De ontwikkeling van de term 'romantisch' en zijn varianten in Nederland tot 1840

[p. 9]

1
De ontwikkeling van de term romantisch in de pre-literairhistorische fase in Engeland, Frankrijk en Duitsland

Engeland

Het is niet toevallig, dat ik mijn overzicht van de betekenisontwikkeling van de term romantisch (Eng. romantic, Fr. romantique, Du. romantisch) in Engeland laat aanvangen. Men vindt hier weliswaar niet de óudste bewijsplaatsen van het adjectief,¹ maar de expansie van de verschillende betekenisaspecten over het Europese vasteland geschiedt toch grotendeels vanuit dit land. Engeland fungeert dus in zekere zin als bakermat van de term. Dat wil echter niet zeggen, dat men hief nu ook de uitvoerigste romantiekdiscussie zal aantreffen. Het is opvallend, hoe het land dat bij de verbreiding van de pre-literairhistorische betekenissen de toon aangeeft, juist in de tweede fase zo'n bescheiden rol speelt. Startend als vlijtig betekenisleverancier aan Frankrijk, Duitsland en Nederland eindigt Engeland als een weinig gretig consument van de in Duitsland omgesmolten term. Misschien vormt dat ook één van de redenen waarom er door literatuurhistorici betrekkelijk weinig aandacht is geschonken aan de kameleontische gedragingen van de term romantic. De summiere theorievorming uit de periode 1800/1830 heeft een minimum aan woordstudies opgeleverd, zodat Ian Jack in 1963 nog de wens kan uiten: ‘A careful study of the meaning of the word “romantic” in the poetry and prose of the major writers of the period might produce some interesting results’.²

1 Vrijwel alle studies over de betekenisontwikkeling van de term romantisch suggereren, dat in Engeland de oudste vindplaatsen van het adjectief zijn aan te treffen. Zie echter voor enkele vroegere Franse voorbeelden beneden, p. 19.

2 Ian Jack, English literature 1815-1832 in The Oxford history of English literature, ed. F.P. Wilson en Bonamy Dobrée, vol. 10, Oxford 1963, p. 410. De belangrijkste bron over de Engelse ontwikkelingen is nog altijd de kleine studie van Logan Pearsall Smith, Four words: romantic, originality, creative, genius, Society for Pure English, tract no. xvii, Oxford 1924. Aanvullingen kan men vinden in enkele bijdragen van Raymond Immerwahr: ‘The first romantic aesthetics’ in Modern language quarterly 21 (1960), pp. 3/26; ‘The ascending romantic view in the eighteenth century’ in Publications of the English Goethe Society, new series vol. 36 (1966), pp. 1/33.

Voorgeschiedenis

Wanneer August Wilhelm Schlegel in het cursusjaar 1803/1804 voor de Berlijnse universiteit zijn voordrachten houdt over de Geschichte der romantischen Literatur hanteert hij, in het voetspoor van zijn broer Friedrich, de term romantisch in literairhistorische, antithetische zin. Daarbij verschaft hij aan zijn theorie een etymologisch fundament:

[p. 10]

Ich will hier bemerken, dass der Name romantische Poesie auch in dieser historischen Rücksicht treffend gewählt sei. Denn romanisch, Romance, nannte man die neuen aus der Vermischung des Lateinischen mit der Sprache der Eroberer entstandenen Dialekte; daher Romane, die darin geschriebenen Dichtungen, woher denn romantisch abgeleitet ist, [...].³

Wat Schlegel hier in enkele zinnen samenvat, is in werkelijkheid een proces van eeuwen geweest. Aan het begin van de 9e eeuw gaat men een onderscheid maken tussen de lingua romana (rustica) en de lingua latina.⁴ Met de eerste combinatie wordt verwezen naar het complex van nieuwlatijnse volkstalen, met de tweede naar de taal der geleerden. Uit het waarschijnlijk van romanus afgeleide adverbium romanice⁵ worden vervolgens in de diverse vernaculaire talen substantieven gevormd ter aanduiding van alle romaanse talen, die tegenover het Latijn als eenheid worden ervaren: romans (Provençaals), romanz (Oudfrans), romance (Spaans en Portugees) en romanzo (Italiaans). Hierbij ontstaan verba als enromancier, romançar en romanzare met de betekenis boeken vanuit het Latijn in de volkstaal vertalen. In een volgende fase worden de substantieven romans, romanz, romance en romanzo ook gehanteerd ter aanduiding van deze vertaalde werken zelf.⁶ Daaruit ontwikkelde zich tenslotte de genre-aanduiding roman.⁷

In Frankrijk duiken naast de vorm romanz ter aanduiding van een fictieve, wonderbaarlijke geschiedenis al snel vele varianten op als romans, rommans, rouman, romant, roumant, rommant, romantz. Wanneer men deze vormen weer terugvertaalde in het latijn ontstond de vorm romanticus (liber). Hiervan geeft Voelker een vroeg-vijftiende-eeuwse vindplaats:

Ex lectione quorundam romanticorum, i.e. librorum compositorum in gallico poeticorum de gestis militaribus in quibus maxima pars fabulosa est.⁸

Een nog vroegere vindplaats (1344) kan men bij Curtius aantreffen:

Et ideo praecepit Dominus... sanctas scripturas ... legere vel audire et non romanticos in quibus fabule et mendacia et carnis delectabilia continentur...⁹

3 August Wilhelm Schlegel, Geschichte der romantischen Literatur in Kritische Schriften und Briefe, Bd. 4, ed. Edgar Lohner, Stuttgart 1965, pp. 22/23.

4 H.F. Muller, ‘On the use of the expression lingua romana from the first to the ninth century’ in Zeitschrift für romanische Philologie 43 (1923), pp. 9/19, toont aan de hand van vele citaten aan, dat vóór de 9e eeuw lingua romana vrijwel identiek was aan lingua latina. Een betekenisonderscheid wordt voor het eerst merkbaar in een conciliebesluit van Tours (813), waar de geestelijken geadviseerd wordt voortaan in hun preken de ‘rusticam Romanam linguam aut Thiotiscam’ te gebruiken.

