Schip achter het boegbeeld. Over het werk van J. Slauerhoff (1898-1936)

[p. 102]

Ten besluite

‘Tout va sous terre et rentre dans le jeu.’
(Paul Valéry)

De Republiek der Letteren kent geen doden. Van honderd onderdemaatse schilders die jaren gewerkt hebben, is na een halve eeuw hoogstens nog een enkele bij name bekend. Alle kunst buiten de literaire boekt meteen af wat niet op enigerlei wijze tot haar ontwikkeling heeft bijdragen, zij het individueel of in het geheel van een beweging, een groep. Geen schilder aanstonds, uit 1960, ‘herinnert’ aan Botticelli of Degas; elk à la manière de... is daar onbestaanbaar.

In de Republiek der Letteren ligt het anders. Hier sterft niets. Alles gaat er op zeker ogenblik wel ondergronds maar het moet vreemd lopen zo het niet weer naar het licht treedt en in het grote spel krijgt mee te spelen. Scripta manent: ook de kleine poëtaster uit oude tijd, de vaagste prozaïst uit een vervalperiode, al komt hij niet in de handboeken, wordt dank zij zijn geschriften nog wel eens opgedolven uit het stof van oud- of nieuw-antiquariaat. Er is zodoende altijd kans op een ‘daad van eenvoudige rechtvaardigheid’ en gelegenheid de materie voor een dissertatie te vinden.

Maar juist wijl literaire geleerden geregeld kans zien om ons hoogst onbelangrijke schrijvers en dichters uit het verleden, vooral bij een eeuwherdenking, aanvaardbaar te maken en hun zekere importantie toe te meten - juist dáárom heeft door heel deze verhandeling over het werk van Jan Slauerhoff heen mij de vraag gedrukt of het geestelijk en literair-historisch verantwoord was, over dit oeuvre de staf te breken met een strengheid die velen zal verbazen en niet weinigen ergeren. Literair-historisch zeg ik, want al in mijn Inleiding was ik er immers goed van bewust dat noch eigen noch anderer piëteit deze beschouwingen mocht richten.

De vraag die mij drukte was van andere aard. Zij gold de overweging dat ik hier juist niet met een ‘poeta minor’ en een ‘auctor minor’ te doen had, verre van dien: met het oeuvre van een dichterprozaïst van eenmalige gestalte in onze letteren, die niet op de

[p. 103]

fluwelen handschoen van een gelegenheidsherdenking behoeft te wachten om haar profiel te verkrijgen, dat zij immers uit eigen kracht en waarde al lang bezit. Het werk van Slauerhoff is uit zichzelf gerechtvaardigd, het is uit onze poëzie en ons proza niet weg te denken en het zou een bedenkelijk wonder zijn wanneer in verre toekomst de noodzaak zou bestaan het op te delven. Een ‘laatste’ woord over dit werk te laten horen heb ik tevens meteen als een oninlosbare pretentie afgewezen - dat laatste woord zou, zei ik, wel nooit geschreven worden.

Zeer bewust en stellig heb ik derhalve mijn taak beperkt tot het geven van een zuiver persoonlijke visie, het leveren van een eenmansbijdrage tot het vele dat over dit omvangrijke oeuvre tijdens en na Slauerhoffs leven is geschreven. Zo die bijdrage op vele punten een scherp kritisch karakter droeg, dan heeft men hier geen opzettelijkheid, geen buiten-literaire beweegreden hoe ook genaamd achter te zoeken, enkel het feit dat ik in deze beschouwingen slechts maatstaven kon aanleggen die mijn eigen beperkte maatstaven zijn; en een heftige bewogenheid doen blijken die in mij bij voorkeur opkomt waar het om scheppingen van kunst gaat die van portuur zijn. Het risico voor een van die wespen te worden gehouden die aan goede vruchten knagen was hierin verdisconteerd.

