Niet naar de maan gaan

29. Portmany, voorjaar 1960.

Mark met krankzinnige vrienden naar Rhodos gezeild. Ik werkte aan het overtikken van een verzameling coplas die wij samen hebben vertaald. Op zoek naar papier in zijn kamer, vond ik een brief. Mark verbergt niets, hoegenaamd niets. Dat zegt hij altijd. Ik schrijf de gevonden brief nu over. Hij is afkomstig van een dr. Ysbrand Wietse te Amsterdam, zijn vriend:
‘Waarde Mark,
Ik heb geen moment aangenomen, mijn beste vriend, dat je onwaardige motieven hebt gehad toen je mij de fotokopieën van Veronica's dagboek toestuurde. Ik had het reeds vermoed uit vroegere brieven. Ik zie nu dat een man soms voor vraagstukken komt te staan die hij zelf kan beantwoorden, maar dat hij toch de bevestiging van zijn antwoord bij anderen zoekt, het liefst bij een man die belangeloos en kundig kan oordelen. Je weet dat ik belangeloos ben. Mijn kundigheid wordt aangenomen, ofschoon ik zelf geloof dat er geen geleerde mensen bestaan doch uitsluitend lerende mannen (niet be-lerend, natuurlijk!).

Laat ik beginnen met te zeggen dat de toestand van Veronica inderdaad levensgevaarlijk is. Trouwens niet alleen de hare, de jouwe evenzeer. Maar jouw houding is veiliger, jouw kansen op behoud zijn groter omdat jij bij alles in je leven een hardnekkig geloof hebt bewaard - een zekerheid dat je leven toch waarde heeft - en omdat je je vanuit die zekerheid - een sterke burcht - grimmig verdedigt.

Veronica daarentegen verdedigt zich al lang niet meer. Zij

[p. 107]

kan dat overigens ook niet, omdat zij dat bastion niet heeft, omdat zij waarschijnlijk het kasteel van jouw hardnekkigheid nooit heeft veroverd en bezet gehouden tegen de vijand. Zij staat in een open vlakte, zij wordt gestriemd door regen en hagel, door storm en onweer, door hitte en koude; nergens vindt zij beschutting. Doch die vlakte is haar drama niet. Zij zou erin kunnen leven indien zij niet de neiging had de ándere bewoners van dat vlakke land te beschouwen als wezens met de opzettelijke bedoeling haar te kwetsen, haar aan te vallen, haar om te brengen. Het leven, mijn beste Mark, is voor haar reeds bijna zinloos geworden. Zij kan niet meer doordringen tot de bronnen van de bevrediging omdat zij gelooft dat zij de hindernissen op weg naar die bronnen nu niet meer kan overwinnen. Uit de eerste jaren van haar aantekeningen blijkt dat zij vroeger dit vertrouwen nog wel heeft gehad (of alleen maar in aanleg), maar dat zij het vervolgens heeft verloren.

Het gevolg van zulk een geestelijke situatie is welbekend. Er zijn verschillende verschijningsvormen, maar bij Veronica hebben twee factoren zich in een bijna dodelijke samenspanning verenigd. Enerzijds keert zij terug naar primitieve gedragingen en kinderlijke oordelen, anderzijds raakt zij volkomen verstard in haar wanhoop. Jij hebt haar toestand aanzienlijk verergerd door haar op de oorzaken te wijzen zónder haar aan te tonen dat haar gebrek aan levensmogelijkheden fictief is, zónder haar te laten zien dat zij wel degelijk, zelfs met dit besef, kan leven en liefhebben. Ik geloof wel dat jij haar tracht te helpen, ik neem ook wel aan dat je vaak letterlijk doodmoe bent van haar “onwil”, maar laat haar dan de dingen willen die zij nog kan willen.

Vergeet niet dat zij werkelijk alleen staat. Jouw zonen bouwen ook al kleine versterkingen voor zich zelf.

