Schip achter het boegbeeld. Over het werk van J. Slauerhoff (1898-1936)

[p. 62]

II
De prozawerken

‘...Nous avons vu des astres

Et des flots; nous avons vu des sables aussi;
Et, malgré bien des chocs et d'imprévus désastres,
Nous nous sommes souvent ennuyés, comme ici.’

(Baudelaire, Le voyage IV)

1. Algemeen bestek.

Het is heel opmerkelijk dat, terwijl Slauerhoffs poëzie zoals ik eerder zei van de eerste op de laatste bundels ternauwernood een evolutie vertoont, integendeel zich in thematiek, uitdrukking, vormgeving met grote consequentie herhaalt (zózeer dat ik dikwijls de allengs hinderlijke gewaarwording van het ‘déjà vu’ niet meer van mij kan afzetten), dezelfde Slauerhoff, eenmaal als prozaschrijver begonnen, een ongewoon snelle ontwikkeling aan de dag gaat leggen en weldra hoogten bereikt, die meestal zijn vroeger scheppen te boven gaan. In mijn wijze van zien zal het dan ook altijd te betreuren blijven dat hij, die door een ingewikkeld samenstel van drijfveren zo wanhopig graag en veel schreef, ons onevenredig meer poëzie heeft nagelaten dan proza.

Ik geloof - en ik zeg het zonder een zweem verlangen naar nog méér paradox - dat precies dat ‘poëtisch temperament’ dat aan de wortel ligt van zijn overruime dichterlijke produktie, bij hem in eerste oorsprong wees naar de richting van vertellen-in-proza. Verklaar ik mij nader. Zijn gretige eloquentie van dichter, de drukke veelheid van haast zonder uitzondering drukke motieven, die hij door zeker gemis aan dialectische discipline of scholing te eniger tijd tòch moeilijk meer binnen de kluisters van de geldende poëtische vormentaal zou kunnen houden (hij wist nu eenmaal zelf geen nieuwere, elastischer vormen te scheppen) móest als het ware vanzelf dringen naar een klimaat, waarin zij het keurslijf kon afleggen en zich ontplooien naar regionen waar de verbeelding zich

[p. 63]

van nature paart aan het interesse van degenen aan wie zij zich wil meedelen. Dat is: het prozaverhaal.

Dit eenmaal gezegd, is het niet lastig die gerichtheid naar het vertellen-in-proza in haar natuurlijk beloop te definiëren. De opeenvolging in Slauerhoffs prozawerken is immers zeer nauwkeurig bepaald, éérst door een adhesie aan zijn voorafgaande ‘narratieve lyriek’ (maar nu als meer vrijuit-levende lyrische verbeelding die uit de gebonden vormen fortuinlijk is losgekomen); daarna door wat ik aan het slot van de vorige paragraaf aanduidde als een autonome vertelkunst ‘op een bredere en meer verplichtende grondslag’; en uiteindelijk, boven het - min of meer omstandige - korte-verhaal uit, door het meer constructivistische en ook diepergaande bestek van wat men dan met een altijd aanvechtbaar woord ‘roman’ noemt.

Dat hier met goed recht van een snelle ontwikkeling kan gesproken worden, volgt al uit de simpele chronologische constatering dat ‘Het lente-eiland en andere verhalen’ van 1930 is, ‘Schuim en asch’ van hetzelfde jaar, ‘Het Verboden Rijk’ uit 1932, ‘Het leven op aarde’ uit 1934, en ‘De opstand van Guadalajara’, ofschoon postuum (1937) uitgekomen, ten tijde van schrijvers dood was voltooid. In zeker opzicht behoort echter ook het drama ‘Jan Pietersz. Coen’, uit 1931, in deze snelle prozacyclus thuis. En dat Slauerhoff zelf zich die gewijzigde scheppingsrichting en haar zin in zijn oeuvre, misschien eer kwaad- dan goedschiks bewust was, zegt hij ons in dat vers Raadsel (‘Al dwalend’, blz. 401):

Vroeger schreef ik aan een zwaar bureau
Lichtzinnige gedichten;
Nu, met een plankje op mijn knie,
Een lijvigen roman.
Ben ik vooruitgegaan? Wie
Kan mij zeggen, of ik het ben
Dan wel de materie
Die ten slotte moest zwichten?

