Westfriesland, Tessel en Wieringen

Wognum

Wadwei

⁺ De bescheiden HERVORMDE KERK van Wadwei, eertijds H. Maria Magdalena gewijd, ligt eenzaam op een enigszins verhoogd, vroeger door hoge bomen omgeven kerkhof ten noorden van de weg door het dorp; de kerk is eigendom van de Hervormde Gemeente Wognum, Wadwei en Zwaag, doch wordt zelden gebruikt en verkeert in vervallen staat. De toren is burgerlijk eigendom.

⁺ Oudh. en Gest. ii, blz. 460; van der aa xii, blz. 50; van den bergh i, nr. 105; joosting en muller i, blz. 76; N.H. Oudh. i, blz. 56; Gen. en Herald. Ged. v, blz. 109; post, Eigenkerken, blz. 93, 203 e.v.
⁺ gravure van spilman naar pronk in Verheerlijkt Nederland.
⁺ Evenals te Wognum, gaat de geschiedenis van de kerk te Wadwei, die steeds ten nauwste met de eerste verbonden was, tot de xiiie eeuw terug, wanneer zij onder de kerken genoemd wordt, wier collatierecht aan Egmond behoorde. In de kerklijsten van Utrecht wordt zij in 1395 genoemd evenals de meeste andere kerken in Westfriesland. Van de jongere geschiedenis is slechts de wijziging van de torenspits te melden, die door van der aa nog als achthoekig wordt beschreven, zoals het prentje van Pronk ook weergeeft, terwijl de toren thans door een vierzijdig tentdak is gedekt.

⁺ Het bescheiden kerkje, fig. 58, bestaat uit een schip en drietraveeën welks muurwerk niet door steunberen geschoordwordt, een thans rechtgeslotenkoor van drie smalle traveeën met steunberen en een voorgebouwde toren.

⁺ De hoogst eenvoudige toren bestaat uit baksteen groot 22 × 5,5, 10 lagen 68. Ter hoogte waar deze boven het schipdak uitrijst is slechts aan elke zijde een groot spaarveld aangebracht tussen hoeklisenen, die oorspronkelijk overgingen in een rondboogfries onder de spits; dit is bij het aanbrengen van het lage tentdakje vervangen door een zaagtandlijst. De spaarvelden bevatten aan elke zijde tweemaal twee smalle

+ Herv. Kerk

+ Literatuur

+ Afbeelding

+ Geschiedenis

+ Beschrijving

+ Toren

[p. 227]

openingen, waarvan de benedenste door een rechte roodzandstenen latei afgesloten zijn en de bovenste, modern gedekt, als galmgaten dienst doen. De ingang is gevat in een spitsboognis, in de sluiting waarvan een rondbogig spaarveld is aangebracht.

Fig. 58. Wadwei. Herv. Kerk

Het schip is opgetrokken van⁺ rode en gele baksteen resp. 23 × 5 - 6, 10 lagen 62 en 24 × 5,5, 10 lagen 64, verwerkt tot 37-40 dikke muren; aan het koor meet de baksteen 22 - 23 × 5, 10 lagen 63 bij een muurdikte van 40-42. De zuidzijde van schip en koor en de oostelijke koorsluiting zijn geheel bepleisterd.

De niet gepleisterde noordelijke schipmuur is zozeer door reparaties verstoord dat er weinig gegevens over de oude toestand zijn af te lezen. Op de hoeken en op willekeurige plaatsen tegen de noord- en zuidmuur zijn lage steunberen later toegevoegd.

Aan de noordzijde is een eenvoudig geprofileerd poortje dichtgezet; het boogveld is gevuld met een rode Bremerstenen zerk. De ingang aan de zuidzijde doet nog dienst doch is gemoderniseerd. Het koor is blijkens de hoogte der vensters en de vorm der steunberen verlaagd; de kap is dan ook nieuw. De kap over het schip is iets ouder doch evenmin belangrijk voor de bouwgeschiedenis. De oostelijke sluitmuur van het koor moet vrij jong zijn.