Het is dus zonder vreugde dat ik de schijn op me moest laden aan een aureool te tornen dat - wellicht - voor velen om dit werk zweeft, nòg zweeft. Om het werk alleen? of om de mythe die Slauerhoff zelf om zijn leven en in nauw verband daarmee om zijn scheppen met graagte en hardnekkigheid heeft helpen weven en die sommige van zijn tijdgenoten, ìn zijn tijd, onderschraagden door oorzaken waarvan al mijn Inleiding er enige noemde? Dat die mythe met de jaren aan suggestiviteit en glans heeft verloren lijkt mij buiten twijfel vast te staan. Toch ware het eenvoudiger geweest ze in deze bladzijden nog weer aan te wakkeren, dan de gronden van dit verbleken tot de kern na te gaan, gelijk ik meen te hebben gedaan. Echter de weg van de minste weerstand lokte mij niet, de gevaren van een ‘frontaanval’ konden mij niet doen aflaten. Waar het Slauerhoff - juíst Slauerhoff - betreft is halfheid ongeraden en kan de balsempot wegblijven: wat zich als hard voordoet roept niet om een weke hand.

[p. 104]

Ik heb in het hoofdstuk over de gedichten een aantal van Slauerhoffs verzen nominatim als (volgens mijn persoonlijk oordeel) van duurzame grootheid en schoonheid gereleveerd, en in dat over de prozawerken zijn ongewoon grote gaven als verteller laten uitkomen. Wellicht dat mijn oordelen fijner genuanceerd waren geweest indien ik het leven van de schrijver er nauwer bij had kunnen betrekken; daarvan diende ik mij te onthouden. Trouwens, had het op tijdsafstand zin aan dat leven - uiterlijk èn innerlijk leven - meer dan incidentele waarde voor een literaire herwaardering toe te kennen? Hoeveel biografie zou een volgende generatie nodig hebben, in dat geval, om Slauerhoff uit zijn werken te kunnen herbeleven?

Dat in mijn behandeling van het gehele oeuvre aldus geest en toon merkbaar blijven beneden de grote bewondering die anderen - en niet de geringsten - ertegenover aan de dag hebben gelegd, ligt geenszins alleen aan mijn kant. Menige oorzaak ervoor is te vinden in onze afstand tot de tijd waarin dit werk geboren werd, in de aard dergenen die het aureool of de ‘mythe’ hebben geschapen, en in zekere verschuiving van criteria aangelegd aan literatuur en literaire kritiek die zich in die luttele decennia heeft voorgedaan; mogelijk echter ook in een verschuiving in het ‘belang van kennisneming’: het standpunt dus van de lezers. Dit alles werd in mijn inleiding al belicht. Niettemin is het thans wel zeker te noemen, dat met volledig voorbehoud van wat ieder ook nu en later nog in Slauerhoffs werk als schoon en groot zal blijven aanvoelen, dit werk gezien in het licht van de ontwikkeling onzer letterkunde nauwelijks een rol speelt - het staat namelijk juist buíten die ontwikkeling, en deze is continu ook zonder dit werk. Niemand zou dit kunnen zeggen ten aanzien van het werk van A. Roland Holst, Nijhoff of Marsman.

Slauerhoff is onze jonge literatuur van '20 binnengekomen als een onthutsende potentie, de grootste van al zijn tijdgenoten, géén uitgezonderd. Het ware te veel van welk jong dichter ook verlangd dat men hem meteen als ‘groot’ dichter had kunnen vieren. Geen der jongeren van toen heeft voetstoots aan zulk een exorbitante eis kùnnen beantwoorden. Wat Slauerhoff echter van sommige anderen

