Schip achter het boegbeeld. Over het werk van J. Slauerhoff (1898-1936)

7. ‘Jan Pietersz. Coen’.

Een vreemd toeval heeft gewild dat aan het enige werk, waarin Slauerhoff zich ooit uitdrukkelijk en ondubbelzinnig heeft ‘geëngageerd’ in een politieke probleemstelling van zijn eeuw, te weten zijn toneelstuk ‘Jan Pietersz. Coen’, een oneervol zeemansgraf beschoren zou worden in een opvoeringsverbod door de burgemeester van Amsterdam, en dit lang na de dood van onze schrijver. Het is ook wel vreemd dat een zo banale gebeurtenis, namelijk het verbieden van de opvoering van ‘Coen’ door wie als hoofd der politie tegen ‘gevaar voor verstoring der orde’ heeft te waken, zo'n rare verstikkende werking heeft gehad als dat burgemeesterlijk besluit van 20 februari 1948. De opvoering, in het kader van de Boekenweek ‘ter ering van Slauerhoff’ beoogd, moest (luidens het verslag der gemeenteraadsvergadering van 25 februari) vervallen, niet omdat er iets was tegen dat eren van Slauerhoff, ook niet omdat er met zoveel woorden bezwaar werd geopperd tegen opvoering in het algeméén (‘verdere opvoeringen’ werden vrijgelaten), met andere woorden niet omdat er overwegend bezwaar bestond tegen de strekking van het stuk als zodanig. Het verbod van een stuk dat, naar het heette, ‘schilderde de grove koloniale veroveringssfeer van drie eeuwen geleden die door ons volk reeds lang (was) afgewezen’, was puur gemotiveerd met gronden van opportuniteit, van ‘Zeitge-

[p. 97]

mässheit’. De inkt van de Renville-overeenkomst, gewaande balsem op de door de eerste politiële actie geslagen wonden, was destijds ternauwernood opgedroogd. Een vertoning van ‘Coen’ als kroonpunt van het boekenfestijn zou derhalve ‘in officiële aanwezigheid van ministeriële en andere autoriteiten een uiterst pijnlijke indruk op de gehele Nederlandse en Indonesische bevolking hebben gemaakt’ en door de uitgebeelde sfeer ‘dan ook niet alleen aan één bepaalde zijde aanstoot (hebben ge)geven.’

Net zomin als zulk een verbod in zekere gevallen verbaast, evenmin verwondert het protest, daags erna (21 februari) door de Vereniging van Letterkundigen ertegen gelanceerd. Ook dit ligt, zonder ironie gesproken, in de menselijke rede. Wat weinigen schijnt te hebben gefrappeerd is het feit dat Slauerhoffs ‘Coen’, al in 1931 door Stols uitgegeven en dus reeds gemeengoed vóórdat de koloniale verhouding Nederland-Indië branderig werd, tòt aan die mislukte poging in 1948 nimmer door een toneelgezelschap in ons land voor het voetlicht was gebracht (terwijl het onder de toneelleiders toch heus niet aan durvers ontbrak) en dat zulks ná 1948 evenmin ooit is gebeurd, ondanks het burgervaderlijk ‘nihil obstat’ en ondanks de reclame in dat eenmalige verbod gelegen...

Hoe is dit mogelijk? Aan opzet valt niet te denken, ná de oorlog minder nog dan daarvóór. Aan gemis aan aandacht voor dit stuk, op een toneelmarkt waar het Nederlands repertoire dun vertegenwoordigd is, geloof ik nauwelijks. Indien het eren van Slauerhoff destijds - in 1948 - in de ‘Commissie voor de Boekenweek’ een bijgedachte verborg, dan één van twee: òf er wordt thans minder aanleiding gezien tot zulk eren (zij het maar als voorwendsel); òf de bijbedoeling heeft aan stimulerende kracht ingeboet.

Of ligt - hoe lastig dat te rijmen ware met de opzienbarende keuze uit 1948 - de oorzaak bij Slauerhoffs stuk zelf? Ik wil mij niet als toneelexpert opwerpen, maar ik ken in onze moderne toneelliteratuur toch heel wat zwakkere, ronduit slechtere stukken dan ‘Jan Pietersz. Coen’, en bij mijn weten heeft de neiging om de euvelen van het kolonialisme aan de kaak te stellen, nog niets van haar actualiteit en aantrekkelijkheid verloren. De enige overwegingen kunnen dus zijn: dat men er bij het theaterpubliek, behalve als

[p. 98]

gedwongen ‘toegift’ op een feestvoorstelling, gering interesse voor verwacht, of dat geen toneeldirectie in het ‘nihil obstat’ van toen meer dan een gelegenheidsgeste ziet en dat dus geen de risico's van nieuwe verboden wil nemen.