5 Zie hiervoor Walther von Wartburg, Französisches etymologisches Wörterbuch, Bd. x, Basel 1962, p. 456.

6 Zie hiervoor Ernst Robert Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern enz. 1963⁴, pp. 41/42.

7 Paul Voelker, Die Bedeutungsentwickelung des Wortes Roman, Halle 1887, onderscheidt in de betekenisverandering van het substantief romanz de volgende etappes: a) een uit het Latijn in de volkstaal vertaald werk, b) een in een der romaanse talen geschreven werk, c) een vertelling in het romaans van fictieve of historische aard, d) een niet langer gezongen, maar voorgedragen of gelezen verhaal, e) een fictieve, vaak wonderbaarlijke geschiedenis van ridderlijkheid en liefde.

8 Voelker, Die Bedeutungsentwickelung, p. 28.

9 Curtius, Europäische Literatur, p. 41, noot 3.

[p. 11]

In de zestiende eeuw dringen varianten van het Franse substantief romanz door in Engeland en doen daar het substantief romant of romaunt ontstaan, dat in de zeventiende eeuw als een variant van romance geregeld voorkomt. Het is bij dit substantief, dat romantic als adjectief wordt gevormd, dat op zijn beurt weer zal oversteken naar het continent.

Oudste vormen en vindplaatsen

De New English dictionary geeft als oudste vindplaats een citaat uit 1659:

1659	I speak especially of that imagination which is most free, such as we use in Romantick inventions.^10

Smith wees echter op een nog vroegere bewijsplaats in het beroemde Diary van John Evelyn, waar in 1654 gesproken wordt over een ‘“very romantic” country-seat on the side of a “horrid Alp” near Bristol’;¹¹ Lee Ustick verschoof de terminus post quem nog weer enkele jaren en geeft daarmee de tot nu toe oudste vindplaats:

1650	Herba Parietis: or, The Wall-Flower. Being a History Which is Partly True, Partly Romantick, Morally Divine.^12

Tekenend voor de beginfase van het adjectief is, dat er naast de vormen romantic en romantick, die uiteindelijk een monopoliepositie zullen gaan innemen, nog verschillende andere adjectieven worden gevormd, zoals romance, romancial, romancical, romancie en romanical. Van al deze experimentele adjectieven, die tenslotte het veld moeten ruimen, geef ik een voorbeeld:

1653	romance	He is resolved to be a most romance squire, and go in quest of some enchanted damsel.^13
1653	romancial	This subject is best seen in a homely and plain dress, and will not admit of a Romancial strain.^14
1656	romancical	Those Tales I call my Romancicall Tales.^15
1654	romancie	Where others Lamps have burnt long Attick nights, With ranck Romancie Oyle to grease their Knights.^16
1663	romanical	Tradition, which gives that Book all its Authority, and secures its strange Contents from being held Romanical.^17

10 A new English dictionary on historical principles, ed. James A.H. Murray, vol. viii, Oxford 1914, p. 769.

11 Smith, Four words, p. 11.

12 W. Lee Ustick, ‘Romantic’ in The times literary supplement 1933, p. 909.

13 A new English dictionary, vol. viii, p. 767.

14 A new English dictionary, vol. viii, p. 767.

15 A new English dictionary, vol. viii, p. 767.

16 A new English dictionary, vol. viii, p. 768.

17 A new English dictionary, vol. viii, p. 768.

Grondbetekenis

Het opvallende aan bovenstaande voorbeelden is, dat zij alle in een betrekkelijk korte tijd opduiken. Binnen nauwelijks twintig jaar blijkt er bij het substantief een grote verscheidenheid van adjectieven voor te komen, terwijl deze daarvoor niet werden gehanteerd. Vanwaar deze plotselinge populariteit? Volgens Basil

[p. 12]

Willey ging in de zeventiende eeuw de status van de dichtkunst, onder invloed van het Descartiaanse rationalisme, snel omlaag:

After Descartes, poets were inevitably writing with the sense that their constructions were not true, and this feeling robbed their works of essential seriousness. [...] All that one could, then, was either to make one's verse as conformable to truth and reason as possible (e.g. the Essay on Man), or to indulge in agreeable visions in the full consciousness that they were fiction.¹⁸

Vanuit deze rationalistische levensbeschouwing neemt men echter niet alleen de contemporaine literatuur kritisch onder de loupe, maar revalueert men ook de artistieke produktie van de voorgaande perioden. Dat betekent, dat er voor de rechtbank van de rede harde vonnissen werden geveld over de zogenaamde romances. In Engeland kende men daarvan in de zeventiende eeuw een tweetal representanten: allereerst de middeleeuwse ridderromans, vol bonte en onwaarschijnlijke avonturen, die zelfs in de middeleeuwen - men leze slechts bovenstaande latijnse citaten! - al met argwaan werden bekeken; daarnaast de grote groep van uit het Frans overgezette heroïsch-galante romans. Beide groepen kenmerkten zich door een gebrek aan geloofwaardigheid van hun helden en hun avonturen. Het verzet tegen deze onwaarschijnlijke en overspannen wereld in woorden vraagt om een depreciërende term en dat leidt tot de geboorte van het adjectief romantic en de hieraan verwante woorden. Romantic betekent in feite niets anders dan zoals in de romances, maar dank zij de negatieve houding tegenover de roman worden in dit adjectief bijbetekenissen mede geactueerd, die de grondbetekenis zelfs dreigen te overvleugelen. Romantic wil zeggen fantastisch, overdreven, onwaarschijnlijk, onwaar, verzonnen, onecht etc. Illustratief is in dit opzicht de context van het adjectief. In de reeks voorbeelden die men in de New English dictionary kan aantreffen, staat de term broederlijk naast veelzeggende woorden als wild, unpracticable, absurd, fabulously etc. Smith wijst op combinaties met chimerical, ridiculous, unnatural en bombast. Karakteristiek is in dit opzicht ook mijn eerste voorbeeld, waar Romantick in nauwe relatie staat tot een Imagination which is most free: tot ver in de achttiende eeuw is de verbeelding een categorie die met argwaan en wantrouwen wordt bekeken.¹⁹

18 Basil Willey, The seventeenth-century background, London 1962², p. 84, Peregrine book. Volgens Hans Robert Jauss, ‘Literarische Tradition und gegenwärtiges Bewusstsein der Modernität’ in Literaturgeschichte als Provokation, Frankfurt am Main 1970, valt de geboorte van het adjectief in de tijd ‘als man den Abstand der mittelalterlichen Romanweit zum gegenwärtigen Leben wahrnahm und darin den Anstoss zur Kritik am Roman fand, andererseits aber auch immer neuen ästhetischen Reiz am Romanhaften entdeckte’ (p. 44).