De toren is blijkens de aansluiting van het schip tegen de torenwanden ouder dan dit gedeelte.⁺ Het zwaar verminkte koor schijnt jonger dan het schip te zijn. Nauwkeurig dateerbare details ontbreken. De bouw van de toren schijnt niet vroeger dan midden xve eeuw terug te gaan; wellicht is terstond na de voltooiing de nog aanwezige 1466 gedateerde klok opgehangen; het schip en het koor moeten wegens de geringe muurdikte omstreeks 1500 of later ontstaan zijn.

De eikenhouten preekstoel is rijk bewerkt; de zeszijdige kuip heeft gestoken friezen⁺ waartussen half-geornamenteerde Ionische zuiltjes staan; op de panelen allegorische figuren van Geloof, Hoop en Liefde, Rechtvaardigheid en Waarheid, voorts de monogrammen van twee kerkmeesters c.c.k.m. en h.t.k.m. en het jaartal 1656. Op het achterschot een wapen met twee gekruiste pijlen van goud op een veld van lazuur en de naam do. jac. larenius, 1683.

Tegen de noordwand is een gebeeldhouwde hardstenen zerk opgezet met datum 1615-'20, de naam J.W. Tuenis en wapens. Twee rood-zandstenen zerken, die blijkens de erop aangebrachte wijkruisen als altaarsteen gebruikt zijn, zijn naar de R.K. Kerk overgebracht (vgl. martin, ms.).

De klok in de toren, waarbij een oud uurwerk behoort, is 73 hoog, diameter 87 en⁺ draagt het opschrift: et sit nomē eis magdalena anno dn̄i mcccclxvi. andreas et thomas frēs filii thome eggairts me feciste per manus suas.

In de moderne boerderij d i zijn zeven gevelstenen ingemetseld met voorstellingen⁺ van Geloof, Hoop en Liefde, ruiters en Anno 1624.

+ Schip

+ Datering

+ Preekstoel

+ Klok

+ Gevelstenen

[p. 228]

Wognum

⁺ DE HERVORMDE KERK, eertijds de H. Hieronymus gewijd, is een diepe eenschepige kerk, die door de forse toren met de hoge stenen spits, in het landschap van verre opvalt. De kerk is in het hart van het dorp op een weinig verhoogd kerkhof gelegen en behoort in eigendom toe aan de Hervormde Gemeente Wognum, Wadwei en Zwaag; de toren is eigendom van de burgerlijke Gemeente.

⁺ Oudh. en Gest. ii, blz. 465; van den bergh i, nr. 105; van der aa xii, blz. 565; N.H. Oudh. i, blz. 55; joosting en muller i, blz. 75; Gen. en Herald. Ged. v, blz. 159; Oork. St. Utr., nr. 225; post, Eigenkerken, blz. 55, 203, 219; oppermann, Fontes Egm., blz. 255.
⁺ Onder de oude bezittingen van de abdij Echternach en later van Egmont wordt Wognum reeds in de xie eeuw genoemd als kapel, in de xiiie eeuw als kerk. Sedert het einde van de xive eeuw vinden we de kerk in de rekeningen van de Dom van Utrecht. Omtrent de jongere geschiedenis is weinig bekend.

⁺ De kerk, fig. 59, bestaat uit een vijf traveeën diep eenbeukig schip waarbij een drie traveeën diep, aanmerkelijk hoger opgaand koor aansluit dat met vijf zijden gesloten wordt. Schip en koor zijn bepleisterd en zwaar met klimop begroeid.

⁺ Het muurwerk van de toren bestaat uit baksteen waarvan het formaat 22,5 - 24 × 5,5, 10 lagen 68 bedraagt; de steen van de spits is modern.

