberen.

De toren, pl. CXI-231 en CVIII-225, bestaat uit vier nauwelijks versneden geledingen,⁺ waarvan de twee benedenste zich aan de westzijde onderscheiden door banden van lichter gekleurde kloostersteen, die aan de voet in drie lagen, hoger op in twee lagen en in de tweede geleding in één laag is toegepast.

De kloostersteen meet 28 × 8 - 9; de andere baksteen 20-24 × 4,5-5,5, in de derde⁺ geleding 18-22 × 4,5-5,5, 10 lagen 61, aan de spits 19 × 4-4,5, 10 lagen 50,5. Inwendig bestaat de tweede geleding ± 70 cm boven de bogen uit secundair verwerkte moppen.

De ingang wordt door een breed holprofiel omgeven; daarboven zijn een rond en⁺ twee ruitvormige spaarvelden, (oorspronkelijk lichtopeningen?) aangebracht met geprofileerde dagkant en vierpasvulling. De eenvoudig geprofileerde nissen in de tweede geleding hadden blijkens een foto uit 1898, pl. CXI-231, vóór de restauratie van 1936 de tuf(?)stenen tracering deels behouden, bestaande uit twee spitsbogen met toten, rustend op een console in het midden, en bekroond door een cirkel met vierpas. De middenstijl onder de console was toen evenmin aanwezig als thans, nu het bovendeel met baksteen gevuld is zonder tracering. De geleding wordt afgesloten door een spitsboogfries op natuurstenen kraagstenen. De boogjes van het fries dat aan de voet van de derde geleding loopt, waren blijkens genoemde foto uit 1898 samengesteld uit telkens twee met toten behakte schuingestelde bakstenen. Thans is hier een neutraal spitsboogfries aangebracht. De overigens blinde derde geleding heeft vrij dicht boven dit fries nog een tweetal flauw spitsbogig gedekte nissen, wellicht vroegere galmgaten. In de vierde geleding bevinden zich de gekoppelde galmgaten binnen een flauwe spitsboog. Aan de voet van de lage gemetselde spits loopt een eveneens gemetselde balustrade. In de spits is in afwijkende kleur steen het jaartal 1604 aangebracht.

De uit vier halfkolommen bestaande pijlers waarop het torenlichaam inwendig rust, rijken tot halverwege de tweede geleding en worden afgesloten door lijstkapitelen. Naar de aanzetten te oordelen, zou de begane grond oorspronkelijk door een kruisgewelf overdekt zijn geweest; aan de westzijde is evenwel geen spoor van een muraalboog meer te onderscheiden.

De kerk, pl. CVIII-225, is opgetrokken uit baksteen van uiteenlopend formaat. Aan de⁺ noordmuur 22-24 × 4,5-5, 10 lagen 62, in de oostelijke travee 20,5-21 bij gelijke dikte, doch 10 lagen 57; aan de zuidmuur is dit laatste formaat iets dunner en belopen 10 lagen slechts 55 cm, meer oostelijk echter hier 23-24 × 5, 10 lagen 63. De beide meest oostelijke traveeën vertonen dergelijke steen van 23-24 × 5-5,5, 10 lagen 65, de koorsluiting 23-25 × 5, 10 lagen 62-63.

Aan de vleugelmuren ten noorden van de toren meet de steen 24-25 × 5,5 en vormen 10 lagen 71, aan de zuidzijde daarentegen 22-23 × 5,5, 10 lagen 64. Inwendig werd boven de scheibogen secundaire verwerkte tufsteen aangetroffen.

+ Beschrijving Plattegrond

+ Toren

+ Materiaal

+ Vervolg Beschrijving

+ Schip Materiaal

[p. 248]

De waterlijst die bij de versnijding der muren is aangebracht, is van witte zandsteen; alleen bij de zuidelijke ingang, waar de lijst rechthoekig omhoog gaat, bestaat deze uit rode Bremersteen. Aan de noordzijde is om de ingang een dergelijke omlopende lijst bij de restauratie weer aangebracht.

⁺ De spitsbogige vensters hebben een eenvoudig profiel, bestaande uit een hol en een afschuining in de dagkanten. De vensters boven de ingang hebben slechts een afschuining evenals het venster in de zuidwestelijke vleugelmuur, dat wellicht later hersteld is. Het noordelijk venster aan de voorgevel heeft daarentegen een diep hol profiel en is verrijkt met tufstenen blokken in de dagkant. De traceringen waren bij de aanvang der restauratie overal verdwenen met uitzondering van die in het meeste oostelijke venster in de noordmuur, dat gedicht was en in de benedenste helft twee bakstenen kant- en twee middenstijlen behouden had, verbonden door flauwe spitsbogen. In de vensterboog zijn later de aanzetten van de bovenste helft van het harnas gevonden, zodat de reconstructie van de vulling van de koorvensters mogelijk werd. De andere vensters hadden houten kozijnen met grove roeden; de eerste en laatste vensters waren aan beide zijden gedicht. Thans zijn alle vensters aan de noorden zuidzijden met bakstenen vorktraceringen gerestaureerd; aan de westgevel zijn visblaastraceringen toegepast. De oostgevel bevat een groot venster met dergelijke geprofileerde dagkanten als de zijbeukvensters. De top van de gevel is verlevendigd door een nis waarin een cirkel is uitgespaard. Ook in de vleugelmuur die de noordbeuk ten oosten afsluit, was een cirkel uitgespaard, naar analogie waarvan bij de restauratie dit motief aan de zuidzijde is herhaald.