Want een speelbaar stuk, dat is Slauerhoffs ‘Coen’ zonder twijfel, en literair verantwoord werkelijk niet minder dan enig ander proza van onze auteur. Het bewijst vóór alles dat hij een goed gevoel voor theater bezat. Na al wat hiervoren gezegd is kan dat niet meer bevreemden - de rol of rollen waarin hij zich onophoudelijk indenkt zijn merendeels sterk ‘dramatisch’ te noemen.

Slauerhoff is zelf present in zowat al zijn literaire hoofdfiguren: van de Piraat tot Cameron en Tarabana en Camões toe. Hij kruipt om beurten in allemaal - behalve in Coen. Voorts toont dit stuk dat hij er geen slecht medium mee koos toen het hem lustte om uit het dikke hout van al zijn hekels tegen het ‘land van herkomst’ stevige planken te gaan zagen. Die hekels heb ik al uit den treure belicht: dat het van blank ras is, vol is van koopmansgeest en burgerlijk fatsoen en calvinisme en plichtsgevoel en veinzerij enz. Ook daarin schuilt dus niets onverhoeds. Men kan alleen maar - gemeenzaam - zeggen dat onze auteur er bepaald ‘niet om liegt’. Het gevolg is dat zijn stuk, zo te lezen, stijf staat van de scènes à faire - om er enige te noemen: tweede tafereel, scène 4; vijfde tafereel, scène 2; zevende tafereel geheel; achtste tafereel, scène 2; elfde tafereel, scènes 3, 4 en 5. De splinters vliegen ervan af.

Slauerhoffs Coen, de enige figuur die hij ten voeten uit tekent, bij dewelke van ‘psychologie’ sprake kan zijn (die hier overigens niet ver te zoeken was), wordt ons getekend als een geladen monster van gereformeerde, niets-gedogende, rondweg ontmenste rechtschapenheid - maar als een man die tòch met hoofd en schouders boven zijn entourage uitsteekt. Coen staat daar als een man die met de bijbel als geweten, met zijn eigen uitleg van de bedoelingen en belangen der Compagnie - der verachte Heren Zeventien - als grondwet, finaal doet en laat wat hem goeddunkt, met name huwelijken gelasten en verbieden als waren die niet reeds in zijn Hemel gesloten. En als Slauerhoff hem dus, onder het tweede beleg van Batavia door de troepen uit Mataram (beleg dat juist door de mannen van

[p. 99]

Jacques Specx is doorbroken), aan zijn kwaal laat bezwijken en in de slotscène het gros van Coens onderhebbers bij het sterfbed ‘de gebreken (laat) vergeten die de keerzijde van zijn groote qualiteiten waren’, dan is het effect op òns misschien niet geheel het beoogde. Er is totdien zó zorgvuldig afkeer gekweekt van die gebreken, dat ik mij door die halfgehuichelde hulde van pretorianen en knechten niet van de wijs laat brengen.

Wie daar stierf was een genadeloze vechter, een hardvochtig despoot ook, best mogelijk een ellendeling zowel naar wezen als om het ‘systeem’ waarvan hij de exponent is, maar hij is, met en zonder dramaturgie, ‘singulier in alles’- waarvoor hij stond. De eerste eis in het leven ìs nu juist ‘dat men ergens voor staat’. We zien hier dus Coen als een figuur hors série; en dan herinner ik eraan dat alleen dezulken immers naar romantische opvatting - die de opvatting van Slauerhoff is! - waard zijn voor het voetlicht te worden gebracht...

Maar de titel van het stuk ten spijt ligt niet in Coens persoon de kneep van schrijvers gedachte en bedoelingen. Coens albeheersende en iedereen-kwellende gestalte beslaat een geheel milieu, een ambiance die alleen zijn kleinheden en niet zijn grandeur heeft. De grootheid van de landvoogd ontgaat de auteur niet, het ware ook een wonder. Met de ‘helden’ uit zijn gedichten en verhalen is hijzelf nooit blôo-jan; zij minderen in zijn oog niet omdat het schelmen zijn. Maar al is dus Coen hoofdpersoon in het drama, hij is niet de protagonist. Protagonist, de figuur in en om wie het dramatisch conflict ontstaat en cirkelt, dat is Sara, de half-Japanse bastaarddochter van Coens second-man Jacques Specx (straks zijn opvolger) en staatsiejoffer van 's landvoogds gade Eva Ment.

