Schip achter het boegbeeld. Over het werk van J. Slauerhoff (1898-1936)

6. ‘De opstand van Guadalajara’.

‘...de ruimte en hij die er vrij doorheen trekt, die zijn het eenige ware, dat is het leven en alles wat op een plaats is versteend... is dood van den beginne af aan’.

Deze woorden, die in onze letteren moeilijk van een ander auteur dan van Slauerhoff konden zijn (althans niet van één boven de vijfentwintig jaar), staan al in het begin van ‘De opstand van Guadalajara’. Roman? neen natuurlijk, dit is geen roman. Het is het minst verplichtende, zo men wil het onschuldigste maar dan ook het minst ‘boeiende’, het matste van zijn verhalen. Voor een roman is de draad van gebeuren en handeling te dun, zelfs is de handeling - anders dan gewoonlijk bij onze auteur - niet rijk of geschakeerd.

Het is uiteraard niet lastig de verplaatsing te verklaren van het hem zo vertrouwde toneel van gebeuren uit de Far East naar het westelijk deel van Midden-Mexico (een gebied dat hij ongetwijfeld níet uit eigen aanschouwing kende). Hij had sinds 1930 in ieder geval twee werken uit de Spaans-Amerikaanse letteren - het eerst het magistrale ‘Don Segundo Sombra’ van de Argentijn Ricardo Güiraldes - met behulp van bevoegde hispanisten vertaald en een derde nog onder handen, om te zwijgen van zijn (mede-)bewerkingen uit het Portugees, waarover ik vroeger al sprak. Vertalingen werken wel vaker min of meer nawijsbaar inspiratief op wie ze maakt. En evenmin is het moeilijk te bevroeden waarom Slauerhoff met een zéér partiële, louter ‘literair’ verworven kennis van zaken, mensen en toestanden, en met die vloed van Spaanse termen die hij ook ditmaal kwistig en vaak in foutieve spelling over zijn lezers uitstort, die lezers verplaatst naar een stad (Guadalajara) en staat

[p. 91]

(Jalisco) die hij ons wil voorschilderen als - sinds de komst der Spaanse veroveraars - half vergaan in armoe, achterlijkheid en ‘reactie’. Hij heeft immers juist het voordeel die buurt niet te kennen! Anders zou hij namelijk toch wel geschroomd hebben precies Guadalajara en omgeving te kiezen? Want zèlfs zo de zinspeling op de befaamde Benito Juárez (blz. 27 en volgende) zou betekenen dat de tijd van handeling niet zo heel lang na 1870 is bedoeld (in het verhaal komt dit verder nergens uit), dan nòg was reeds toen deze stad een vrij groot en kennelijk bloeiend en urbanistisch verzorgd centrum - voor 1865 zijn al zeventigduizend inwoners opgegeven - en sindsdien is zij de welvarendste, best-geoutilleerde en volkrijkste stad van Mexico ná de federale hoofdstad geworden, met een kwart miljoen inwoners.

Dat Slauerhoff zijn fantasie aldus met een prik op de wereldkaart zowat bij de antipoden van zijn vroegere Chinese massa, namelijk op een (natuurlijk ‘trieste’) heuvelvlakte heeft laten neerstrijken, dat heeft in wezen geen andere zin dan de keuze van elke locus acti in het verleden. Zijn oogmerken ermee zijn dezelfde.

Zoals eerder de ras-klove tussen de Chinese massa en de Portugezen en andere ‘barbaarse’ blanken, indringers, ontaarders, de motor was van zijn verbeelding, zo is het hier de ras-afgrond die er gaapt tussen de bovendrijvende Spaanse heerserskaste inclusief de mengbloeden, en de door de Spanjaarden grondig bedorven en gedegenereerde Indianen - echter niet àls Indianen maar als sjofele resten van het volk (híj spreekt maar weer van ‘ras’!) der Tolteken. Helaas waren de Tolteken een volk waaromtrent men - ondanks de overleveringen der véél latere Azteken - maar bedroefd weinig met zekerheid weet. Daarenboven laat Slauerhoff de tradities en de trots dezer Tolteken wortelen in de Maya-cultuur; het lijkt echter volmaakt onwaarschijnlijk dat zelfs in de glanstijd van het grootse Maya-rijk (waarvan de bouwresten thans nog op het Yucatán-schiereiland te vinden zijn) de Maya's zich ooit zóver naar het noordwesten hebben verbreid dat men hen in Jalisco en de buurt van Guadalajara kan naspeuren. Hier hapert wel iets, maar het is als steeds bij onze schrijver à prendre ou à laisser. Het enig pijnlijke is dat terwijl onze schrijver links en rechts zijn racisme beleed, zij