Bij de restauratie kwamen vooral aan deze oostelijke sluiting verschillende merkwaardige bouwnaden te voorschijn: in de eerste plaats een van boven tot beneden doorlopende scheur, juist ten zuiden van de noordelijke halfkolom. Daar het oppervlak van de scheur inwendig aan de zijde van de kolom gepleisterd was, moet de oostwand van de middenbeuk later geplaatst zijn in het verlengde van de reeds bestaande oostelijke sluiting van de noordelijke zijbeuk. Een tweede reeds voor de restauratie duidelijk zichtbare naad in de meest noordelijke steunbeer van de sluiting bleek een vensterneg te bezitten met hetzelfde profiel als de overige vensters, waardoor de steunbeer zich kenbaar maakt als een rudiment van een noordelijke muur van een thans verdwenen koor of aanbouw. Aan de zuidelijke helft van de sluiting doen zich geen analoge scheuren voor.

Bouwnaden bij de zesde steunbeer doen zich aan noord- en zuidzijde gelijkelijk voor.⁺ Het inwendige, pl. CXIII-235, heeft opmerkelijke rijzige verhoudingen door de hoge slanke zuilen op zeer hoge achtzijdige voetstukken, die de middenbeuk en de zijbeuken scheiden. De kolommen bestaan uit baksteen, waaronder moppen; de achtzijdige basementen hebben een geprofileerde lijst die in het schip afwisselend uit louter baksteen en uit baksteen met blokken tufsteen bestaat. In de laatste twee traveeën is deze regelmaat onderbroken en zijn bovendien aan de noordzijde de basementen iets hoger dan die in het schip. De halfkolom tegen de oostelijke sluiting heeft een halfvierzijdig basement met hoekversiering. De smalle lijstkapitelen uit natuursteen dragen eenvoudig geprofileerde scheibogen. De wanden zijn onversierd met uitzondering van de laatste twee traveeën, die onder de vensters brede korfbogig gedekte nissen hebben. De kerk is gedekt door houten tongewelven boven het middenschip en halve tonnen over de zijschepen met trekbalken, korbelen en korte muurstijlen.

+ Beschrijving

+ Inwendig

[p. 249]

Toen de gelegenheid zich daartoe bood, tijdens de restauratie, is in 1952 door de Rijksdienst⁺ voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek een opgraving verricht, die aantoonde dat een tufstenen kerkje ter breedte van het tegenwoordig middenschip heeft bestaan op veldkeien gefundeerd, waarvan het opgaand muurwerk in z.g. kistwerk was opgetrokken. Het kerkje had een westgevel ter plaatse van de eerste twee vrijstaande zuilen van de tegenwoordige kerk en was even diep als vier traveeën daarvan. Onder de toren werd een fundering van grote veldkeien aangetroffen waarop de oudste toren gestaan moet hebben. Het kerkje is in de gothische tijd van een nieuw koor voorzien, dat één travee diep was en met vijf zijden van de achthoek gesloten werd. Van het oudste koor waren de sporen vergraven.
Tegen dit kerkje is in de loop van de xve eeuw een toren opgetrokken, deels van secundair gebruikt tufsteenmateriaal, waarvan thans nog de beide benedenste geledingen van de westmuur bewaard zijn. Na het instorten, waarschijnlijk alleen van een bovengeleding van de toren in 1539, heeft men de toren aanzienlijk verhoogd, hetgeen tevens een aesthetische eisch was sedert de uitbreiding van het schip met zijbeuken. Men zal bij die gelegenheid het torenlichaam aan die zijde geheel vernieuwd hebben en op pijlers opgevangen, naar een meermalen voorkomend plan in het begin der xvie eeuw (Schellinkhout, Venhuizen, vrml. Grote Kerk te Hoorn en nog in de xviie eeuw te De Rijp).
Het tufstenen kerkje met het ondiepe gothische koor is later in verschillende étappes ombouwd door de kerk in de tegenwoordige vorm, waarbij bovendien een zich verder oostwaarts uitstrekkend koor aansloot. De aanduiding daarvan was in de bovengenoemde bouwnaden aan de tegenwoordige sluiting reeds gegeven. Het bodemonderzoek, dat door begraving achter de kerk zeer bemoeilijkt werd, bracht slechts een funderingsrest op ruim 11 meter afstand van de tegenwoordige koorsluiting aan het licht; een reconstructie van de sluiting van dit koor is daaruit bezwaarlijk te maken. Hoewel een volgeprofileerd spant tegen de oostwand van de noordelijke zijbeuk een voortzetting van deze beuk in oostelijke richting zou doen veronderstellen, zijn er geen duidelijke overige aanwijzingen om niet de beide laatste traveeeën van het tegenwoordige schip tot hetzelfde bouwplan van het verdwenen koor te rekenen. In een handschrift op het Gemeente Archief wordt als bouwperiode van het koor de jaren 1471-'80 genoemd. Blijkens funderingsresten, evenwijdig en juist binnen de tegenwoordige noordelijke muur, heeft men het plan gehad de zijbeuken ter breedte van het nieuwe koor op te trekken. Dit plan is blijkbaar onverwacht opgegeven en men heeft de zijbeuken tijdelijk dichtgezet. Na een onderbreking heeft men het schip toch driebeukig uitgevoerd, waarbij de breedte van de zijbeuken op 3,50 m werd gebracht. De kolommen werden op de fundering van de afgebroken tufstenen kerk geplaatst. De zuidelijke zijbeuk is thans iets smaller dan de noordbeuk; de fundering van een muur op 3,50 m uit de scheimuur, werd bij gravingen blootgelegd, evenals de fundering van de meest oostelijke bijbehorende steunbeer. De gehele zuidelijke muur met de bijbehorende vleugelmuur aan de westzijde schijnt dus later eens vernieuwd te zijn, misschien na het instorten van de toren? Blijkens aanwijzingen in de kap is eerst na de bouw van het schip de toren verhoogd.
De laatst ingrijpende wijziging heeft het afbreken van het koor en het dichtzetten van het schip aan de oostzijde omvat. Waarschijnlijk is daarbij ook de zuidoostelijke hoek van het schip beschadigd, zodat men deze gelijktijdig vernieuwde. In de fundering bleek de bouwnaad zich op analoge plaats als aan de noordzijde te bevinden.