Tweede punt: Veronica's ziekten. Beste Mark, ook hierin kan

[p. 108]

ik alleen maar bevestigen wat jij zelf reeds vermoedt. Ziek-zijn is geen toevallige gebeurtenis waarvoor een patiënt volkomen onverantwoordelijk zou zijn. Ziek-zijn is in feite de afweer van de mens tegen de omstandigheden die hem bedreigen. Veronica wordt niet onmiddellijk lichamelijk bedreigd doch haar geestelijke statuur is in verval; zij heeft het gevoel dat zij op het punt staat door de wolven verscheurd te worden. Een van die wolven ben jij bovendien. Hieruit vloeit haar voortdurende ziek-zijn voort. Migraine en angina pectoris - mijn hemel, dat zijn wel uitmuntende schoolvoorbeelden van psychosomatische storingen. Overschat de onmiddellijke gevaren hiervan niet, maar wees vooral ook niet blind voor mogelijk zeer ernstige gevolgen. Behoud het midden, mijn waarde Mark.

Ik ben van plan geweest je alle vaktermen te besparen doch ik citeer nu toch maar een knap collega. De woorden tussen haakjes voeg ik toe.

“Emotionele spanning waarbij (nog) geen directe schade aan het (menselijk) organisme wordt toegebracht, kan (toch) leiden tot fysiologische reacties die werkelijke structurele kwetsuren teweegbrengen; deze structurele schade kan zelfs zó ernstig zijn dat zij de dood ten gevolge heeft.”

Nu, mijn goede Mark, daar kun je het wel mee doen! Degene die zulke spanningen veroorzaakt of ze aanwakkert wordt aldus een moordenaar. Nee, versta mij niet verkeerd. Wij, zenuwartsen, zijn Jargonauten bij uitstek. Ik spot er zelf graag mee. Jij wilt integendeel veeleer geneesheer zijn, maar dan geldt voor jou toch nog het woord: Geneesheer, genees eerst je zelf.

Nog een enele aanwijzing: overlaad je zelf niet met verwijten. Ik verzeker je dat Veronica ook ziek zou zijn geworden indien niet jij, maar een andere man haar leven had gedeeld. Jij hebt haar weliswaar bewust gemaakt van haar tekort - en het

[p. 109]

was beter geweest als je dit niet gedaan had - maar zij zelf heeft je voortdurend de gegevens van haar falen verschaft. Het ligt op de bodem van haar natuur om zonder hoop en zonder vertrouwen te leven want, zoals ik boven zei, zij heeft de zekerheid van zich zelf nooit gehad. Daarom, Mark, is zij ook met jou getrouwd! Er moet van jouw nog ongevormde maar reeds kernachtige zekerheid een aantrekkingskracht zijn uitgegaan die voor Veronica onweerstaanbaar was. Zij heeft je niet kunnen volgen. Jij hebt de weg voor haar te moeilijk gemaakt. Zij is ook niet meer op weg, jij nog wel.

Goed, je schrijft mij dat je wilt genezen. Dan blijft je maar één taak over, de taak van keer en tegenkeer. Ga terug, Mark, ga terug naar die kleine Veronica die een hemel van jou verwachtte, die een echte prins als speelgenoot wilde hebben; laat nu al je plannen voor jouw verdere reizen varen; keer eerst terug omdat er achter je, in de troosteloze woestijn van het verloren-zijn, een lam van de kudde verdwaald is. Doe dat terwijl je weet dat je zelf vooruit moet; doe dat terwijl je beseft dat jij zelf al wilt leven in de nog ongeboren wereld van morgen; doe dat omdat je een vrouw niet kunt achterlaten in de stervende wereld van vandaag. Wat baat het je wanneer je ten slotte alleen aan de grenzen van je ontdekkingsdrift staat?

Met toegenegen groeten, je Y.W.

PS. Het collegiale citaat is van dr. Saul uit zijn boek The Bases of Human Behaviour. Ik ken je passie voor details. En voor credits!