19 Zie hiervoor o.a. Donald F. Bond, ‘“Distrust” of imagination in English neo-classicism’ in Philological quarterly 14 (1935), pp. 54/69.

Uitbreiding van de betekenis

Voor zover de term romantic zich beperkt tot adjectief bij het substantief roman en de grondbetekenis romanachtig draagt, zou men van een literaire betekenis kunnen spreken. Het is een weinig gelukkige term, maar ik wil er mee aangeven, dat het adjectief in dat geval betrekking heeft op een literair genre. Uit de hierboven geciteerde voorbeelden blijkt echter duidelijk, dat de term romantic niet angstvallig voor de roman wordt gereserveerd. Het is maar een

[p. 13]

kleine stap van de roman naar toestanden, gebeurtenissen en situaties die in de roman worden beschreven. Met een kennelijke voorkeur wordt daarbij de term toegepast op de in de roman optredende karakters en het in de roman beschreven landschap. Gezien de grote verbreiding van deze beide aspecten in de achttiende eeuw, die zich bovendien grotendeels losmaken van de grondbetekenis romanachtig, lijkt het mij gerechtvaardigd hier van een tweede en derde pre-literairhistorische betekenis te spreken, die ik ter onderscheiding van de eerste literaire betekenis de psychologische en de landschappelijke wil noemen.²⁰

20 François Jost, ‘Romantique: la leçon d'un mot’ in Essais de littérature comparée II, Europaeana 1e série. Editions Universitaires. Fribourg enz. 1968, pp. 181/258, verschaft een uiterst gedifferentieerde betekenisscala van de term romantique: romantique-médiéval, romantique-merveilleux, romantique-inhabité, romantique-charmant, romantique-pittoresque, romantique-escarpé, romantique-déséquilibré, romantique-sentimental, romantique-littéraire en romantique-extravagant. Bij een dergelijk verfijnd systeem van onderscheidingen loopt men gemakkelijk de kans te gaan ‘hineininterpretieren’, een gevaar, waaraan m.i. Jost niet altijd ontkomen is. Ik geef zelf dan ook de voorkeur aan een drietal grovere betekenisonderscheidingen en blijf me desondanks bewust, dat men ook nu nog bepaalde citaten anders kan interpreteren dan ik heb gedaan.

De psychologische betekenis

Het is niet moeilijk zich voor te stellen hoe de psychologische betekenis zich uit de literaire heeft kunnen ontwikkelen. De kritiek op de romans gold niet het minst de ongeloofwaardige, buitensporige helden. Wanneer aan personen een romantische gesteldheid wordt verweten, zal, zeker in de beginfase, nog vaak aan de roman gedacht zijn. Naarmate de achttiende eeuw voortschrijdt, wordt deze relatie steeds vager, totdat de psychologische betekenis tenslotte vrijwel autonoom wordt. Met de grondbetekenis heeft de psychologische echter het pejoratieve betekenisaspect gemeen.²¹ Wanneer men romantic in deze zin dan ook adequaat zou willen vertalen, zal men zijn toevlucht moeten nemen tot omschrijvingen als overdreven, buitensporig, overspannen en geëxalteerd. Dit psychologische gebruik gaat in de achttiende eeuw, vooral in het werk van de vooraanstaande Engelse romanciers, een grote toekomst tegemoet. Uit het overstelpend materiaal kies ik een drietal voorbeelden:

1667	They farther object against Learning. That it makes our minds too Lofty and Romantic, and inclines them to form more perfect imagination.^22
1740	[...] and then she may be turned loose to her evil destiny, and echo to the woods and groves het piteous lamentations for the loss of her fantastical innocence, which the romantic idiot makes such a work about.^23
1778	I am not romantic, - I have not the least design of doing good to either of you.^24

21 Ik verschil hier van mening met Jost. Deze kent bijv. aan de romantic-vindplaatsen in Fieldings roman Tom Jones geen pejoratieve betekenisaspecten toe: ‘tout son roman prône cet amour romantique dont s'aimaient les héros’ (p. 202). Uit Fieldings sympathie voor bepaalde romanpersonnages meent Jost dus te kunnen afleiden, dat nu ook het adjectief romantic zijn negatieve betekenisaspecten heeft verloren!

22 John Butt, ‘Romantic’ in The times literary supplement 1933, p. 525.

23 Samuel Richardson, Pamela or virtue rewarded, ed. G. Saintsbury, vol. 1, London 1960, p. 56. Everyman's library.

24 Fanny Burney, Evelina or a young lady's entrance into the world, ed. Lewis Gibbs, London 1964, p. 254. Everyman's library.

[p. 14]

De landschappelijke betekenis

Iets langer dien ik stil te staan bij de landschappelijke betekenis, die in tegenstelling tot de literaire en psychologische al vrij snel positief geladen wordt. Ook hier valt het licht te begrijpen hoe de landschappelijke betekenis zich uit de literaire heeft kunnen ontwikkelen. Zeer vaak immers werden de populaire romances gelokaliseerd in uiterst ‘romantische’ landschappen: hetzij tegen een grillig, woest en onherbergzaam natuurdecor, hetzij in lieflijke, rustieke en idyllische streken. Wanneer men in de beginfase een landschap romantisch noemde, bedoelde men eigenlijk te zeggen, dat het natuurdecor herinnerde aan de landschapsbeschrijvingen uit de roman. Van dit landschappelijk gebruik zijn reeds zeventiende-eeuwse voorbeelden aan te wijzen. Zo komt men bij John Evelyn de volgende aantekeningen tegen:

1654	[...] but what was most stupendious to me, was the rock of St. Vincent, a little distance from the Towne, the precipice whereoff is equal to any thing of that nature I have seene in the most confragose cataracts of the Alpes: The river gliding betwene them after an extraordinary depth: Here we went searching for Diamonds, and to the hot Well of Water at its foote: There is also on the side of this horrid Alp, a very romantic seate:^25
1654	[...] a squalid den made in the rock, croun'd yet with venerable Oakes, and respecting a goodly streame, so as were it improv'd as it might be, 'twere capable of being render'd one of the most romantique and pleasant places imaginable:^26
1679	The Grotts in the Chalky rock are pretty, 'tis a romantic object, and the place alltogether answers the most poetical description that can be made of a solitude, precipice, prospects [...].^27