[p. 92]

het ook met de pijl ervan gericht tegen eigen ‘ras’, uit die ‘Heraus-mit-uns’-mentaliteit die na hem zo goede vorderingen heeft gemaakt, zijn warmste bewonderaars thuis vochten tegen, en weldra zouden sterven als gevolg van, de machten van de rassenwaan...

Dit alles, ik weet het, heeft weinig met het verloop noch met de literaire waarde van het boek te maken. De handeling beweegt zich in deze honderdvijftig bladzijden langs een niet altijd even vaste, maar toch over het geheel rechte lijn. Slauerhoff is ook hier weer een gaarne en goed, nu en dan magnifiek verteller (vooral zijn natuurbeschrijvingen zijn van een bedwelmende suggestiviteit), maar het onprettige is dat men om in het verhaal te kunnen geloven bij voorbaat alle onjuiste premissen en opzettelijkheden moet hebben geslikt, die er namelijk (anders dan bijvoorbeeld in ‘Het Verboden Rijk’) integrerend deel van uitmaken.

De idee is eenvoudig genoeg om te kunnen aanslaan. Aan een zo grondig vernield, vernederd en toch uit vage hoop levend volk als deze Indianen in en om de stad, kan op zekere dag een op ongewone manier verschenen vreemdeling ten offer vallen, in die zin, dat men van hèm verwacht dat juist hij de ‘ommekeer zal brengen’, dat hij de hersteller van de oudste rechten en diepste waarden, de redresseerder van alle euvels zal zijn. Deze ongelukkigen dreigen dus een soort hypotheek van heil-brenging op hem te leggen! En zo hij zich dan niet tijdig uit de voeten maakt, moet hij (het gaat om zijn leven!) de rol van de Gezondene spelen, van de Messias, van de ‘Nieuwe Christus’ - welverstaan minus het (infecte) christendom. Ziedaar het thema. Een ambitieus indiaan-priester, Tarabana, zoon van een ‘volbloed Tolteek’ (!), ziet de kans schoon rondom een over de bergen gekomen onnozele, een glazenmaker (Vidriero), in en om Guadalajara een volksbeweging te doen ontbranden, te laten oplaaien, een goed uit de kluiten gewassen opstand die zich religieus lijkt aan te dienen maar die evengoed racistisch èn sociaal is. Racistisch, want ‘wij van de oude Maya-stam zijn een beter ras’ dan de hacienderos en propietarios en hoe zij hieten die Spanjolen; religieus, want ‘wij hebben betere goden dan de christenen: de Maya-goden’; en sociaal, uiteraard, voor betere levenscondities.

Door een aantal taferelen heen die beurtelings voluit navrant en

[p. 93]

dan weer tragikomisch zijn en waarin de jonge priester, min of meer de impresario van de Messias, zich weert als een wat querulante leeuw, wordt de zielige maar vroeger toch vrije trekvogel, de vèr boven zijn begrip en potentie tot Messias geproclameerde minushabens, tot dupe van die onbegeerde grootheid. Hij wordt als hij vluchten wil onder bewaking gesteld en tenslotte, om de gelijkenis rond te maken, gekruisigd, zij het maar ten halve. Met een door spijkers verminkte hand verzinkt hij in het nutteloze Niets waaruit hij is gekomen.