De kerk bezit:

een zwaar beschadigd zandstenen doopvont, pl. CXII-233; de achtzijdige kuip, die⁺ op een laag voetstuk rust, verbreedt zich naar boven trechtervormig, waar op de zijden grote acanthusbladeren gebeeldhouwd zijn, op de hoeken maskers en stervormige bladeren, xv-xvi;

een eenvoudige preekstoel waarvan de kuip en het klankbord, xviiid-xixa;⁺

een koperen lezenaar uit 1668 en een ongedateerde met het wapen van den Burg, xviii;⁺

+ Bouw geschiedenis

+ Doopvont

+ Preekstoel

+ Lezenaars

[p. 250]

⁺ orgel met geschilderde vleugelstukken waarop muziekinstrumenten zijn afgebeeld; snijwerk aan de hoekvullingen van de kas, xviiid-xixa. Achter het orgel is een opgenomen gordijn geschilderd op de torenwand.

⁺ vier zestienarmige koperen kronen, xvii, met schildjes;

⁺ gedenkbord voor Ds Jac. Hondius, 1728-1785 te den Burg;

⁺ een klok, hoog 98, diameter 114, met opschrift soli deo gloria conradus splinter me fecit enchusae anno domini 1649.

⁺ De moderne ROOMS-KATHOLIEKE KERK bezit het navolgende zilverwerk:

⁺ een monstrans, pl. CXXI-252, hoog 63,5, met tabernakelvormig middendeel op vier getorste zuiltjes en bekroond door een opengewerkte kroon. Merken: Holland, Amsterdam, jaarletter I van 1671, meesterteken van Joh. Bogaert;

⁺ een kleine gothische kelk, pl. CXXIX-274, hoog 31, xvib, geen merken te onderscheiden.

een kelk op zeslobbige voet, hoog 66, met voorstelling van lijdensattributen op de voet, de nodus versierd met engelkopjes, het geheel van het veel voorkomende Bogaert-type; merken: Amsterdam, jaarletter m van 1643, meesterteken van Thomas Bogaert. Op de voet heeft een thans grotendeels onleesbare inscriptie gestaan omtrent de schenking.

⁺ een wierookvat, waarvan nog slechts de schaal oud is en versierd met vervloeiend rolwerkornament, xviib; merken zijn niet te vinden.

⁺ een wierookscheepje van symmetrisch model met Lodewijk xv-ornament, xviiib; merken Holland, Haarlem, meesterteken als Voet blz. 128, geen jaarletter (meer).

⁺ vier kandelaars, hoog 65, van het veelvuldig voorkomende type met schelpornament op de driezijdige voet, midden xvii. Slechts een enkel onherkenbaar merk is op een der kandelaars te vinden.

Voorts twee maal twee koperen kandelaars met bolvormige steel en drie koperen

⁺ kronen, xvii.

+ Orgel

+ Kronen

+ Gedenkbord

+ Klok

+ R.K. Kerk

+ Monstrans

+ Kelken

+ Wierookvat

+ Wierookscheepje

+ Kandelaars

+ Kronen

Particuliere gebouwen

Het aantal xvie en xviie eeuwse gevels in den Burg is de laatste tijd aanzienlijk geslonken. Het plaatsje bezit nog slechts enkele belangwekkende historische panden.⁺ Binnenburg 8. Oudtijds gepleisterde trapgevel, die bij restauratie in moderne steen herbouwd is. Slechts de vorm van het klimmende boogfries heeft documentaire waarde.

Binnenburg 15 heeft een sterk verminkte en gepleisterde gevel, van dieprode baksteen. In het fries zijn een drietal gevelstenen behouden: twee met een wapen, resp. van Tessel en van Schagen, één met de voorstelling van een berg en het onderschrift goutsberch, xvii.

Binnenburg 19 heeft boven een gepleisterde en gewijzigde pui een gedeelte van een bakstenen trapgevel behouden met klimmend boogfries langs de treden, xviia.

⁺ Gravestraat 23, pl. CXV-238. Forse trapgevel met klimmend boogfries, boven een breed, thans gepleisterd fries, xviia. De pui is door het aanbrengen van garagedeuren verminkt; behouden bleef een oude deur met getoogd kozijn. De drie vensters in de top zijn later vergroot en overspannen door bogen met blokken, die inplaats van uit natuursteen, uit gele baksteenblokjes bestaan; de bovenste boogtrommel is met vlechtwerk in rode en gele steen gevuld.

+ Binnenburg

+ Gravestraat

[p. 251]

Koogerstraat i, pl. CXV-239 (vóór de restauratie), is een gecombineerd woon- en⁺ pakhuis, dat onlangs sterk is gerestaureerd. Boven de pui waarin de vensters later niet onaardig gewijzigd zijn, wordt de geveltop, die afgeschuind was, gedragen op een puibalk, en een breed fries van baksteen-vlechtwerk. De top is volgens aanwezige resten van bakstenen pilasters gereconstrueerd met drie treden; de pilasters zijn op de tweede en derde trede verbonden door een overgekraagde boogstelling, die evenals de pilasters op bakstenen kraagstenen neerkomen. In de top zijn jaartalankers 1599 aangebracht; een tweede jaartal 1599 komt voor op het curieus met snijwerk versierde deurkalf, waarop de volgende spreuk te lezen is: die syn oore stopt voort roupen der arme, god sal hem niet ontfermen. Men zou kunnen veronderstellen dat dit huisje daarom een armhuis geweest is; er is evenwel niets van bekend. Inwendig is de oude indeling deels behouden: in het midden een gang, waarnaast rechts boven de gewelfde kelder een opkamer wordt gevonden met bedsteden en balkenzoldering met ravelingen. Links en achter zijn ruime kamers met balkenzoldering en resten van xviiie eeuwse betimmering; verschillende oude deuren en tegels. De zolder onder de oude kap bevat geen kamers; de achtergevel is, hoewel gewijzigd, grotendeels origineel.