Op de (historische!) tragedie van Sara Specx, die door Coens gevoels- en geloofsfanatisme tot een huwelijk met de vuns-begerige dominee Hurnius is bestemd, en van de vaandrig Cortenhoeff die haar zinnen heeft en aan wie zij zich ‘zondig’ weggeeft - op déze tragedie, die met Sara's lage kastijding en Cortenhoeffs executie de smet vormt op Coens laatste levensweken, valt de kegelpunt van onze belangstelling. (Deze tragedie heeft professor Gerretson in zijn ‘Coen's eerherstel’ uit 1944 wel trachten te rechtvaardigen, echter

[p. 100]

niet te bemantelen). - Edoch, de schrijver ware niet Slauerhoff geweest, had hij niet Sara's halve Japanse herkomst tot een element van idolisering gemaakt: daardoor verheft ook dit tedere slachtoffer zich weer, net als de ‘Toltekenzoon’ Tarabana, boven ieder blank gebroed hoe hoog ook gezeten, eigenlijk ook boven de bruine Javaanse massa, waarvoor hij nauwelijks meer gevoel heeft. Die glorie van exotische (en heidense!) afstamming laat Slauerhoff in zekere zin zelfs afstralen op de daarom door velen misprezen natuurlijke vader, op Specx. Nòg weer dus: de ‘mystiek van het bloed’.

En nu ik toch deze abstractie naar voren breng, zijn er nog twee andere ‘abstracties’ die door het stuk doorklinken, te weten vreugde aan krijgsmanskranigheid en pleizier in seksualiteit - wel de meest typerende genoegens in iedere infantiele natuur. Is krijgsmansflinkheid binnen een bedreigde post zeker niet te vermijden en het accent erop dus objectief bezien gebillijkt - de tweede, de seksualiteit, wordt in het stuk opgeborsteld heus niet enkel als tegenhanger van de geloofsfemelarij in dit milieu. In de derde scène van het slottafereel laat onze dramaturg ze door de mond van Coens secretaris Blaeu genadeloos triomfant uitkomen. Niet alleen de ‘zwetende’ dominee en de ongelukkige Cortenhoeff, ‘wij allen’, zegt Blaeu, ‘zijn verliefd op haar (Sara), bezitten haar in nachtelijke lustgedachten... ja, ook gij (Coen) waart een der gegadigden’ en slechts zijn gehuwde staat - en de zwangerschap van zijn gade - belemmerden hem daarin en brachten hem ertoe het bestaan van dit uitheemse kind te verwoesten. Blaeu smijt Coen zowaar diens vroegere verzoeken aan de bewindhebbers in Holland om ‘vrouwen en weesmeisjes te sturen’, voor de voeten: de brieven waarin hij geschreven had ‘Wie kan de ekster het huppelen verbieden? Even kwalijk kan de menschelijke natuur worden veranderd’...

Neen, Coens harde hoogheid belet Slauerhoffs bewondering niet. De ‘he-man’, de mannetjesputter beantwoordt veeleer aan zijn eigen levenslange flinkheidsdroom. Coens immense potentie tot handelen correspondeert nòg eenmaal met het eigen onvermogen-tot-handelen, en moet dit compenseren. Het sex-element daarentegen, dat in feite door het gehele stuk spookt, wordt hier op rekening van dit stijf christelijke milieu afgeschoven met een opzettelijkheid, die

[p. 101]

slechts diegene kan verwonderen die niet het ganse oeuvre van onze schrijver kent.

De tendens ligt er derhalve in elk opzicht, ook het voor opvoering precairste, dik bovenop. Slauerhoffs drama zit technisch-scenisch làng niet slecht in elkaar. Zoals gezegd zou een opvoering niet nalaten te knallen, wellicht hard te knallen. Veel genoegen echter zouden, dunkt mij, weinigen eraan beleven. Daarvoor klinkt het in al zijn furieuze partijdigheid te simplistisch, te primitief, ik zou haast zeggen te vlegelachtig. Allerminst eerst ònze tijd verlangt in zijn dramatische literatuur meer gevoel voor nuance, meer psychische geschakeerdheid dan onze ondernemende zwart-wit-schilderaar vermag op te brengen. Ook daarom geloof ik niet dat het Slauerhoffs faam op gelukkige wijze zou verhogen, zo zijn stuk werd opgevoerd. De figuur van Coen kan dit nog wel lijden, die van onze schrijver niet.