Het ligt voor de hand dat de term romantic van een als romantisch gekwalificeerd landschap gemakkelijk kon overgaan op bepaalde objecten, bij voorkeur kastelen of schilderachtige ruïnes, in dat landschap. Bijv.:

1666	[...] it is the most romantique castle that is in the world.^28

Interessant is een vindplaats in Addisons Remarks on several parts of Italy:

1705

We were here shown at a distance the Desarts, which have been rendered so famous by the Penance of Mary Magdalene, who [...] is said to have wept away the rest of her life among these solitary rocks and mountains. It is so Romantic a scene that it has always probably given occasion to such Chimerical relations.^29

De rollen blijken hier omgekeerd. De streek wordt niet romantisch genoemd, omdat er een legende is gelokaliseerd, maar het ontstaan van de legende wordt juist aannemelijk in een bij uitstek romantische omgeving. Het is een welsprekend bewijs hoe literatuur en landschap elkaar wederzijds beïnvloeden. Vanaf het begin van de achttiende eeuw karakteriseert de term romantic de meest uiteenlopende landschappen:

25 John Evelyn, Diary, ed. E.S. de Beer, vol. 3, Oxford 1955, p. 103.

26 Evelyn, Diary, vol. 3, p. 121.

27 Evelyn, Diary, vol. 4, Oxford 1955, p. 177.

28 Fernand Baldensperger, ‘“Romantique”, ses analogues et ses équivalents; tableau synoptique de 1650 à 1810’ in Harvard studies and notes in philology and literature 19 (1937), p. 22.

29 Immerwahr, ‘The ascending romantic view in the eighteenth century’, p. 5.

[p. 15]

[...] whether felt as irregular, strange and fantastic; primitive, untamed, and wild; varied, changing, and contrasting; richly fertile, or peaceful and secluded, [...].³⁰

Dat neemt niet weg, dat het berglandschap sterk favoriet is: de majestueuze Alpen, de indrukwekkende Apennijnen, de grimmige Schotse bergpartijen worden zeer frequent met de term romantic gekwalificeerd. Thomson voert het Schotse hooggebergte voortdurend ten tonele in The seasons en gebruikt daarbij ook enkele malen de term romantic:

[...] restless runs,
To glimmering shades and sympathetic glooms,
Where the dun umbrage o'er the falling stream
Romantic hangs;³¹

And here a while the muse
High hovering o'er the broad cerulean scene,
Sees Caledonia in romantic view -³²

Via de talloze vertalingen van Thomsons descriptieve gedicht drong dit landschappelijk gebruik van de term romantic ook door op het vasteland van Europa. In het vervolg hoop ik nog aan te tonen hoeveel moeite de vertalers hadden met het vinden van een adequate vertaling van deze term, daar de landschappelijke betekenis vóór de Thomsonvertalingen op het continent nog onbekend was.

Door Smith, Manwaring en Immerwahr is er terecht op gewezen hoe de opkomst van de term romantic in landschappelijke betekenis grotendeels samenvalt met het ontstaan en de populariteit van de schilderkunstige term picturesque.³³ De zeventiende-eeuwse landschapsschilders Claude Lorrain, de beide Poussins en Salvator Rosa genoten in de achttiende eeuw een ongekende populariteit. Vooral de laatste werd als schilder van het wilde en verhevene berglandschap van de Alpen en de Apennijnen om zijn ‘picturesque effects’ hogelijk gewaardeerd, maar ook minder verheven, meer idyllische en rustieke natuurdecors werden als picturesque ervaren. Dank zij deze schilders ontstaat er in de tweede helft van de achttiende eeuw in Engeland een ‘Cult of the Picturesque’: de natuur werd beschouwd en gewaardeerd door de bril van de schilderkunst. Een landschap heet voortaan picturesque, omdat het dezelfde gevoelens van melancholie en verhevenheid teweeg brengt als de beschouwing van de schilderijen der verafgode buitenlandse meesters. Deze projectie van de schilderkunst op de werkelijke natuur via de term picturesque vindt een zekere parallel in de toepassing van de term romantic op het landschap in de literatuur. Daar een natuurtypering via het medium van de schilderkunst, hier een natuur-

30 Immerwahr, ‘The ascending romantic view in the eighteenth century’, p. 3.

31 James Thomson, The seasons in Poetical works, ed. J. Logie Robertson, London enz. 1965⁵, p. 41.

32 Thomson, The seasons, p. 164.

33 Smith, Four words, p. 14; Elisabeth Wheeler Manwaring, Italian landscape in eighteenth century England, London 1965²; Immerwahr, ‘The ascending romantic view’, pp. 12/22. Zie voor de theorievorming rond de term picturesque in de 18e-eeuwse esthetica W.J. Hipple, jr., The beautiful, the sublime, and the picturesque in eighteenth-century British aesthetic theory. Carbondale, 1957.

[p. 16]

evocatie via het medium van de literatuur.³⁴ Beide termen, hoewel soms onderscheiden, vullen elkaar aan en zijn niet zelden synoniem. Een goed voorbeeld van de betekenis van picturesque en de nauwe relatie met romantic kan men bij Manwaring aantreffen:

At Keswick you will, on one side of the lake, see a rich and beautiful landskip of cultivated fields, rising to the eye in fine inequalities, with noble groves of oak happily dispersed; and clinging to the adjacent hills, shade above shade, in the most various and picturesque forms. On the opposite shore, you will find rocks and cliffs of stupendous height, hanging broken over the lake in horrible grandeur, some of them a thousand feet high, the woods climbing up their steep and shaggy sides [...] A variety of waterfalls are seen pouring from their summits, and tumbling in vast sheets from rock to rock, in rude and terrible magnificence, while on all sides of this mimic amphitheatre the lofty mountains rise around, piercing the clouds [...] The full perfection of Keswick consists of three circumstances, beauty, horror, and immensity united. To give you a complete idea of these three perfections [...] would require the united powers of Claude, Salvator and Poussin. The first should throw his delicate sunshine over the cultivated vales, the scattered cots, the groves, the lakes and wooded islands. The second should dash out the horrors of the rugged cliffs, the steeps, the hanging rocks and foaming waterfalls, while the grand pencil of Poussin should crown the whole, with the majesty of an impending mountain.
[...] I would point out the perpetual change of prospect: the woods, rocks, cliffs, and mountains, by turns vanishing or rising into view: now gaining on the sight, hanging over our heads in their full dimensions, beautifully dreadful; and now [...] assuming new romantic shapes.³⁵