Niet te miskennen is ook, dat Slauerhoff al in zijn eerste proza-

[p. 64]

boek, ‘Het lente-eiland’, meteen zekere losheid en bewogenheid van voorstelling heeft, die in zijn meeste gedichten zoal niet ontbreekt dan toch op het moeilijk parcours van de overdracht grotendeels blijkt teloorgegaan. Ook zijn best ‘lopende’ gedichten hebben dikwijls te veel ‘vlees van woorden’, te weinig innerlijke geslotenheid. Omgekeerd doet zijn soberder werk in zijn formalisme van strofiek en rijm vaak koel en bedacht aan.

Anders zijn proza. Het kost hem, reeds in dat eerste boek dat toch werkelijk nog grotendeels gratuïete fantasieën bevat, geen merkbare moeite de vrije taal te hanteren met een vaardigheid die soms iets sculpturaals krijgt en die er een directer beeldende kracht en tegelijk veel warmer inhoud aan geeft, dan wij in de gedichten gewend zijn te ontmoeten. Het vertellen, dat hem te allen tijde in het bloed heeft gezeten (wie weet, is het een vorm van ‘Geltungsdrang’?), treedt hier altijd levendig, zij het niet altijd even taalzuiver, naar voren; het schijnt hem in de vingers te zijn overgegaan en roept in ieder geval onweerstaanbaar ons mede-leven op. De kans hem in proza geboden om zijn gedachten nader te verklaren, maakt zijn scheppen minder spasmodisch, minder gewrongen, en tegelijk vindt hij er de gelegenheid in tot keuren, tot logisch ordenen, waardoor merkwaardigerwijs een geheel nieuwe bondigheid wordt bereikt.

Overzien wij Slauerhoffs proza-oeuvre (waarvan ik zeker niet wil beweren dat het zich op een constant niveau handhaaft), dan is er één lof die ik het onmogelijk kan onthouden. Het is over het geheel compact zonder uitgeloogd te zijn, het is geserreerd zonder te zijn afgebeten; het is grosso modo eigenlijk in ieder werk, elk verhaal, net zo omstandig als nodig is om er èn de essentie èn de noodzakelijke details van open te leggen; en het overschrijdt ook weer niet de maat waarbinnen beide, essentie en details, voldoende zijn uitgeput opdat zij zich in onze voorstelling vasthechten en daar dat duurzamer ‘tweede leven’ beginnen, waarheen toch elke literaire kunst doelt. Vooral door deze juiste dosering (in onze moderne prozaliteratuur zeldzamer dan menigeen denkt!) van wat ons aan feiten en omstandigheden dient medegedeeld, en door een meestal kundige doorspéling van deze realia met suggestie en ‘sfeer’, is die commu-

[p. 65]

nicatie over het geheel genomen geslaagd, bijwijlen veel meer dan maar geslaagd - delen van dit prozawerk, vooral waar dit zich zal bewegen in het veld tussen de ‘gratuïete fantasie’ en anderzijds zeker wreedheidlievend schijnrealisme (dat kennen wij al uit de verzen), behoren tot de allerbeste bladzijden proza die in de eerste tientallen jaren der eeuw in ons land zijn neergeschreven. Daar waar de prozaïsche expansiedrang de dichter schaadt, daar juist komt meermalen de rijkdom aan poëtisch beeldingsvermogen samen met een vaak ‘boeiende’ thematiek de prozaschrijver bijzonder ten goede. Ongeacht wat ik over dit werk nog meen te zeggen te hebben: nergens zijn de resultaten zo superieur te noemen, als in enige der door bezetenheid over het aards-vergankelijke ingegeven verhalen uit ‘Schuim en asch’.