Steenen Plaats 5 bevat een glazen deur met gezwenkte bekroning met enig snijwerk,⁺ xviiid.

Weverstraat 15 bevat een curieuze houten scheidingswand tussen twee vertrekken,⁺ die met gesneden festoenen en acanthusranken belegd is, xviib pl. CXIV-237. De omramingen van de panelen zijn gemarmerd, de panelen beschilderd met grauwtjes, voorstellende de vier jaargetijden; de boogvulling stelt een vrouwenfiguur voor omringd door putti, (Vruchtbaarheid?), terzijde twee busten. De schilderingen zijn gesigneerd A. Warmoes Anno 1787.

De achterkamer heeft een gestuct plafond met Lodewijk xv-motieven, midden xviii. Op het Huis Braakenstein wordt een geschilderd behang bewaard, dat uit dit pand afkomstig zou zijn. Ook een tweede, met weelderig snijwerk versierde deuromlijsting moet op Braakenstein bewaard worden.

In de pijlers van het moderne toegangshek tot het park, voorheen tuin van het Weeshuis,⁺ zijn twee gevelstenen gemetseld met de wapens van Tessel en den Burg en Anno 1611 afkomstig van het voormalige raadhuis.

Voor het huis Walerstraat 20 staat een fragment van een gothisch voetstuk, xvi,⁺ als stoeppaal.

Twee stoeppalen xviia zijn van de Binnenburg verplaatst naar het Museum ‘In de Dennen’.

+ Koogerstraat

+ Steenen Plaats

+ Weverstraat

+ Gevelstenen

+ Stoeppalen

De Cocksdorp

De HERVORMDE KERK, die kort na de stichting van het dorp in 1835 gebouwd⁺ werd, is uit baksteen opgetrokken in de voor die jaren karakteristieke classicistische stijl. De gevel van het zaalgebouw is geleed door twee geblokte hoekpilasters en een tussen pilasters gevat middenrisaliet en draagt een houten hoofdgestel naar classiek voorbeeld met een fors fronton. Direct achter de voorgevel verrijst een vrij zware vierkante dakruiter met open klokkeverdieping. De zijgevels zijn door steunberen geleed. Het gebouw heeft tijdens de z.g. Russenopstand zwaar te lijden gehad.

+ Herv. Kerk

[p. 252]

⁺ De kerk bezit een met snijwerk versierde midden xviiie eeuwse preekstoel, pl. CXII-234, afkomstig uit de in 1822 opgeheven Engelse Kerk aan het Noordeinde te 's-Gravenhage (zie e.j. haslinghuis in die Haghe 1924 blz. 359). De preekstoel, die vrijwel compleet is met trap, achterschot en bekroning, heeft boven een smal consolevormig voetstuk een zeszijdige kuip waarvan de panelen, als vlakken behandeld, belegd zijn met ornament, bestaande uit twee gekruiste, of door een lauwerkrans bijeengehouden takken. Twee forse voluutvormige vleugelstukken flankeren het onversierde achterschot en vormen de overgang naar het klankbord, dat bekroond wordt door een zeszijdig opzetstuk, waarop zes geornamenteerde voluten de bekronende vlampot dragen. Op de hoeken van het klankbord vier dergelijke vlampotten. Op de voorzijde van het klankbord was eertijds een, door ornament omgeven gekroond wapen bevestigd, dat thans verdwenen is.

⁺ Het doophek heeft eveneens zeer goed gesneden ajourpanelen in volle Lodewijk xiv-stijl, xviiia, die afwijkt en enigszins jonger moet zijn dan de decoratie van de preekstoel. De herkomst van het doophek is niet bekend.

⁺ De ROOMS-KATHOLIEKE KERK bezit:

⁺ een primitieve preekstoel waarin een drietal oude panelen is verwerkt met in hoog relief gesneden evangelisten figuren en hoekstijlen met engelhermen, Vlaams werk, xviib.

⁺ een ajour gesneden communiebank, evenwel dik onder de bruine verf en van achter dicht geplakt. In de compartimenten zijn achtereenvolgens de Tafel der Paaschbroden, de Arke des Verbonds en de Kelk met Hostie tusschen hoornen van overvloed voorgesteld, omgeven en versierd met lofwerk en lambrequin-motieven, Nederlands werk, omstreeks 1700.

⁺ een orgelkas met Lodewijk xv motieven versierd, xviiic.

+ Preekstoel

+ Doophek

+ R.K. Kerk

+ Preekstoel

+ Communiebank

+ Orgel

Den Hoorn

⁺ De HERVORMDE KERK is aan de Noordzijde van het dorp, geheel vrij gelegen op een verhoogd kerkhof, waardoor zij van verre zichtbaar is en door haar slanke toren ook voor de zeevarenden tot baken diende. De kerk is eigendom van de Hervormde Gemeente, de toren van de burgerlijke Gemeente.

⁺ N.H. Oudh., 79; Gen. en Herald. Ged. IV, blz. 5; J. Belonje in Speelwagen 1950, blz. 119 en op blz. 236 vermelde literatuur.