[p. 105]

onderscheidde was dat zijn potentie, wat ik met nadruk betitelde als zijn ‘tempérament de poète’, zich voor een zo over-vloeiend dichter, een zo copieus verteller opvallend weinig heeft ‘ontwikkeld’, heeft ver-wezenlijkt. Dat hij weliswaar met de jaren zijn veld van scheppende actie steeds meer uitzette maar zijn eerste vaste greep op ons mede-leven, dat altijd een soort mede-scheppen is, kwijtraakte. Bij alle veranderingen van zijn thema's, van zijn objecten, van zijn oorden-van-handeling herhaalde hij zichzelf uit den treure, met dien verstande dat wat eerst groots en hoogwiekend spel van verbeelding was, allengs bezwaard werd met een aantal clichés van - buitenpoëtische - wraak en ‘mauvaise humeur’. Slauerhoff was in zijn scheppen een bezetene maar ook een verblinde, en die verblindheid was, indien enerzijds toe te schrijven aan te schaarse ‘peiling van het leven’, dat wil zeggen van de simpele, aardse, menselijke werkelijkheid, dan toch anderzijds en misschien sterker nog te wijten aan degenen die destijds in onze letteren de lakens uitdeelden. De ongenaakbare eenzelvigheid waarvan elk van Slauerhoffs boeken spreekt, werd door hen nog gevoed, door hun véél beter geformeerde en geïnformeerde geest en ideeën aangescherpt.

Slauerhoff heeft mogelijk nooit ten volle begrepen dat zijn plaats in de letteren van het verdijde ‘ras’ waartoe hij behoorde en dat hij van zich afstiet, iets weghad van die van zijn Vidriero, van zijn confectie-Messias uit ‘De opstand van Guadalajara’; dat de lieden van Forum, met Ter Braak en Du Perron in de eerste linie, en met Marsman in een heel bescheiden achterhand, hem hebben gepatroneerd, begoocheld als zij waren door hun eenzijdige, overdrijvende en puur irrationele (!) liefde voor de Vent. Dat zij als zijn meer of minder streefgrage impresario's aan zijn mythe hebben gewerkt die met de tijd dun moest worden als rag en die het befaamde herdenkingsnummer van Proloog uit 1946 - dus net na de oorlog - misschien niet eens heeft overleefd. Zijn grootste bewierokers (en ik bedoel daarmee geen kwaad woord te zeggen van de betekenis der genoemden) hebben willens of onwillens zijn levenslang - ook literair - onrijpe natuur belet, tijdig door toetsing van zijn eigengereidheden die maturiteit van scheppen te bereiken die men sinds, laten we zeggen, zijn zevenentwintigste of achtentwintigste jaar had

[p. 106]

kunnen verwachten. Merkwaardig genoeg hebben zij hem daarmee tevens belet te zijn dat, wat hij nog slechts in de ogen van héél oppervlakkige paralleltrekkers is - een ‘Nederlandse Rimbaud’. Poëtisch dan gesproken; want het is niet ieder gegeven, na een ‘seizoen in de hel’ vóór zijn twintigste levensjaar, te beseffen dat hij voortaan niets meer te zeggen heeft, en te zwijgen.

Over het ‘hoe’ van dit al ware nog lang te bespiegelen. Eén ding lijkt zeker. Slauerhoff is door degenen die een jong kunstenaar in zijn scheppen richting kunnen geven, ‘summa cum laude’ losgelaten nog voordat hijzelf hen in zijn latere levensfase zonder veel schroom en met ontegenzeglijke moed losliet en hun de rug toekeerde. Het is zodoende tegelijk zijn voorrecht en zijn noodlot geweest in zijn ganse bestaan ongekapitteld te kunnen schrijven - naast veel van wat ik noemde ‘gratuïete fantasie’ - over dingen der wereld waarvan hij stellig kennis-door-aanschouwing, doch waarin hij toch maar heel elementair inzicht bezat. Hij heeft daarmee, deels met zijn wil en deels zijns ondanks, geprofiteerd van precies datgene wat hij het meest haatte - de cultuurloze kleinburgerlijkheid en de geringe geestelijke horizon van zijn geboorteland in zijn dagen, en mogelijk niet alleen in zijn dagen.