Na het midden van de achttiende eeuw is het pittoreske en romantische landschap in Engeland tot een gemeenplaats geworden. Men hoeft er de talrijke reisbeschrijvingen maar op na te slaan, om te zien hoe men de termen picturesque, romantic en soms ook sublime hanteert voor steeds weer dezelfde natuurtopos: dreigende rotspartijen, een klaterende waterval, groene bebossing en een idyllische grot, die de eenzame reiziger uitnodigt tot meditatie, vormen de steeds terugkerende elementen van een stereotiep landschapsdecor.³⁶ Daarbij manifesteert zich de nauwe relatie tussen de termen picturesque en romantic ook in de betekenis van deze woorden: beide geven niet zozeer objectieve kwaliteiten van het landschap weer, maar veeleer de ontvankelijkheid van de natuurbeschouwer; zij beschrijven de gevoelens die de natuurobservant overvallen en rapporteren de menselijke reacties op het majesteitelijke of idyllische landschap. In de toepassing van het adjectief op het landschap spelen dus ook psychologische factoren een rol. Wanneer men de term romantic dan ook adequaat wil vertalen, zal men zijn toevlucht moeten nemen tot benaderende omschrijvingen als imposant, outzagwekkend, betoverend, bekoorlijk, aanleiding gevend tot aangename of melancholieke overpeinzingen.

Ik wil dit gedeelte over het landschappelijk gebruik van de term romantic

34 Aldus Smith. Volgens Raymond Immerwahr, ‘German romanticism and the unity of romantic imagination’ in On romanticism and the art of translation. Studies in honor of Edwin Hermann Zeydel, ed. Gottfried F. Merkel, Princeton University Press 1956, beperkt Smith deze toepassing ten onrechte tot de natuur: ‘Not Nature alone, but any aspect of human life, character or experience could be and was seen through the medium of literature’ (p. 77).

35 Manwaring, Italian landscape, pp. 175/176.

36 Zie voor een uitvoerig verslag van het veelvuldig landschappelijk gebruik van de term romantic in de 18e-eeuwse reisbeschrijvingen Immerwahr, ‘The ascending romantic view’.

[p. 17]

afsluiten met een achttiende-eeuws citaat, dat op een treffende wijze het ontstaan en de grote populariteit van de landschappelijke betekenis samenvat:

But, since all the world have become judges and admirers of beautiful scenery, this term romantic has become almost the only which is used to express admiration of the beauties of the face of rural nature. A wood is romantic; a bare plain, equally so; an old ruin hid among trees spreading out their roots and branches in fantastic figures, is exquisitely romantic; a modern house seated in an open lawn, when seen in certain points of view, is honoured with the same epithet; a hill is romantic; and so also is a wide and bleak heath: lakes, rivers, rivulets, pools, waterfalls, are all, without exception romantic. Nay there is hardly any mode of beauty or sublimity in landscape that is not occasionally dignified or disgraced with the appellation of romantic, by some ignorant pretender to taste. It is not difficult to trace the means by which this word has been advanced into fashion. The time was, when romances, filled with a peculiarly refined, lofty, and notwithstanding these qualities, in some instances simple system of morals, manners, scenery, and incidents held that place in the estimation of the gay and the idle, - which is now occupied by novels. The scenery particularly, which was described in those works of fiction, was of a character of wild sublimity, or fancyful beauty, such as bore little or no resemblance to either the beauty or the sublimity marking the scenery of cultivated regions [...] any scenes which had a tendency to withdraw the mind from the association of real life, and to carry the imagination to rove through Fairy-land, and to call up her own wild creations, were, with little impropriety, ranked in the same class of romantic scenery.³⁷

In het bovenstaande overzicht heb ik met betrekking tot het adjectief romantic in de pre-literairhistorische fase een drietal betekenisaspecten kunnen onderscheiden: literair (romanachtig, en vandaar onwaar, onwaarschijnlijk etc.), psychologisch (overdreven, buitensporig, geëxalteerd) en landschappelijk (ontzagwekkend, betoverend, bekoorlijk). Alvorens de verdere ontwikkeling van het adjectief in Engeland te schetsen, dien ik nu eerst aandacht te schenken aan de betekenisaspecten uit de pre-literairhistorische fase in Frankrijk en Duitsland.

37 Robert Heron, Observations made in a journey through the western counties of Scotland in the autumn of 1792, vol. 1, London 1793, p. 164. Geciteerd door Herbert Mainusch, Romantische Ästhetik. Untersuchungen zur englischen Kunstlehre des späten 18. und frühen 19. Jahrhunderts. Berlin enz. 1969, p. 149.

Frankrijk

Uitgebreider en genuanceerder dan voor de Engelse literatuur heeft men in Frankrijk de betekenis nagegaan van de term waaraan dit onderzoek is gewijd. Baanbrekend en vruchtbaar werk verrichtte Alexis François, die in een drietal uitvoerige artikelen, verschenen tussen 1909 en 1930, de ontwikkelingsgang van de term in kaart bracht.³⁸ Daarnaast leverden ook Baldensperger, Mornet, Morize, Delaruelle, Roth, Krauss en Roddier in min of meer omvangrijke beschouwingen een bijdrage.³⁹ Deze belangstelling hangt, naar het mij voorkomt,

38 Alexis François, ‘Romantique’ in Annales de la Société Jean-Jacques Rousseau 5 (1909), pp. 199/236; ‘De “romantique” à “romantisme”’ in Bibliothèque universelle et revue suisse 91 (1918), pp. 225/233 en 365/376; ‘Où en est “romantique”?’ in Mélanges d'histoire littéraire générale et comparée offerts à Fernand Baldensperger, t. 1, Paris 1930, pp. 321/331.

39 Fernand Baldensperger, [‘Romantique’] in Revue de philologie française 25 (1911), pp. 53/55; D. Mornet, [‘Romantique’] in Revue d'histoire littéraire de la France 1910, pp. 876/877; D. Mornet, Le romantisme en France au XVIIIe siècle, Paris 1912, pp. 34/40; André Morize, ‘Romantique’ in Revue d'histoire littéraire de la France 1911, p. 445; L. Delaruelle, ‘Encore “romantique”’ in Revue d'histoire littéraire de la France 1911, p. 940; G. Roth, ‘A propos de l'épithète “romantique”’ in Revue de littérature comparée 1 (1921), pp. 433/434; Werner Krauss, ‘Zur Bedeutungsgeschichte von romanesque im 17. Jahrhundert’ in Zeitschrift für französische Sprache und Literatur 61 (1938), pp. 297/320; Henri Roddier, Rousseau et le marquis de Girardin ou comment l'art des jardins conduit du romanesque au romantisme, appendice IV van diens uitgave van J.J. Rousseau, Les rêveries du promeneur solitaire, Paris 1960, pp. 199/218. Classiques Garnier. Zie verder de respectievelijk in noot 28 en 20 genoemde studies van Baldensperger en Jost.