Het muurwerk van de eerste drie traveeën van het schip bestaat grotendeels uit tufsteen en is ongeveer 48 dik. De steunberen zijn van baksteen formaat 21 × 5, 10 lagen 63. De twee oostelijke schiptraveeën bestaan boven de waterlijst uit baksteen met banden tufsteen; de muren zijn daar aan de noordzijde ongeveer 66, aan de zuidzijde 52 à 54 dik. Het koor is opgetrokken van baksteen die beneden de waterlijst 24,5 - 25 × 4,5, 10 lagen 65 meet en daarboven 27 × 6,5, 10 lagen 73, doorregen met banden tufsteen om de 10 à 13 lagen.

⁺ De forse toren, pl. XCVII-204, die veel overeenkomst vertoont met die van Twisk en Medemblik, bestaat uit drie weinig versneden geledingen, waarvan de bovenste, bekroond door de vernieuwde gemetselde spits, aanzienlijk hoger is dan de beide andere. De twee bovenste geledingen zijn versierd door telkens drie smalle spitsbogige spaarvelden aan elke zijde. De gemetselde balustrade op overgekraagd boogfries is gelijk met de spits in machinale steen vernieuwd.

De ingang is binnen een hoog opgaande flauw spitsbogige omlijsting gevat en door een natuurstenen korfboog gedekt; een rond venster in het boogveld is gedicht. Inwendig is de begane grond overkluisd geweest door een kruisgewelf op bakstenen ribben, waarvan de gepolychromeerde aanzetten boven onversierde kraagsteentjes bewaard zijn gebleven. In de zuidelijke buitenmuur is een steen geplaatst met opschrift: ao 1612 is deze klijf gheplant van c.d.e.

⁺ Het schip bestaat zeer waarschijnlijk blijkens het verschil in materiaal uit twee gedeelten, waarvan het westelijke drie traveeën diep is en door ‘koud’ ertegen geplaatste ongelijk diepe steunberen geschoord wordt; het oostelijke, dat twee traveeën diep is, heeft steunberen die, voor zover valt waar te nemen, wel in verband met het muurwerk zijn opgetrokken. In dit gedeelte is een versnijding waar te nemen die om de steunberen heen loopt. De vensters van het westelijk deel hebben bakstenen dagkanten. Het koor dat door tweemaal versneden steunberen wordt geschoord, rijst ongeveer vier meter boven het schip uit en is aan de westzijde met een houten bebording gedicht. De vensters hebben een tweevoudig holprofiel.

+ Herv. Kerk

+ Literatuur

+ Geschiedenis

+ Beschrijving

+ Materiaal

+ Toren

+ Kerk

[p. 229]

Fig. 59. Wognum. Herv. Kerk

[p. 230]

⁺ Van het inwendige worden alleen het koor en de twee oostelijke traveeën van het schip als preekkerk gebruikt. In deze schiptraveeën is in 1842 een groot orgel op een tribune geplaatst. De westelijke traveeën zijn tot lokaliteiten vertimmerd.

Ongeveer ter plaatse van de vierde steunbeer van de zuidelijke muur is, door een kast omtimmerd, een bakstenen muurschalk bewaard, die tot de grond toe doorloopt; waarschijnlijk zijn achter de betimmering aan de noordzijde dergelijke schalken verborgen, waarop de muurstijlen van de trekbalken hebben gerust. De kap boven de hier ingebouwde vertrekken, is gaaf; het gewelf is niet beschoten. In het oostelijk deel van het schip, thans deel van de preekkerk, zijn onder de trekbalken voluutvormige consoles geplaatst xix. In het gave koor schijnen alleen de sleutelstukken vernieuwd; de binnenmuurplaat die daar met een afschuining en rozetten versierd is, rust op een zaagtandlijst.

In de derde travee aan de noordzijde is een ingang met geprofileerde dagkant behouden, gedekt door een roodzandstenen latei.

