Schip achter het boegbeeld. Over het werk van J. Slauerhoff (1898-1936)

5. Poëtisch getuigenis - een conclusie.

Ja, tot een poëtisch getuigenis bij wijze van conclusie zou ik hier willen komen: vàn een dichter, vanuit de volle verantwoordelijkheid die zijn dichterschap hem stelt, óver het dichterlijk werk van een tijdgenoot wie hij niets heeft te benijden. Zulk een conclusie valt allicht niet gemakkelijk na al wat ik over dat werk al heb gezegd in mijn inleiding en na wat ik in elk hoofdstuk steeds weer uit een ander gezichtspunt en in een ander licht heb getracht te bezien. Maar laat ik de poging desondanks wagen; zij dwingt zich immers op. En zij dwingt ook om wat ik zoëven nog ‘navrant’ noemde, in wat wijder perspectief te beschouwen. Dan neemt het namelijk het karakter aan van een in onze nieuwere letteren nergens bestaande tragiek.

Jan Slauerhoff is, hoe zonderling dat menigeen in de oren moge klinken, in ieder geval te jong gestorven om als dichter zijn rijpheid te bereiken. Wat hij tenslotte voor het verval van zijn vitale krachten, voor zijn decadentie, voor zijn vernedering in het aangezicht van de aansluipende dood hield, dat waren - zo wil het mij voorkomen - in werkelijkheid de pijnen van dat zich langzaam baanbrekende rijpingsproces, waaraan hij wellicht (maar wie zal het zeggen?) mee door het zich-laten-afglijden naar de dood heeft gezocht te ontkomen. Want hij erkende naar zijn aard niet, dat hij als dichter anders kon worden dan hij was geweest; hij bezat de onthutsende dunk van zijn on-verbeterbaarheid, van zijn alleen-zó-en-nooit-anders groot kunnen zijn. En daarin vergiste hij zich. Vergiste hij zich althans in zoverre, als hij met zijn nogal voyant sarcasme - tè voyant om helemaal echt te zijn - de kans op het

[p. 58]

oog had om door zijn dood voor altoos zijn eigen mythe te verzekeren, de paradox van zijn aards èn poëtisch bestaan voorgoed in het bewustzijn van de mensen in te metselen. Maar zelfs zo hem die kans lokkend voor ogen mocht hebben gestaan, dan heeft hij (tenminste zo zie ik het) zich vergist.

De ‘mythe’-Slauerhoff heeft de confrontatie met de dwars door afgrijzen veranderde wereld, die begon met een hecatombe onder degenen die het meest in die mythe geloofden, niet doorstaan. Zij is onwezenlijk geworden tegen een kim die de dichter op zijn verste en hartstochtelijkste omzwervingen niet heeft gekend, nooit heeft aanschouwd - de kim van een humaniteit die haar dichters de categorische imperatief stelt van te zijn ‘zedelijke wezens’, van te zijn dragers van een-idee-welke-dan-ook, waarin zij zich op de wegen van haar grootheid en van haar miseries kan spiegelen. Slauerhoff heeft in zijn gedichten zich betoond een sterk, een soms heel machtig ‘tempérament de poète’, ja ik ken in dit land geen tweede van die rang; - echter een waarlijk ‘groot dichter’, ik bedoel: één wiens woord kracht van gelding behoudt over cataclysmen heen - omdat die er niets aan kunnen afdoen - dàt is hij in mijn ogen niet. Waarom niet?

Geen idee hoe ook genaamd heeft hij aan zijn wankele en wankelende tijd bijgedragen; vergeefs zoeken wij in zijn schier fabelachtig rijke en gevarieerde visies naar de verre afschamp van een getuigenis dat hem kennen doet als een ‘boodschapper’. Verkrampt isolationist (wat nog heel iets anders is dan individualist!), zorgvuldige self-outcast, niet eens meer romantisch maar voluit ‘romanesk’, heeft hij een buitendichterlijke en daarmee on-menselijke desertie gepleegd uit een tijd - neen niet maar een Nederlandse tijd! - die schreeuwde om participatie, om gemeenschap; terwijl hij alles, wat hij ook ziet of beleeft of met zijn heftige intelligentie aanvoelt, enkel en alleen naar zichzelf toe interpreteert, tot beveiliging van zijn schichtige en, als men zeggen mag, zelfzuchtige ongenaakbaarheid.