[p. 18]

enerzijds samen met het feit, dat de term romantique in het Franse debat over de romantiek, in tegenstelling tot de gang van zaken in Engeland, een grote rol gespeeld heeft, anderzijds zal hieraan de grotere gecompliceerdheid van de betekenisontwikkeling in Frankrijk debet geweest zijn. We hebben hierboven gezien hoe in Engeland aanvankelijk verschillende, nauw verwante adjectieven bestonden, die alle dienden ter aanduiding van een nieuw begrip en die tenslotte het veld moesten ruimen voor de term romantic, die in zijn eentje een vrij uitvoerige betekenisscala ging dragen. In Frankrijk verloopt het proces enigszins anders. Ook hier wordt aanvankelijk het nieuwe begrip met verschillende, zij het nauw verwante woorden benaderd. Zo noemt François naast romantique nog romanesque, romancien en romancier. Ook hier vallen een aantal vormen af, maar er blijven er tenslotte toch twee over, die uiteindelijk vrij onderscheiden betekenissen gaan dragen: romanesque en romantique. In het hieronder volgende overzicht zal ik, voornamelijk aan de hand van de gegevens van François en Baldensperger, trachten de ontwikkeling van deze beide woorden en hun onderlinge verhouding te schetsen in de pre-literairhistorische fase. Ik begin met de term romanesque, omdat hiervan de vroegste vindplaatsen zijn overgeleverd.

Romanesque

Wanneer François in 1930 in een ‘article dictionnaire’ de resultaten van het onderzoek naar de termen romanesque en romantique samenvat, geeft hij als oudste vindplaats van romanesque een citaat uit een toneelstuk van 1663. Molière legt in zijn L'Étourdi aan Mascarille, de welsprekende en geslepen knecht van Lélie, als antwoord op Lélies opgetogen beschrijving van zijn geliefde Célie, de volgende woorden in de mond:

1663	Vous êtes romanesque avec vos chimères.^40

De oudste drúk van dit toneelstuk dateert inderdaad van 1663, maar het is bekend, dat de eerste ópvoering al plaats vond in 1655 te Lyon en misschien zelfs al in 1653.⁴¹ Wanneer de tekst in de loop der jaren geen wijzigingen heeft ondergaan, zou men dus mogen aannemen, dat het woord al een tiental jaren eerder op het toneel werd gehoord.

Baldensperger ziet het adjectief voor het eerst opduiken in 1661:

1661	[...] les amours Romanesques sont trop embarrassées, les actions des Héros trop extraordinaires [...].^42

40 Alexis François, ‘Où en est “romantiqué”?’, p. 323.

41 Zie voor deze datering Molière, Oeuvres complètes, ed. Maurice Rat, t. 2, Paris 1959, p. 838. Bibliothèque de la Pléiade.

42 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 20.

[p. 19]

Merkwaardigerwijze maken noch François noch Baldensperger melding van een reeds in 1897 door Livet gesignaleerde en abusievelijk door hem op 1627 gedateerde vindplaats uit Sorels Le berger extravagant:

O que l'avanture que j'ay courue est agréable, et que c'est une chose romanesque d'avoir couché sur la durel⁴³

Von Wartburg corrigeert Livet in zoverre, dat hij deze bewuste passage niet op 1627 maar op 1628 dateert.⁴⁴ Maar ook dan nog moet men concluderen, dat de Franse vindplaatsen van het adjectief beduidend ouder zijn dan de Engelse. Werner Krauss, die van Sorels roman de bewerking uit 1633 raadpleegde, stelt, dat de term romanesque daar ‘an mehreren Stellen und stets in derselben Bedeutung’ voorkomt, waarbij hij zich beperkt tot het volgende voorbeeld:

[...] et d'ailleurs nos Autheurs Romanesques et nos Poetes, ne sont ils pas chacun de vrais Bergers extravagans.⁴⁵

In de zestiger jaren van de 17e eeuw wordt de term echter frequenter gehanteerd, zoals uit enkele voorbeelden mag blijken:

1666	[...] ce fatras de compositions philosophiques, historiques et romanesques.^46
1667	[...] l'épique romanesque, genre de poésie sans art.^47
1668	[...] s'aller promener toutes les nuits dans le jardin pour y entretenir ses visions romanesques.^48
1669	[...] de ces épisodes postiches et sans dépendance qui n'ont pour objet que le plaisir et qui tiennent bien plus de la poésie romanesque que de l'héroique.^49

Men mag dit romanesque niet verwarren met het zestiende-eeuwse romanesque, dat een enkele maal bij Du Bellay voorkomt als adjectief en substantief en waarvan de betekenis ongeveer is weer te geven met respectievelijk op de wijze der Romeinen en de Romeinse. Deze spontane vorming heeft bij Du Bellay een pejoratieve betekenis. Krauss, die aan het voorkomen van dit romanesque interessante bespiegelingen verbindt, ziet tussen deze zestiende-eeuwse term en de zeventiende-eeuwse slechts een negatieve betrekking: de opkomst van

43 Ch. L. Livet, Lexique de la langue de Molière, t. III, Hildesheim 1970. [Nachdruck 1897], p. 544.

44 Walther von Wartburg, Französisches etymologisches Wörterbuch, Bd. X, Basel 1962, pp. 454 en 456. Frédéric Deloffre, La nouvelle en France à l'âge classique, Paris 1967, p. 25, citeert een andere romanesque-plaats uit de uitgave van 1627. Afgaande op de titelbeschrijving en paginering lijkt mij dit citaat eerder afkomstig uit de uitgave van 1633. Zie ook noot 45. De uitgave van 1627 heb ik helaas niet in handen gehad.

