Schip achter het boegbeeld. Over het werk van J. Slauerhoff (1898-1936)

2. ‘Het lente-eiland’, een literair China.

Hoe ongemeen snel bij Slauerhoff de ontwikkeling naar de grote, verplichtende prozakunst verloopt, daarvan getuigt nu juist de mate waarin ‘Het lente-eiland’ nog nèt die vaste greep op de behandelde materie, dat ‘fact writing’, mist, die we eerst in ‘Schuim en asch’ zullen verwezenlijkt vinden. Niet alleen de stof zelf, in dit dunne boekje proza, is in wezen identiek aan die uit zovele op Chinese thema's geschreven gedichten (zeg: de gehele bundel ‘Yoeng poe tsjoeng’, maar hoeveel andere ook, losse!), doch ook de behandeling en verwerking ervan ligt haast uitsluitend in een veraf-gehouden ‘literair’ vlak dat, behoudens in één vertelling, nog eens dat van de chinoiserie is.

Bekoorlijkheid van sfeer, dichterlijkheid van taal, melancholiek-bezwerende oproeping van enkele langgestorven groten der Chinese letteren in bepaalde momenten van hun levenstij (de historicus Lo T'oen, de meesterdichter Po Sju I en zijn vriend Yuan Sjen), willen tezamen het legendarische, sprookjesachtige en tevens bijna-authentieke vormen, waarin deze vertellingen lijken te zweven, zonder dat evenwel te midden van zo verleidelijk geweven stemming er van een noemenswaardige handeling sprake is. In feite is er maar één van

[p. 66]

de vijf verhalen novellistisch behoorlijk afgerond en, hoewel precies het irreëelste van alle, is het door die afgerondheid het best indenkbaar, het meest levend: Legende van de zee. Zonder twijfel hebben wij hier te doen met een herdichting van een oud motief. De zeenimf-tovenares Ah Mao, die door het verwekken van een schipbreuk de scheepsplanken losslaat en aldus haar tot lage dienst vernederde zusters, de boomnimfen wreekt, is een klassiek Chinees gegeven, dat bovendien met enige varianten in de vroeg-Perzische literatuur voorkomt. Toch doet dit noch aan de echte charme van dit verhaal noch aan zijn bijna precieuze bondigheid af.

In de andere vertellingen valt zulk een centrale actie niet aan te wijzen. Zij missen daardoor tevens een duidelijke contour. Het titelverhaal, Het lente-eiland, geeft zelfs ternauwernood meer te beleven dan een poëtische wandeling ter ontvluchting uit het ‘arme duistere Amoy’; en het onvermijdelijke terechtkomen in een ‘paviljoen van het midden’, ‘beschermd door (den) ondoordringbaren groei’ plus alle bijbehoren van een ‘kleine edele danseres’ die ‘zinrijke en schertsende passen’ maakt over het ‘vloermozaïek dat den bloei der (!) tuin, het vijvervlak en den oeverkrans van het eiland stijlvol herhaalt’, en tot het afsluitend gedicht toe, gezongen door ‘de luit uit zichzelve’ of wellicht door het eiland, met het obligate keervers op ‘het paviljoen’ - kijk, dat is allemaal óverbekend, is niet veel meer dan cliché. - De doodsstrijd van den dwazen oude, het derde verhaal, hoewel uit een soortgelijke traditie gegrepen als Legende van de zee, mist juist de ijle maar bezielde stelligheid van deze laatste. - Dan volgen de taferelen Uit het leven van Po Sju I, vervolgd en besloten met het verhaal van Po Sju I en Yuan Sjen bij de Yang Tse..., ik ben geneigd hier de vraag uit mijn Inleiding te herhalen: wàt hebben deze oeroude mandarinades, die ‘Spielereien’ die zich zo wonderwel scharen in de vogue der jaren '20 voor die dingen, ons nú nog te zeggen? Wat, dan alleen het herkennen hier en daar van schrijvers hekel aan ‘den koopmansstand’ (eerste, tweede en vierde verhaal) of, in het vijfde, aan de boeien-opleggende vrouw wier slaapvertrek ‘een folterkamer’ voor de minnende poëet is (que diable allait-il faire dans cette galère?), of het meekabbelen op een zeer lyrisch idioom dat, gelijk wel andere zoete vergiften, maar in héél geringe doses kan worden

[p. 67]

genoten? Wat nog, na Henri Borel en Jules Schürmann en J.W. Schotman e tutti quanti? En nog deed, zoals ik me goed herinner, een hunner het speelser, toen hij boven zijn werk schreef: ‘Un mandarin se réjouit d'une bonne idée et d'une tasse de thé’...