De paradox van onze dichter (want uit wat ik zeg blijkt voldoende dat hij mij geen onverschillige was, noch is), de paradox van de dichter Slauerhoff die persoonlijk misschien méér dan het

[p. 59]

schijnen kan heeft geleden in dit zijn eenmans-heelal, is wel gelegen in het feit dat hij, stellig met verbeelding en met zin voor schoonheid, wel een deel van zijn eigen levensramp en -smarten heeft getranscendeerd, maar niet de desintegratie en ineenstorting om hem heen, de universele ramp die zich rondom zijn egocentrische afgekeerdheid al volop aan het voltrekken was. Na de voleinding van die ramp, en in het steeds meer versnelde proces van herordening (onverschillig of zelfs deze herordening tenslotte naar andere chaos voert) heeft dat eenmans-heelal van hem iedere betekenis verloren. Ik ben de eerste om te erkennen dat deze eeuwige banneling, deze ‘voortgedreven reiziger’ zoals men eertijds graag zei, ondanks al zijn kunstige houding van apatride ten diepste verworteld is geweest in dat inwendige vaderland van de Poëzie dat men toch nimmer moge verwarren met de regiems die erover heersen of met de diverse scholen, van vernieuwing of van academisme. Maar evenzeer is het een feit dat hij vanuit dat ‘inwendige’ vaderland nèt zomin een boodschap naar de wereld heeft opgebracht, als hij zou hebben gedaan zo hij tenminste een vernieuwer in het formeel domein van de poëzie was geweest.

Want ook dit laatste was hij niet. Begonnen als mede-vernieuwer met zijn jonge generatie (die van '20) is hij achtergebleven, heel precies als gevolg van zijn onbarmhartig isolement. Zijn poëtisch werk, zelfs in de enige tientallen zeer schone gedichten, ‘dateert’ zowaar tot in de vormen, die conventioneel zijn ook waar hij ze kennelijk voor revolutionair houdt (en de apologeten van zijn ‘slordigheid’ hebben hem in die misvatting enkel versterkt), en die alles mogen ademen behalve toch zeker de geest van het tijdvak waarin zij zijn ontstaan.

Ik sprak al veel eerder over de negentiende-eeuwsheid van Slauerhoffs thematiek. Welnu, wat zijn vormenpalet betreft kan ik slechts zeggen dat zijn automatisme bijvoorbeeld in het rijmgebruik (ook waar hij met het rijm manipuleert) en van louter de meest geijkte metra, gepaard aan zijn amoralistische opvattingen over (zijn) kunst, dat wil zeggen zijn vasthouden aan de wederzijdse ònafhankelijkheid van kunst en moraal, hem werkelijk eerder stempelen tot een héél laat nagekomen Tachtiger (merk Kloos

[p. 60]

uit de beginjaren van De Nieuwe Gids) dan tot dichter van en in zijn eeuw.