PS II. Waar heb je dat denkbeeld over de groeiende waarheid in je laatste roman Palau vandaan? Lees je Miguel de Unamuno? Mijn laatste vraag is niet aardig. Ik bedoel eigenlijk: toen je het las, herkende je toen ineens hoe menselijk waarachtig dit ver-

[p. 110]

trouwen in de groeiende waarheid was? Vergeet niet Veronica hierop attent te maken.

Dank je nog voor je vertrouwen in mij, het geeft me moed voort te gaan met mijn eigen werk. Men zegt dat psychiaters zwijnenhoeders zijn. Dat is onze galgehumor. Jij en ik weten beter. Dr. Y.W. -’

Zover is het gekomen. Of in de woorden van Mark en zijn dokter: zover ben ik juist niet gekomen. Neen, ik bespeur niets van een edele verontwaardiging over wat Mark gedaan heeft. Ik ben bereid te erkennen dat hij vaak de weg terug is gegaan om zijn verloren schaapje te zoeken. Ik ben bereid te aanvaarden dat ik zelf in mijn heerlijke woestijn dikwijls verstoppertje heb gespeeld en dat ik de roep van mijn goede herder niet meer heb willen horen. Maar ik moet evenzeer stellen dat Mark ook duizendmaal opnieuw vooruit is gegaan, ik wil vastleggen dat hij mij duizendmaal toch ergens langs de weg heeft laten liggen, ik wil zeggen dat hij mij duizendmaal opnieuw in de steek zál laten.

Houdt hij van mij? Mogelijk maar hij houdt duizendmaal meer van zijn nieuwe wereld, van zijn nieuwe mensen op deze aarde, van zijn dwaze nieuwe utopia. Ik ben te moe, te zwak, te onvolmaakt om hem op zijn redeloze weg te vergezellen.

Ik wil mij zelf niet verlossen van deze onmogelijke fanaticus. Waarom zou ik dat wensen? Hij blijft immers toch de enige aan wie ik werkelijk toebehoor. Maar ik wil mij verlossen van mij zelf. Die dokter schrijft letterlijk: laat haar dan willen wat zij nog kan willen. Nu, dat is eenvoudig: ik wil niets meer willen, ik wil er niet eens meer zijn!

Nee, ik ben nu niet ziek, ik praat niet in koorts, ik ben niet eens gespannen. ‘Die Verneinende’, om nog eenmaal met Mark

[p. 111]

te spreken. Ontdekkingsreizigers doden hun lastdieren die onderweg ziek worden. Zou Mark mij niet dezelfde dienst willen bewijzen?

‘Die Verneinende’, zeker, dat ben ik, dat wil ik ook zijn. Ik sluit het bewijs daarvan in dit boek in. Ik heb vroeger hele bladzijden van mijn aantekeningen weggescheurd, sommige heb ik vernietigd, andere heb ik bewaard. Er is nog genoeg over om het bewijs te leveren. Ik voeg ze nu opnieuw aan deze geschiedenis toe. Ik laat data en plaatsen weg. Ik schrijf alleen nog over hetgeen ik geschreven heb. Met Pilatus was ik mijn schone handen. Quod stripsi, stripsi. Aldus:

Weer dronken. Ik haat hem wanneer hij te veel heeft gedronken. -

Mark in een goed humeur. Hij heeft zijn boek De Jargonauten af. Brengt bloemen mee. Vandaag niet bars tegen Ro en Mon. Soms lijkt het leven geen naakte ellende. Soms kon ik hem in mijn armen nemen en zeggen: ‘Blijf bij mij, Mark, het wordt avond.’ -

Weer verwijten van Mark. Verwijten is het goede woord niet, maar bij Mark klinkt alles als een verwijt. Het staat wel vast dat hij niet van mij houdt. Hoe zou hij dat doen? Waarom verliest hij op den duur al zijn vrienden? Niemand kan hem lang verdragen. -

Mark: bijtende opmerkingen over vrouwen. Over vrouwen? Over één vrouw, over mij. Hoe kan deze man volhouden dat ik zijn leven ben. Hij zegt tegen Mon: ‘Mijn jongen, mijd het gespuis van vrouwen!’ -

Hij praat over een negerin als een kostschoolleerling die nooit iets heeft geleerd. Hij leert ook niets meer. Vroeger dacht ik dat ik hem haatte. Nu veracht ik hem. Ik heb niet eens medelijden. Waarom kan hij zijn verachtelijke leven niet leiden zonder mij?