⁺ Het dicht met klimop begroeide kerkje, fig. 65, pl. CIX-228, bestaat nog slechts uit een drie traveeën diep, thans recht gesloten schip, waar de toren deels ingebouwd is.

⁺ De baksteen van de toren meet beneden 23 × 4,5-5, 10 lagen 65-69,5, hogerop 21,5-22 × 4,5, 10 lagen 60, en in de derde geleding 23-24 × 5, 10 lagen 62. Aan het schip is het steenformaat 24-24,5 × 4-4,5, 10 lagen 54, afgewisseld met gedeelten metselwerk van stenen die 24-26 × 5-5,5, 10 lagen 72 meten. De muurdikte bedraagt ongeveer 80 cm.

⁺ De toren bestaat uit drie door bloklijsten gescheiden geledingen, waarvan de benedenste gevormd wordt door een zeer hoge spitsbogige doorgang, in het midden van een dichting voorzien, waarin de toegang gevat is, zoals in enkele torens in

+ Herv. Kerk

+ Literatuur

+ Beschrijving

+ Materiaal

+ Toren

[p. 253]

Fig. 65. Den Hoorn. Herv. Kerk

Zeeland ook gevonden wordt (Gapinge, Ovezande, 's-Gravenpolder). De door profiel-behakte baksteen gevormde korfbogige ingang is gevat binnen een geprofileerde lage spitsboog in welks veld een opening is uitgespaard. De tweede geleding van de toren heeft aan de westzijde twee hoge smalle spitsboognissen met vorktracering, in de derde geleding zijn aan elke zijde twee geprofileerde spitsboognissen uitgespaard, om de korfbogig gedekte galmgaten. De toren wordt bekroond door een houten naaldspitsje met een omloop op een jongere overkraging.

Het inwendige is toegankelijk langs een houten trap in de kerk.

De drie traveeën van het schip worden aangeduid⁺ door tweemaal versneden steunberen, die op de hoeken haaks staan; de zandstenen waterlijst is om de steunberen heengevoerd. De spitsbogige vensters hebben een profiel van een hol en een afschuining; de traceringen zijn verdwenen. De oostwaarts gerichte steunbeer aan de zuidzijde, die door een bouwnaad van het overige muurwerk gescheiden is, vertoont vrij laag een vensterneg, wellicht duidend op een wat jongere aanbouw. De noordoostelijke steunbeer is nieuw. De sluitmuur is door ankers 1646 gedateerd. Het consistoriegebouwtje tegen de oostwand is in 1924 vernieuwd.

De oostmuur is inwendig gedetailleerd door⁺ drie lage korfbogig gedekte nissen. De kerk, pl. CXII-232, is gedekt door een oude houten kap met tongewelf, welks laatste spant tegen de tegenwoordige sluitmuur half geprofileerd is. Onder de muurplaat loopt een zaagtandlijst. De sleutelstukken onder de trekbalken zijn op één na origineel.

Tegen de noordelijke en westelijke wand is een galerij met balustrade aangebracht op houten zuilen rustend, waarop aan de westzijde het orgel staat. Op de rand van de gaanderij zijn stichtelijk opschriften geschilderd, gedateerd 1707, hetgeen voor de gehele gaanderij kan gelden. Het opschrift is in 1892 vernieuwd.

De kerk en de toren zijn in één periode gebouwd, in de loop van de xvie eeuw, wellicht na⁺ de zelfstandig wording der parochie, die in 1569 als zodanig vermeld wordt.

+ Schip

+ Inwendig

+ Datering

[p. 254]

⁺ De kerk bezit: drie gesneden friezen, met weelderig arabesken ornament waarin het wapen van Tessel en het jaartal 1670 is verwerkt; twee delen zijn als omlijsting van een tekstbord aangewend, een derde groter fragment is onder de orgeltribune aangebracht. De twee delen kunnen van de preekstoel, het fries onder het orgel van het doophek afkomstig zijn.

⁺ een koperen lezenaar, xviib;

een koperen doopbekkenhouder, xvii;

een kleine koperen kroon met twaalf armen, xviib;

⁺ een klok, diameter 74, met opschrift: ave maria gratia plena dominus tecum; ricout butudiic fecit, midden xve eeuw.

Het Bisschoppelijk Museum te Haarlem bezit een gesneden Mariabeeldje uit deze kerk afkomstig, xva.

⁺ De Doopsgezinde Kerk gevestigd in een schuurkerk, xviii, bezit twee koperen⁺ kroontjes.

+ Gesneden friezen

+ Koper

+ Klok

+ Doopsgez. Kerk

+ Koper

De Koog

⁺ Ten Zuiden van de dorpsweg is een ongeveer rond verhoogd KERKHOF gelegen, waarop de middeleeuwse kerk gestaan heeft, die in 1415 als kapel van de Westen gesticht, in 1559 tot parochiekerk is verheven.

Midden op het kerkhof is een zerk uit 1681 voor een kastelein van Eierland geplaatst; zie Gen. en Herald. Gedenkw. IV, blz. 38.

⁺ Het tegenwoordige HERVORMDE KERKJE is een bescheiden zaalkerkje dat door ankers tegen de op het Oosten gerichte voorgevel 1719 is gedateerd.

⁺ N.H. Oudh. IV, 81; Gen. en Herald. Ged. IV, blz. 37 en overige op blz. 236 vermelde literatuur.

⁺ Het kerkje is opgetrokken van oudere rode baksteen 22-24 × 5-5,5, 10 lagen 66, en heeft gothiserende spitsboogvensters. De achtergevel is gepleisterd; boven de afgeknotte voorgevel, waarvóór in 1928 een ingangsportaaltje is aangebracht, staat een vierkant houten torentje met achtzijdig koepeltje, xixa of xviiib. Het inwendige is⁺ in 1928 hersteld met verlies van oude details. In de toren hangt een onversierde klok zonder opschrift, hoog 44, diameter 57, xviii?