45 Krauss, ‘Zur Bedeutungsgeschichte von romanesque im 17, Jahrhundert’, p. 302. Op p. 976 van L'anti-roman ou l'histoire du berger Lysis, accompagnée de ses remarques, Paris 1633, wordt naar aanleiding van de Novelas ejemplares van Cervantes opgemerkt: ‘mais tout cela est encore fort Romanesque’. Volgens Deloffre komt deze vindplaats ook al in de uitgave van 1627 voor.

46 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 22.

47 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 22.

48 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 22.

49 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 22.

[p. 20]

de zeventiende-eeuwse betekenis zou een doorzetten van de bij Du Bellay voorkomende betekenis verhinderd hebben.⁵⁰

In mijn voorbeelden komt het woord romanesque voor in combinatie met chimères, visions, het staat dicht bij adjectieven als extraordinaire en gaat een relatie aan met de laatdunkende omschrijving sans art. Dit bewijst hoe ook in Frankrijk de grondbetekenis romanachtig al pejoratief geladen is, hetgeen niet verwonderlijk is, wanneer men bedenkt, dat het genre van de roman ook in Frankrijk in de 17e eeuw uiterst wantrouwend bekeken werd. Evenals in Engeland wordt in Frankrijk de term romanesque echter losgekoppeld van het genre, dat het woord in leven riep en vindt het aanwending op andere terreinen. Ook hier zou men van een literaire aanduiding kunnen spreken, wanneer men het woord alleen aanwendt om het genre van de roman te beoordelen en daarmee ook vaak te veroordelen. Niet pejoratief geladen, maar uiterst neutraal wordt de term in deze zin in 1670 nog gehanteerd door de romantheoreticus Pierre Daniel Huet. Diens verhandeling De l'origine des romans wordt algemeen beschouwd als een indrukwekkende apologie van een genre, dat aan sterke aanvallen bloot stond.⁵¹ Bij hem is de roman, mits gehoorzamend aan een aantal fundamentele eisen, geenszins verdacht. In zijn historisch gefundeerde verdediging van het genre roman spreekt hij zo zonder een zweem van depreciatie o.a. over la science Romanesque, l'art Romanesque, histoires romanesques en inventions Romanesques.

Van deze neutrale benadering is bij Rapin niets te bespeuren. In zijn Réflexions sur la poétique (1673) tracht hij aan te tonen, dat de poëzie slechts kan behagen door de toepassing van regels en wetten. In dit betoog dienen Italiaanse schrijvers tot antibewijs. Hij verwijt o.a. aan Petrarca, dat deze Aristoteles niet heeft nagevolgd, maar slechts de grilligheid van zijn eigen genie en hij vervolgt dan:

A la vérité, les esprits étaient alors si prévenus dans l'Italie en faveur de la poésie romanesque du Pulci, du Boïardo et de l'Arioste, qu'on n'y connaissoit point d'autres règles que celles qu'inspiroit la chaleur du génie.⁵²

Men mag aannemen, dat een woord algemene verbreiding gevonden heeft, wanneer het wordt toegelaten tot het woordenboek. Romanesque valt deze eer betrekkelijk snel te beurt. In Furetières Dictionnaire universel van 1690 kan men lezen:

1690	romanesque. Qui tient du Roman, qui est extraordinaire, peu vraisemblable. Cette aventure est romanesque et incroyable. Il écrit en style romanesque.^53

Een jaar later verschijnt het adjectief ook in Le dictionnaire royal van Pomey⁵⁴ en in 1694 krijgt het voor het eerst toegang tot het woordenboek van de Académie française:

1694	romanesque. Qui tient du Roman, qui est la manière des Romans.^55

50 Krauss, ‘Zur Bedeutungsgeschichte von romanesque im 17. Jahrhundert’, p. 298.

51 Zie hiervoor o.a. de Introduction op de uitgave van het Traité door A. Kok, Amsterdam 1942; Georges May, Le dilemme du roman au XVIIIe siècle, New Haven enz. 1963; Dieter Kimpel, Der Roman der Aufklärung, Stuttgart 1967; Walter F. Greiner, Studien zur Entstehung der englischen Romantheorie an der Wende zum 18. Jahrhundert, Tübingen 1969.

52 François, ‘De “romantique” a “romantisme”’, p. 230.

53 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 32.

54 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 32.

55 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 34.

[p. 21]

Wanneer in 1701 een tweede druk van Furetières woordenboek verschijnt is het aantal voorbeelden uitgebreid. Men spreekt nu ook van un héros romanesque en une histoire romanesque.⁵⁶

Opvallend bij Furetière is de duidelijk negatieve betekenislading. De andere woordenboeken zijn hierin gematigder, al mag men wel aannemen, dat ook de samenstellers hiervan de betekenis van onwaar en onwaarschijnlijk voor ogen heeft gestaan. Expliciet komt deze betekenis tot uiting in de Dictionnaire universel français et latin uit 1732:

1732	romanesque. Qui tient du roman, qui est extraordinaire, peu vraisemblable.^57

Kenmerkend voor alle vindplaatsen uit de woordenboeken is echter, dat de relatie met het grondwoord roman heel sterk beseft wordt en steeds wordt vermeld.

56 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 36.

57 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 50.

Uitbreiding van de betekenis

Aanvankelijk wordt in Frankrijk de term romanesque ook gebruikt, wanneer men de betovering en de bekoorlijkheid van de natuur tot uitdrukking wil brengen. Later zal, zoals we nog zullen zien, men uitsluitend met romantique deze landschappelijke betekenis gaan actueren, maar in de beginfase krijgt romanesque deze taak toegewezen.

Mornet heeft in zijn monumentale studie over het natuurgevoel in Frankrijk⁵⁸ aangegeven hoe belangrijk de rol van Rousseau is geweest in de ontwikkeling van de natuur ontvankelijkheid in dat land. Vóór Rousseau hebben de schilderkunst en literatuur slechts belangstelling voor ‘la belle nature’, door theoretici omstandig verdedigd en door kunstenaars getrouw nagevolgd. Voor een beperkte élitegroep diende aanvankelijk een idyllisch geïnterpreteerde natuur als een schamel surrogaat voor een uitgeblust hofleven. Hertogen en baronessen verwisselden de stad voor het platteland en speelden daar, vermomd als herders en herderinnen, vrij potsierlijke bucolische rollen. Hoe vals en kunstmatig deze natuurusurpatie ook geweest moge zijn, toch wijzen al deze karnende gravinnen en hooiende freules erop, hoe de natuur langzamerhand ‘in’ raakt. Een reëlere natuurbeschouwing komt tot stand via de vertaling en navolging van Gessner. Hier geen verkleedpartijen meer en uiterst artificiële gevoelens, maar wel het gevaar van een al te nadrukkelijke sentimentaliteit. Pas bij Rousseau wordt de natuur weer geheel natuur. De correspondentie tussen de menselijke ziel en de hem omringende natuur krijgt bij de geestelijke vader van La nouvelle Héloïse op indrukwekkende wijze gestalte. Aldus Mornet.