Meermalen is bij mij, al lezend en schrijvend, de vergelijking opgekomen met een andere dichter-wereldreiziger, met Blaise Cendrars... Neen, niet reiziger, dichter, schrijver alleen, maar alles wat mogelijk is in een immens-vol leven: telefonist, reporter, soldaat, cameraman, regisseur, producer, jager-op-groot-wild, smokkelaar, jongleur. Cendrars schreef (en schrijft nog) niet ‘maar’ reis- en avonturengedichten en -romans; daarvoor zijn de wortels die hij ondanks relatief kort verblijf overal sloeg, te diep; daarvoor stoot hij te zeer allerwegen op twee dingen die hem méér betekenen dan de wisselende achtergrond van landen en gebruiken en literaturen - de Mens, en het bewustzijn dat ‘Vivre est un acte magique’. - ‘Nous autres, modernes’, zegt de nu zeventigjarige in zijn memoiresboek ‘Trop c'est trop’ (Paris 1957), ‘nous autres, modernes, sommes plus sensibles à la géographie humaine qu'aux tableaux de la nature des tropiques...(!)’ - En hij, Cendrars, laat zich ook niet via een risico-loze piratendroom misleiden door de wijdte van de ruimte die ons bereikbaar is, door de techniek die hij als weinigen heeft uitgebuit en beleefd: ‘Nous voyageons trop rapidement dans le passé, dans le futur, en haut, en bas, à gauche, à droite, obliquement, en arrière. J'ai sous les yeux... la photographie de la nébuleuse amorphe N.G.C. 6992 CYGNI. Je sais où aller voir le cerveau de Goethe dans un bocal. Tout est par trop indolore pour que l'homme ne bute pas enfin sur soi-même et ne reste en panne, un beau matin, en nouant sa cravate’.

Zie, dat is de doorbraak van die almenselijke en dùs poëtische rijpheid, wijsheid, waarvan Slauerhoff blijkens zijn dichterlijk werk nauwelijks ooit iets heeft geproefd, waarvoor hij als voor een gapend einde van àl zijn kunnen is teruggedeinsd... òf waarvoor hij, nog eens op zijn best genomen, te vroeg is gestorven. Op dat punt, van de ‘panne’ namelijk, is ieder uiterlijk avontuur zinloos geworden, is er geen reis meer die over de catastrofe kan heenhelpen. Daar begint het neteliger avontuur - ‘l'aventure intérieure de l'homme’ noemt Cendrars het - dat anderen (Kafka, Faulkner,

[p. 61]

Sartre, Camus) aan zich hebben getrokken, en dat bijvoorbeeld tot de gruwzame beperking der uiterlijke levensruimte kan voeren als in Becketts ‘Fin de partie’, of tot de standplaats vanwaar het uitzicht op de Griekse eilanden een reis naar binnen is als in Camus' ‘La chute’.

Toch komt het mij voor, dat Slauerhoff wel zo helder is geweest en dat hij althans zichzelf wel te goed heeft gekend, dat hij niet minstens in het vage het moment moet hebben zien komen waarop hij, met al zijn vindingrijkdom, ‘en panne’ zou blijven. Bij heel zijn poëtische vlug-getroffenheid en eigengereidheid moet hij hebben voorvoeld dat op de duur de basis voor communicatie van zijn hoogst persoonlijke mythe naar de buitenwacht, te smal zou worden zo ze alleen op poëtische vormen bleef berusten.

In een veel eerder stadium (blz. 18/19 van dit essay) heb ik er al op gewezen hoezeer Slauerhoff zich in zijn meest lyrische verzen geroepen voelt tot relateren, tot het narratieve, tot het in etymologische zin ‘epische’; hoe er voor hem in wezen geen verbeelding denkbaar is die niet iets verhaalt, die niet in enig gebeuren voortschrijdt. Welnu, vanuit de aanwezigheid van zulk een narratief element in zijn lyriek (waarin het overigens al wederom een typisch romantisch element vormt), waarbij dank zij het ‘poëtisch’ karakter aan elk erin optredend levend wezen van meet af een belangrijk stuk menselijke verantwoordelijkheid, en verantwoord-zijn, is kwijtgescholden, was het geen grote stap naar het schrijven van proza. Van verhálend proza: eerst nog op de smalle lyrische grondslag die eigenlijk nog dezelfde is als in de gedichten, en allengs op een bredere en meer verplichtende grondslag van een autonome prozavertelkunst. Deze ontwikkelingsgang wil ik thans nagaan aan de hand van Slauerhoffs prozawerken. Het was evenwel nodig, hier al op de premissen te wijzen die aan de oorsprong ervan liggen.