+ Kerkhof

+ Herv. Kerk

+ Literatuur

+ Beschrijving

+ Klok

Oosterend

⁺ De HERVORMDE KERK, oudtijds S. Maarten gewijd, is op een verhoogd, omheind⁺ kerkhof gelegen. De kerk vormt de kern van het oude dorp. Rond het kerkhof loopt ringvormig de belangrijkste straat, waarlangs landelijke woonhuizen staan, die deels de groen- en witgeschilderde houten voorschotten behielden. De kerk is eigendom van de Hervormde Gemeente, de toren van de burgerlijke Gemeente.

⁺ N.H. Oudheden IV, 82; Gen. en Herald. Ged. IV, blz. 224; j.f. allan, Het eiland Texel, 1856 en overige op blz. 236 vermelde literatuur.

+ Herv. Kerk

+ Dorpskern

+ Literatuur

[p. 255]

Het tamelijk verwaarloosde kerkje, fig. 66, heeft een kruisvormige plattegrond met⁺ vier vrijwel even lange armen, die uit vier verschillende bouwperioden stammen. Tegen de westzijde is een forse, gedeeltelijk gepleisterde toren opgetrokken, die niet in de as van het schip staat; tegen de oostgevel die blijkens jaartalankers uit 1724

Fig. 66. Oosterend. Herv. Kerk

dateert, is een portaaltje gebouwd.

De toren bestaat uit⁺ drie weinig versneden geledingen en wordt beëindigd door een klein tentvormig dakje uit het einde der vorige eeuw. De benedenbouw is bepleisterd; hier en daar is te zien dat het muurwerk tot ongeveer 3,5 m uit kloostersteen bestaat, formaat 30 × 8,5-9, 10 lagen 95, afgewisseld met kleinere baksteen. Hogerop vertoont zich vrij kleine baksteen van verschillende soort, die evenals inwendig, meest xviie en xviiie eeuws zal zijn.

De benedenste geleding bevat de binnen een rondboog spitsbogig gedekte ingang waarboven een thans gedichte cirkelvormige tracering was beschreven. De tweede en derde geleding zijn gedetailleerd met ongeprofileerde ondiepe rondboognissen, waartussen in de bovenste geleding twee zeer smalle nissen gevat zijn die de galmgaten vormen. Inwendig heeft de toren beganegronds spaarnissen.

Het muurwerk van de westelijke arm van het schip is ongeveer 90 dik en bestaat⁺ uit tufsteen die uitwendig alleen aan de noordzijde in het gezicht komt, pl. CXV-240⁺ en inwendig naast de toren is waar te nemen; het bovenste deel vertoont zeer oud ankerverband bestaande uit afwisselende lagen staande en liggende platen; beneden de versnijding van ongeveer 4 cm zijn tufblokken van 7 à 10 × max. 43 aangewend. De noordwestwand is beklampt, de steunbeer is gelijktijdig toegevoegd. De gehele zuidelijke muur is modern bemetseld.

De baksteen van de noordelijke transeptarm meet 22 × 4,5-5, 10 lagen 57-60, de muren zijn 62 dik; de zuidelijke arm 24-24,5 × 5-5,5, 10 lagen 67 bij een muurdikte van 55. De waterslag bestaat uit tufsteen. De steen van de oostelijke arm tenslotte meet 22-23 × 5,5 en wordt afgewisseld met banden tufsteen; de sluitgevel bestaat uit gele baksteen.

De noordmuur van de westelijke arm bevat de moet van een klein rondbogig venster⁺ juist naast het einge later ingebroken venster, dat wellicht een vergroting is van een oorspronkelijk, met het gedichte venstertje gekoppeld exemplaar. Overigens zijn boven de versnijding geen moeten waar te nemen. Beneden de versnijding is dicht tegen de noordelijke dwarspandarm een rondbogige toegang gedicht. In de zuidelijke

+ Beschrijving

+ Toren

+ Schip

+ Materiaal

+ Beschrijving vervolg

[p. 256]

wand is onlangs een nieuw venster aangebracht, waarbij bleek dat deze muur inwendig eveneens uit tuf bestaat.

De beide dwarspanden staan koud tegen het schip, de muren worden geschoord door enigszins willekeurig geplaatste steunberen, waar de tufstenen waterslag omheen loopt. De zuidelijke arm heeft aan de topgevel en aan de oostzijde een venster met een eenvoudig profiel behouden; het topvenster aan de noordelijke arm heeft vernieuwde dagkanten. Het enige venster in de oostelijke arm is vrij smal en spitsbogig gesloten; de dagkanten zijn afgeschuind, onderbroken door een sprong. De sluitmuur is door ankers 1724 gedateerd.

⁺ Het inwendige van de kerk is bij herhaalde verbouwingen sterk gewijzigd. In het oostelijk portaal is een deel van een oude nokrib verwerkt met xvie eeuws profiel. In de westelijke arm is een oud schotwerk aangebracht waarin talloze huismerken en een jaartal uit het tweede kwart der xviie eeuw is gekerfd. De westelijke arm wordt door schotwerk van de overige ruimte afgescheiden.

⁺ De westelijke arm is een restant van een tufstenen kerkje uit de xie-xiie eeuw, waartegen in de xve eeuw deels uit oud materiaal de toren is opgetrokken, die in de xviie of xviiie eeuw verhoogd is. allan weet mede te delen dat de toren afgebroken is en vervangen door de tegenwoordige; waarschijnlijk wordt bedoeld ‘grotendeels afgebroken’.
De oostelijke arm kan in de xve eeuw ontstaan zijn en zal een overblijfsel zijn van een verder oostwaarts zich uitstrekkend koor, dat in 1724 werd afgebroken. De beide dwarspandarmen hebben een vroeg xvie eeuws voorkomen.