In dit gebeuren is de schrijver Slauerhoff buiten kijf minder persoonlijk betrokken dan in één van zijn andere prozawerken. Wel herkennen wij zijn houding van neenzegger in al die tirades tegen al of niet ‘gestelde’ machten en bijwijlen zowaar tegen de hoofdpersoon-zelf in deze operette-revolte, tirades waarvan we strekking en toon al zo goed kennen uit bepaalde politieke literatuur en lectuur. Hij ‘kan schrijven’, hij lanceert die tirades dus goed, wrang-geestig soms, caustisch, maar de literaire opdiening ervan verbloemt kwalijk de simplistische gedachte.

De ladenkast van Slauerhoffs afkeren heeft véle laden; maar trekt hij de ene open dan komt er steeds dezèlfde vuige blanke uit te voorschijn, uit een tweede haalt hij onveranderlijk dezèlfde priester (hier de bisschop die de brief van de Paus met zijn kardinaalsbenoeming moet hebben vervalst maar die toch met zijn ontrouwe subaltern Tarabana een lief robbertje weet te vechten!), uit een derde lade alweer dezèlfde machthebber, hier de gouverneur die natuurlijk met vrouw en kinderen breeduit zit te schransen als de revolutie binnenkomt en hem neerhouwt; en uit de vierde lade steeds dezèlfde particuliere kapitalist, hier de haciendero Escuatla, eerst stille vennoot en dan benenbreker van de opstand.

‘Wees eenzijdig!’ is het eerste gebod van iedere propaganda. Slauerhoff is eenzijdig met soepelheid, met wat pathos ook nu en dan, en dit samen met de sympathie voor zijn Vidriero, de man-voor-ruimte en niet man-voor-mensen, doet mij veel voorbijzien. Men doet immers de schrijver Slauerhoff in hoge mate onrecht met hem ideologisch au sérieux te nemen. Zijn grifheid en weligheid van vertellen is (ook voor hemzelf) belangrijker dan zijn overtuigingen:

[p. 94]

die heeft hij namelijk niet. Hij is altoos bij zijn antipoden of hunkert naar hen, maar hij weet deksels goed dat het ook bij die antipoden niets gedaan is en dat ‘alles was besteht wert (ist) dass es zugrunde geht’... Ook zijn ras-ideeën zijn dermate ongefundeerd en verward, dat ze zelfs in de door het woordje ‘ras’ brandgevaarlijke dagen waarin ze uitgeworpen werden onopgemerkt bleven: zó onschadelijk waren zij, uit zijn brein.

Niettemin is zijn averechts racisme en zijn verkondiging van de inferioriteit van dat blanke ras, de verderfelijkheid van deszelfs invloed op ‘gekleurde’ beschavingen - in feite dus de verwerping van de ‘cultuur van het Westen’ - als curiosum heus de moeite waard. Maar dan ook niet meer dan als curiosum; vooreerst omdat hij van de oude stam dier Westerse beschaving alleen enkele literaire twijgen en rotte stekjes kent en vooral niets meer - en dan omdat het hem er geen ernst mee is; dat is overduidelijk. Zijn idealisering van rassen die toch liefst zoveel mogelijk anders zijn dan zijn eigen, is dermate ‘groen’, dat zij thuis behoort bij de ‘Huron’ van Voltaire en bij ‘Der Wilde’ van die Duitse vroeg-romanticus die zijn roodhuid laat zeggen: ‘Ach wir Wilden sind doch bess're Menschen’. Het kan zijn dat Slauerhoff in zulke dingen iets van afstammingsmystiek heeft willen oproepen, deze is hem vergund; maar ze heeft hier weinig gemeen met de irrationalistische razernij van zijn jaren, met een ‘Mythos’ der twintigste eeuw - ze behoort heel eenvoudig in de rekwisietenkast van zijn romantiek. Trouwens, onze schrijver behoudt nog wel enig besef van het betrekkelijke der geesten die hij bezweert. Wanneer de opstand zich van de stad Guadalajara heeft meester gemaakt, er de tempels ‘van de machtigste onzichtbare vreemde goden’, lees de banken, heeft bestormd en de safeloketten opengebroken, dan zien de ‘zonen der Maya's’ in de daar aangetroffen effecten niets dan papieren met ‘gebeden voor die goden’ erop gedrukt: deze worden dan ook als nutteloos verbrand. En ook laat hij de messianietische opstandelingen niet slaags raken met de ‘tot herstel der orde’ uitgezonden federale troepen. Een der heel zeldzame keren dat hij zich het genot, een slachting te beschrijven, laat ontgaan.