⁺ Blijkens de bouwnaden in de westgevels zijn deze opgetrokken in verband met de toren, die mede blijkens een oude dakmoet van ongeveer 50^o helling en een later gedichte doorgang, tegen een ouder schip moet zijn gebouwd.
Het westelijk deel van het tegenwoordige schip is blijkens de geringe dikte der muren en blijkens de structuur van het metselwerk uit secundair gebruikt materiaal opgetrokken. Wellicht is het enigszins gérend beloop van het oostelijk schipgedeelte te verklaren, wanneer men aanneemt dat dit gedeelte het jongste is en de verbinding moest vormen tussen het oudere schipgedeelte en het niet geheel in die as opgetrokken jongere koor. Daar de toren in de xve eeuw ontstaan moet zijn en het rijzige koor met de tufstenen banden niet vóór omstreeks 1500 gedateerd kan worden, komt men voor de westelijke schiptraveeën op een datering in de tweede helft der xve eeuw en voor de oostelijke traveeën in de eerste helft der xvie eeuw.

De kerk bezit een goed verzorgde inventaris:

⁺ een achtzijdige eiken preekstoel met kolommetjes en kussenpanelen met ebbenhouten ruggen, en bijbehorend achterschot en klankbord, midden xviie eeuw;

⁺ een geverfd eiken doophek met geslingerde spijlen en boven de ingang een koperen doopboog, bekroond door een schild met het wapen van Wognum, verso Abraham's offer; aan de voet gedateerd Anno 1775;

⁺ op het doophek een zeldzaam rijk bewerkte koperen lezenaar met geciseleerd ornament in Lodewijk xv stijl, xviiib, pl. CXVI-242;

aan de voet van de preekstoel een koperen doopbekkenhouder, gemerkt 1659 en i.s.

⁺ Tegen de wand twee bijeen behorende borden met opschrift en tijdvers betreffende de vrede van Breda in 1667, en aldaar opgehangen wapentuig, dat evenwel verdwenen is. Het bovenste bord heeft een gesneden lijst voorstellende een opeenstapeling van oorlogstuig waarboven een bazuinende figuur oprijst.

⁺ De klok meet 98 hoog bij diameter 117 en draagt het opschrift: vigilate et orate, deo confidentes pieter vermaten in amsterdam 1695. Voorts het wapen van Wognum en de namen: mr jan westmijsen, willem cornelis edel, dirck jacobs dekker; jan clasen pereboom.

⁺ In de moderne ROOMS-KATHOLIEKE KERK is een altaarsteen uit de middeleeuwse thans Herv. Kerk als mensa herplaatst (vgl. blz. 229). Het betreft waarschijnlijk een secundair gebruikte sarcophaagdeksel, zie martin, ms.

+ Inwendig

+ Bouwgeschiedenis

+ Preekstoel

+ Doophek

+ Koper

+ Herinneringsborden

+ Klok

+ R.K. Kerk

[p. 231]

Fig. 60. Wognum. Boerderij 1-6

[p. 232]

⁺ De kerk bezit voorts een groot schilderij op doek, voorstellende de H. Hieronymus, Nederlands werk naar compositie in de manier van Bloemaert, midden xviie eeuw.

⁺ In een moderne boerderij aan de noordzijde van het dorp, de Postgalei geheten, is aan de zuidzijde een aardig toogdeurtje aangebracht met in het kalf gesneden: Anno 1643. Aan de zuidzijde van het dorp staan twee oude hoeven. De zeer vervallen plaats 1-6, fig. 60, is aan de voorzijde nog intact. In het voorhuis zijn de oude balken op consoles behouden, in de gevel jaartalstenen Anno 1626.

De boerderij 1-14 is geheel van hout opgetrokken, xixa, en heeft een kort uitgebouwd voorhuis, welks houten voorschot uitgezaagde z.g. windveren heeft; (opmeting in archief Rijksdienst voor de Monumentenzorg).

⁺ DE KORENMOLEN de Vriendschap is een in 1892 op een vierkant houten voetstuk geplaatste oudere grondmolen, type achtkante bovenkruier met stelling.

+ Schilderij

+ Boerderijen

+ Molen