De kerk bezit de resten van een eenvoudige inventaris:

⁺ een koperen predikantslezenaar, geschonken door C. Verruhert 1686;

een rijkere koperen voorzangerslezenaar, xviib.

⁺ Op het moderne doophek staan de resten van een voormalig doophek: koperen bollen op de hoeken en een eenvoudige koperen doopboog xviib. Op de bollen zijn de initialen f.w.d., g.s.v. en i.p gegrift.

⁺ Voorts een oorspronkelijk twaalfarmige kroon waarvan zes armen verdwenen zijn; op de schildjes staan de namen vermeld van de schenkers michiel jansz. en syn huysvrou neeltien jacobs 1683.

⁺ De klok, diameter 100, draagt het opschrift: mecke meinaertz borgemeister jacop riedwaertz kerckvocht henrick wegewart goet mi in campen anno 1598 luttickebroek.

⁺ De Doopsgezinde schuurkerk uit 1775 bezit een gesmeed ijzeren lezenaar.

+ Inwendig

+ Bouwgeschiedenis

+ Lezenaars

+ Doophekversiering

+ Kroon

+ Klok

+ Doopsgez. kerk

Oude Schild

⁺ De HERVORMDE KERK van Oude Schild is aan de landzijde van het dorp gelegen, en vormt van verre een aardig element in het landschap.

Het gebouw is eigendom van de Hervormde Gemeente.

⁺ Gen. en Herald. Ged. iv, blz. 271 en op blz. 236 vermelde literatuur.
⁺ De Gemeente Oude Schild is blijkens stukken in het kerkelijk archief in 1650 zelfstandig geworden, waarna terstond de nieuwe kerk werd gebouwd. Jaartalstenen geven dit jaar voor het schip, en 1740 voor de noordelijke uitbouw aan. Belangrijke feiten zijn in de historie van dit bescheiden monument niet geboekstaafd. Het torentje is in 1903 door de bliksem getroffen en herbouwd. Op een oude foto en op verschillende tekeningen en prenten (o.a. hs. verhees zie Taxandria 1918, blz. 29) komt een oudere, waarschijnlijk xviiie eeuwse speelse beëindiging voor.

+ Herv. Kerk

+ Literatuur

+ Geschiedenis

[p. 257]

Het schip, fig. 67, is opgetrokken van baksteen formaat 4-4,5 × 22-4, 10 lagen 53,⁺ die in- en uitwendig onder dikke lagen pleister is verborgen. Het muurwerk van het

Fig. 67. Oude Schild. Herv. Kerk

aanvankelijk rechthoekige zaalkerkje is op gothische wijze geschoord door steunberen; een jaartalcartouche en bovengemelde gegevens stellen de bouw echter op 1650 vast. De vensters zijn rondbogig gesloten en later van ijzeren roeden voorzien. De uitbouw aan de noordzijde is op dezelfde wijze behandeld; een stichtingssteen vermeldt hier: d' opzienders hebben 't huys ten noorden uytgebreyd, en jacob veldhuys heeft de eerste steen geleyd anno 1740. Dit jaartal wordt door muurankers herhaald. De toegang wordt thans aan de oostzijde gevonden, en leidt door een aanbouw die in 1878 werd toegevoegd. Het inwendige van het kerkje wordt gedekt door een houten tongewelf met korbelen en diep doorlopende muurstijlen. Sporen op de balken wijzen op een vroeger vlak plafond dat blauw geschilderd was. De kap over het oudste gedeelte dateert uit de bouwtijd; ten behoeve van de nieuwe kap van de noordelijke uitbouw zijn verschillende spanten afgezaagd.

Door het veelvuldig bezoek van zeelieden onder wie de admiraals van de Vloot der Verenigde Nederlanden beleefde het plaatsje en daarmede de kerk een snelle voorspoed, waarvan een aardige inventaris nog spreekt:

een eiken preekstoel met goed gestoken fries, waarin cartouches met wapenschilden⁺ zijn voorgesteld, waarop tweemaal een schip, tweemaal een wereldbol en eenmaal het wapen van Tessel, xviib;

een koperen doopbekkenhouder met schaal;⁺

op het onbelangrijke doophek staan twee koperen bollen en een door ornamentale dierfiguren gevormde doopboog met jaartal 1683 en een onbekend wapen.

Volgens van arkel en weissman bezat de kerk ook een xviie eeuwse preekstoellezenaar en voorzangerslezenaar die thans niet meer aangetroffen werden.

twee grote twaalfarmige kronen met op de schildjes de jaartallen 1677 en 1678 en de⁺ wapens respectievelijk van Cornelis Tromp en M. de Ruyter en een kleine kroon, xviii. vijf koperen wandarmen, waarvan twee met opschrift G.R. Kerkmeester 1743 en Huysvrou van Gerrit Rotting 1743 en twee met een wapen en het monogram J.V.W. een bord met tekst van de Tien Geboden, geschonken door R. Robberts van Glasko⁺ van Saerdam, 1651, hersteld in 1792.

een rouwbord met wapen Lindenhoff en 1758.

Onder de zerken is die voor A.C. Kulenkamp opmerkelijk wegens rijke versiering⁺ in Lodewijk xv stijl en de uitvoering in marmer. De zerk is evenwel sterk afgesleten. De Kerk bezit twee gegraveerde Avondmaalsbekers, waarvan de eerste de voorstelling⁺ van Geloof, Hoop en Liefde vertoont, de andere louter ornamentaal versierd is. De ene hoog 17 is gemerkt: Amsterdam, jaarletter n van 1644, meesterteken waarschijnlijk als voet nr. 62 en heeft bovendien een huismerk met de letter i.c.