Misschien is nog het beste element van ‘De opstand van Guadalajara’ dit: dat Slauerhoff ons nu eens niet in ‘iets’ wil laten geloven.

[p. 95]

Dat hijzelf aan de zin van zijn opstand niet eens gelooft; dat hij gewoonweg vertelt òm te vertellen over wat heel-goed-eens-authentiek-en-waar-had-kunnen-zijn, en om een sfeer te scheppen die nog een aardig stuk romantischer is dan één bladzij uit ‘Het Verboden Rijk’ of uit ‘Het leven op aarde’.

Hoewel niet uitgedaagd, wil ik aan dit boek toch een paar passages ontlenen die het boven beweerde kunnen schragen en die laten zien hoeveel meer Slauerhoff hier gelegen is aan een zelf-uitstorting dan aan een ‘laten gebeuren’. Op blz. 37 begint een der meest typerende. - ‘Er zijn menschen die genoeg hebben van hun eigen land en van vele andere; die toch altijd weer een ander land zoeken, hopend daar te vinden wat zij steeds ontbeerden. Zij hebben ook genoeg van de menschensoort waaruit zij zijn voortgekomen en die zij ook in andere landen steeds weer terugvinden. Eerst komen zij aan de overkant terecht tusschen de misdadigers, dan bij de vagebonden, maar daar hooren zij niet; dat denken ze tenminste, zij zoeken het volk. Er zijn Godzoekers, er zijn volkzoekers, meestal zoeken beiden levenslang vergeefs.’ - Aldus wordt ons de Vidriero aangediend. Een eind verder in het boek (blz. 50) - er is intussen nog niets ‘gebeurd’ - ontwaakt de man rillend onder een afdak waaronder een klok en een heiligenbeeld: ‘Voor het eerst in al die dolende jaren ontwaakte nu ook ineens sterk het verlangen naar een bestemming, die zijn menschelijk bestaan tusschen de menschen en op een vaste plaats zou rechtvaardigen. En op deze morgen van regen... kwam de verzoeking tot hem van een ander lot. Op een andere dag zou hij zijn weggerend naar de vrijheid van het nameloos bestaan, onbezwaard met een menschenlast van toekomst en zorg.’ - (Hier zou ik ‘op een andere dag’ willen onderstrepen; zoiets blijft namelijk altíjd voorbehouden voor een andere dag...). Dan (blz. 124): ‘... het vooruitzicht weer zijn weg over de passen... te moeten zoeken, weer over de kale hoogvlakten te trekken, lokte hem eigenlijk niet aan. Dat verblijf in Escuatla's huis, het overdadige voedsel, hadden toch hun werk gedaan. Hij was niet meer de vrije zwerver die ontberingen op zich nam.’ - Dit gewankel tussen een dodende vrijheid en een bindend tehuis dat ik al in de opschriften van deze en vorige paragrafen liet uitkomen, is behalve van de

[p. 96]

stumperige Vidriero ook en vooral het eigen deel van degeen die hem schiep.

Zulk gewankel neemt evenwel in ieder leven een eind, zij het meestal ten koste van een soort kruisiging. Hoe citeerde ik toch weer veel vroeger in deze studie Eluards woord? - ‘Esclaves... comme on peut l'être de la liberté’. En het eind van dat gewankel is steeds een kwestie van rijping - van rijpheid. Die komt hetzij in de gedaante van een wilsbesluit, dat wil zeggen van een positieve daad, hetzij in die van een sterven, dat enkel wordt ondergaan. Niet alleen de mens, ook de auteur Slauerhoff is uit zulk wankelen bevrijd, is eerst gerijpt, door de dood.