Er is nog iets dat in dit, laat ik zeggen proza-proefwerk van Slauerhoff een reliëf heeft, dat in zijn volgende en betere boek geheel door de achtergrond zal worden opgeslurpt. Dat is de onmiskenbare onzuiverheid van zijn Nederlands. Ik heb mij de vraag moeten stellen - aan de biograaf ze te beantwoorden - vanwaar dit kleine boekje, waarvoor geen beroep op ‘poetical license’ bestaanbaar is, zo vele germanismen bevat. Slauerhoff bezigt zo in poëzie als in proza graag Engelse termen, nu en dan ook anglicismen, maar dit is bij een zeeëndoler nog geredelijk verklaarbaar. Maar germanismen? Is het bijgeval de nabijheid van een Duitse(r)? of is het wellicht een zich slecht kunnen losmaken uit Duitse teksten die hem als voorbeeld dienden? Eerlijk gezegd geloof ik eer aan het laatste dan aan het eerste. Deze germanismen zijn namelijk te... taalkundig, te kennelijk uit gedrukt werk ontstaan. Al in het eerste verhaal (blz. 10) keek ik op bij: ‘Hij leest bekende namen van Deensche en Duitsche zeevaarders, die hier varend op theeklippers, koelieschakers of lijkenhalers hun grafplaats vonden... “Hier ruht in Gott”. Hoe ver van hun wadden en marschen en föhrden.’ - Denen en Duitsers, of all people? en niet Engelsen (die Slauerhoff immers om hun alomtegenwoordige vuige handelsgeest haat, zie hiervoren blz. 31) en ook niet Portugezen die altijd op deze zeeën waren - en niet Hollanders? Want alleen in Duitse teksten (Dauthendey, Huelsenbeck enz.) spelen Duitsers de boeiende rol van illegale trafikanten: dat streelt namelijk de romantische behoefte van onze oosterburen. Maar dan, in het tweede verhaal (blz. 21): ‘Als de wind door de pijnen toog’ (Ned.: ging, woei, blies e.d.; Du.: zog). Dan, in Uit het leven van Po Sju I, I: ‘Gisteren was ik in het vreugdehuis... samen met de vrouw...’ (Du.: Freudenhaus, en mit einer Frau zusammensein, in gemeenzame taal stééds seksueel bedoeld). Of in II: ‘Wat hebt gij liederen daarop te maken? En liegt nog dat gij van het hof zijt!’ (Du.: Was hast du, of habt Ihr... Und lügst resp. lügt noch dass...). Nòg in II: ‘In geen vijf jaar waren wij bijeen, vinden elkaar terug en...’ (de tweede zinswending gaat alleen

[p. 68]

in het Duits, niet in het Nederlands op: ‘In geen vijf jaar waren wij bij elkaar, nu vinden we elkaar terug en...’). In het laatste verhaal (blz. 43): ‘Waarom ontvlucht gij haar (d.i. mijn nicht) en huwt haar niet? Wij werden bloedverwanten’ (in déze zin, als irrealis, bestaat ‘werden’ niet in onze taal, wèl kent het Duits hier würden). Nog eens in het laatste verhaal (blz. 53): ‘De barbaren-volken verdrongen en verslonden zich om niet in den grooten afgrond te storten’ (in het Duits kent men sich verschlingen voor einander verschlingen, in het Nederlands alleen elkander verslinden in deze betekenis). En zo is er meer; ik ga trouwens in stilte menige andere onzuiverheid voorbij. Het vreemdste blijft echter dat door welke oorzaak ook, dit literaire China van Slauerhoff zo'n doordringende smaak van ‘made in Germany’ heeft - die ik onwillekeurig toch weer aan lectuurinvloeden meen te moeten toeschrijven. Vat ik echter liever samen:

In ‘Het lente-eiland’ heeft Slauerhoff zich reeds, ofschoon nog pas tastenderwijs, uit de langzamerhand te eng geworden verteltrant van zijn gedichten ruimte geschapen tot wijder adem. Hij heeft daarbij, zoals wel vaker, reeds de eerste produkten van zijn ‘narratieve alchemie’ voor klaar goud aangezien of minstens ervoor willen verslijten. Toch heeft dit eerste boekje proza al een rol in zijn oeuvre vervuld. Zo dan zijn ‘coup d'essai’ naar mijn mening zeker niet als een ‘coup de maître’ mag worden beschouwd, toch neemt dit proefstuk, dat al met al fraaie elementen bevat, in de wijde prozavlucht die aanstonds zal volgen een noodzakelijke plaats in: die van een nog wat pril geklapwiek.

En wie mij, om wat ik meende uit deze voor-oefening te moeten lichten, op ‘burgerlijk haargekloof’ mocht aanzien, die bedenke dat het wèrkelijk misschien van sommige Nederlandse auteurs heel veel geëist is dat zij inderdaad letter-kundigen zijn, dat deze of gene onder hen dan eens niet zijn Frans, Chinees, Japans of Russisch maar tenminste zijn eigen taal grondig kent en feilloos hanteert. Met beroepen op ‘slordigheid’ komen wij er niet onbeperkt. Met rijmwoorden spelen, nieuwe metrische vormen scheppen buiten alle spelregels om, kan iets goddelijks hebben en hééft het meer dan eens. Daarentegen: de ‘man’, die immers uit het proza recht op ons afkomt, zal te allen tijde door duidelijk licht omlijnd en van zuivere makelij moeten zijn.