+ Beschrijving

+ Preekstoel

+ Koper

+ Kronen en wandarmen

+ Borden

+ Zerk

+ Zilver

[p. 258]

onder de voet. De tweede hoog 16,5 is gemerkt Haarlem, jaarletter y van 1643, meesterteken als voet 27).

⁺ In het torentje hangt een klok, diameter 62 met opschrift: me fecit ian albert de grave - amstelodami anno domini 1719.

⁺ De ROOMS-KATHOLIEKE KERK bezit een zilveren kelk hoog 30 op zeslobbige⁺ voet met engelkopjes aan de nodus; merken: Holland, Amsterdam, jaarletter h,⁺ meesterteken s.h., xviiia en een kleine koperen kandelaar, xvib.

⁺ Het Landhuis BRAAKENSTEIN ten Z.W. van het dorp bij de z.g. Wezenputten (zoetwaterputten ten behoeve van schepen) ontleent zijn naam aan de familie Braak.

⁺ j.f. daarnhouwer in de Speelwagen vii, 1952, blz. 202; van der vlis a.w. blz. 155, en daar genoemde plattegrond door Leendert den Berger, A.R.A., Waterstaatsarchief nr. 1046.
⁺ Het huis dat eerst in het midden van de xviiie eeuw als zodanig wordt vermeld, is in 1785 aanmerkelijk verfraaid en uitgebreid. Na verwaarlozing in de xixe eeuw, werd het in 1897 herbouwd. Een betimmering uit het oude huis, die omstreeks 1785 gedateerd kan worden werd opnieuw aangebracht.
Twee betimmeringen uit Weverstraat 15 en 17 zouden van Braakenstein afkomstig zijn, doch daar ze xviie eeuws zijn is dit niet goed te rijmen.

⁺ De betimmering, pl. CXIV-236, omvat een schouw met spiegel en grijs marmeren schoorsteenmantel en ter weerszijden dubbele deuren met supraporten, alles bekroond door een classicistisch hoofdgestel. De spiegel is gevat tussen de twee voluten en bekroond door een vaas met afhangende guirlanden. De supraporten zijn gevormd uit gesneden medaillons hangend aan laurierguirlanden en strikken; eronder gekruiste fakkel en fascenbundel. Alles in wat zware provinciale Lodewijk xvi stijl.⁺ In de tuin staat een hardstenen voetstuk xviiib-c en twee tuinbeelden, xviii.

⁺ Het eiland Tessel heeft

Fig. 68. Boerderij Tessel. Nes O 33

in zijn veelal schilderachtig gelegen, gewitte en groengeschilderde BOERDERIJEN een eigen type behouden, dat evenwel thans snel aan het verdwijnen is.

⁺ m.v.d. vegt, Oude Gebouwen op het eiland Texel in: Het Huis Oud en Nieuw 1909, blz. 161 e.v.; r.c. hekker, De Noord Hollandsche Stolphoeve, Assen z.j., blz. 18-22.

Het Tesselse boerenhuis bestaat uit een vierkant hooivak in het midden, waaromheen, evenals bij

+ Klok

+ R.K. Kerk

+ Kelk

+ Kandelaar

+ Landhuis

+ Literatuur

+ Geschiedenis

+ Betimmering

+ Tuinbeelden

+ Landelijke bouwkunst

+ Literatuur

[p. 259]

Fig. 69. Boerderij Tessel. Oost 71

Fig. 70. Boerderij Texel. W 4 Tienhoven

het Noordhollandse vastelands type, aan drie zijden dars, paardenstal en koestal zijn geschikt. De woonvertrekken zijn soms evenals bij de meest primitieve friese boerenhuizen in het verlengde van de koestal gelegen en vormen steeds een uitbouw aan de voorzijde, waardoor dit type een overgang zou kunnen vormen tussen het oudste type met losse hooiberg en de stolphoeve waarin alles is samengetrokken. De indeling van het woonhuis heeft twee verschillende typen; één met een voorhuis, dat door de buitendeur direct toegankelijk is en via een schuine gang langs het erachter gelegen woonvertrek naar de koestal leidt, een ander met een gangetje achter de voordeur en twee vertrekjes ter weerszijden, waarvan één boven een kelder is gelegen. Van beide typen zijn nog enkele exemplaren te vinden. Volgens het eerste principe is de grote hoeve Nes O 33 (fig. 68) ingedeeld; het tweede type komt veelvuldiger voor: Oost 71 (fig. 69), Waal 4 (fig. 70) enz.

In vrij gave toestand zijn aldus de volgende boerenwoningen bewaard:

den Burg B 29, B 34, B 46, B 60, B 65 en 66, B 74, B 75, B 85, pl. CVII-223, B 98, B 121, B 141.

den Hoorn H 68, H 89, H 111, H 113,

Koog K 77.

Oosterend O 21, O 28, O 29, O 37, O 91, O 127a.

Oude Schild S 12 en S 13.

Waal W 30 en W 51.

De POLDERMOLEN van de polder het Noorden, pl. CVIII-227, is in 1878⁺ gebouwd, en in 1950 gerestaureerd met één oud-Hollandse en één gestroomlijnde

+ Molens

[p. 260]

wiek. Het is een grondmolen met drie pompen bestaande uit een stenen onderstuk met rieten tussen- en bovenstuk.

In het dorp Oude Schild staat een KORENMOLEN (1909), bovenkruier met stelling en spruiten bestaande uit een achtzijdig stenen onderstuk met gezwenkt houten, thans met asfaltpapier gedekt, tussen- en bovenstuk. De molen is in de jaren 1942-'45 gerestaureerd.