[p. 112]

Maar nee, ik ben zijn steun en toeverlaat. Non solus. Dat kon Adam ook niet. Ik ben er niet meer zónder jou, beweert hij dan. Wanneer hij mij in zijn armen wil nemen stoot ik hem weg. Maar lieveke, zegt hij dan, maar lieve van mij! -

Zijn papieren, zijn heilige papieren! Niemand (ik niet, Ro niet, zelfs zijn lieveling Mon niet) mag een stap over de drempel van zijn kamer zetten. Ro had vandaag een paar vel schrijfpapier van zijn tafel genomen. Mark: ‘Wie heeft er - aan mijn papieren geraakt? Des duivels, letterlijk. Zijn wereld is inderdaad van papier, zelfs zijn vrouwen. -

Hij denkt over mijn dood. Hij is blij wanneer ik ziek ben. Zo vaak ben ik niet ziek, maar wanneer het voorkomt heb ik meteen 41 gr. koorts en Mark is al bezig mij een eerste klas uitvaart en zich zelf een derde klas enkel naar de maan te kopen. Ik kan hem misschien ter wille zijn, één keer werkelijk ter wille, maar waarom zou ik hem dat gunnen? Bij nader inzien: waarom zou ik het hem niet gunnen? Es igual, zeggen ze hier in Portmany. -

Ro en Men? Met hem zijn ze gelukkig. Met mij? Ik ben een oude vrouw. Eenendertig jaar oud. Maar zelfs Ro en Mon zeggen: ‘Met papa is alles prettiger; jij lacht nooit; lach dan toch eens of vind je ons soms niet meer lief?’

Ja, met hem is het leven een spel - een schimmenspel dat je moet kunnen meespelen. Kinderen kunnen het en oude mannen. Mijn vader zou het kunnen, hij wel. -

Over tien of over twintig jaar zullen mijn zonen tegen Mark zeggen: ‘Weet je nog hoe jij vroeger voor ons kookte? Gebraden duiven, haan in de pot, soep van de zeeschildpad die je gevangen had, heerlijk.’ In feite maakt Mark heel zelden iets voor de jongens klaar, maar als hij het doet, wordt het een feest. Verstoor ik hun feesten? -

Ro merkt nooit dat ik achterblijf. Ro is vol van zich zelf. Maar

[p. 113]

Mon komt vaak naar mij terug. Mon kan met tranen in de ogen zeggen: ‘Kom, meedoen! meedoen, papa zegt dat het iedere dag zondag is.’

Soms zingt hij, Mon: Quisiera que toda la semana domingo fuera, aya, aya. Maar ik ben een oude vrouw. Ik weet niets meer. Ik kijk naar Mons kleine gezicht: Mon, lieve zoon van mij, Mon, evenbeeld van Mark, mijn zoon, mijn zoon. Houd ik nog van Mark? Van Mon, van mijn kleine zoon? -

Ben ziek. Mark verzorgt mij met zó'n geduld alsof alleen mijn dood hem kan belonen voor zijn moeite. -

Ik reken uit hoe arm de jongens en ik zullen zijn, indien Mark op zijn reis naar Amsterdam verongelukt. Ik zag zijn toestel vertrekken. De linkermotor van een stokoude Bristol Freighter haperde reeds bij de start. Het vliegtuig danste in de regen. Engelen, beschermt hem. -

- Hoever is de eeuwigheid. Dichtbij, lieveke, dichtbij. -

- Liefde is van papier, ook de liefde. -

- Mijn hemel, en áls Mark eens gelijk heeft met zijn idiote liefde voor mensen? -