Atkinson heeft in een korte studie Le sentiment de la nature et le retour à la vie simple en later nogmaals in het posthuum verschenen werk The sentimental revolution een aantal correcties op Mornets zienswijze aangebracht.⁵⁹ In beide studies houdt hij zich bezig met de periode 1690-1740 en wel met die literatuur die men gewoonlijk buiten beschouwing laat: derde-rangs romans, periodieken

58 Daniel Mornet, Le sentiment de la nature en France de J.-J. Rousseau à Bernardin de Saint-Pierre, Paris 1907.

59 Geoffrey Atkinson, Le sentiment de la nature et le retour à la vie simple (1690-1740), Genève enz. 1960. Société de Publications Romanes et Françaises 66; The sentimental revolution. French writers of 1690-1740. Ed. Abraham C. Keller, Seattle enz. 1965.

[p. 22]

en buiten-literaire publikaties. Zijn conclusie is, dat men in deze periode, zij het schaars, toch een aantal natuurbeschrijvingen kan aantreffen, die een terugkeer naar het eenvoudige landleven en een groeiende natuurontvankelijkheid verraden. Ook Mercier laat in zijn indrukwekkende studie over de rehabilitatie van de menselijke natuur in de periode 1700 tot 1750 duidelijk uitkomen, hoe in de eerste helft van de 18e eeuw door sommige theoretici en kunstenaars positiever over de natuur die de mens omringt wordt gesproken en gedacht dan men aanvankelijk wel aannam.⁶⁰

Toch weerspiegelt zich deze grotere natuurontvankelijkheid aanvankelijk niet in een landschappelijk gebruik van de term romanesque. De voorbeelden uit de eerste helft van de 18e eeuw zijn schaars en dan nog naar het Engels vertaald. Mag men al van een landschappelijke betekenis spreken, wanneer Saint-Simon in zijn Mémoires met betrekking tot de ruïnes van Troje schrijft:

1696	[...] le lieu était trop romanesque pour y résister [...]?^61

In 1722 zet de vertaler van Addisons Remarks on several parts of Italy het landschappelijke romantic waarschijnlijk voor het eerst in Frankrijk met romanesque over:

1722	[...] ces montagnes, qui forment une scène si romanesque qu'elle a probablement donné lieu à de semblables fables.^62

In het begin hebben de vertalers duidelijk moeite met het Engelse romantic in landschappelijke betekenis. Soms neemt men de Engelse vorm, gecursiveerd of tussen aanhalingstekens, zonder meer over, dan weer omschrijft men die met de benaderende term pittoresque. Zo schrijft in 1745 Leblanc aangaande de Engelse tuinen:

1745	Plusieurs Anglais essayent de donner aux leurs un air qu'ils appellent en leur langue Romantic, c'est-à-dire à peu près pittoresque.^63

Dit citaat toont aan, dat Leblanc wel op de hoogte was met de landschappelijke betekenis van het Engelse romantic, maar nog niet over een goed Frans equivalent beschikte. Illustratief is in dit opzicht de Thomson-vertaling van Mme de Bontemps uit 1759. Ik geef twee voorbeelden en zet origineel en vertaling naast elkaar:

Sudden he starts, Shook from his tender trance, and restless runs To glimmering shades and sympathic glooms, Where the dun umbrage o'er the falling stream Romantic hangs;^64

Réveillé tout à coup et sortant de sa léthargie, il cherche les ténèbres qui sympathisent avec l'état de son coeur. Guidé par un reste de lueur, l'ombre vague, qui lui dérobe le ruisseau coulant, plaît aux fantômes romanesques qui l'agitent.^65

60 Roger Mercier, La réhabilitation de la nature humaine (1700-1750), Villemomble 1960.

61 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 34.

62 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 46.

63 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 56.

64 James Thomson, The seasons in Poetical works, ed. J. Logie Robertson, London 1965⁵, p. 41.

65 François, ‘Romantique’, p. 205.

[p. 23]

And here a while the muse, High hovering o'er the broad cerulean scene, Sees Caledonia in romantic view - Her airy mountains from the waving main Invested with a keen diffusive sky, Breathing the soul acute;^66

Ici ma Muse revoit en imagination sa chère Calidonie, ses montagnes aëriennes, sortant des vagues de la mer, entourées d'un firmament étendu et piquant.^67

In het eerste citaat interpreteert de vertaalster romantic als romanachtig en in het tweede parafraseert ze het adjectief maar gemakshalve. Tien jaar later worstelt de vertaler van Boswells Account of a tour in Corsica nog met dezelfde moeilijkheden. Van ‘The romantick aspect of Corte’ maakt hij ‘l'aspect extrêmement singulier de Corte’.⁶⁸

Daarnaast treft men echter ook voorbeelden aan waar romanesque in uitgesproken landschappelijke betekenis wordt gehanteerd. Ik geef een tweetal voorbeelden, het eerste als vertaling van het Engelse romantic, het tweede uit een oorspronkelijke Franse tekst:

1765	[...] les scènes qu'il [= Ossian] décrit sont toujours sauvages et romanesques.^69
1759	Le village couronne la hauteur en amphithéâtre. Au-dessous, le lit tortueux de la Marne forme, en se divisant, un groupe de plusieurs îles couvertes de saules. Ses eaux se précipitent en nappes par les intervalles étroits qui les séparent. Les paysans y ont établi des pêcheries. C'est un aspect vraiment romanesque.^70

De positie van het Franse adjectief romanesque is tot aan de jaren '70 van de 18e eeuw te vergelijken met het Engelse romantic: de verschillende betekenisaspecten van literair tot landschappelijk worden grotendeels door één term tot uitdrukking gebracht.⁷¹ In de jaren '70 van de 18e eeuw wordt deze parallellie verbroken met de opkomst van de term romantique, die in steeds sterkere mate gebruikt gaat worden om het landschappelijke betekenisaspect te verwoorden en die de term romanesque tenslotte terugdringt tot de betekenis van romanachtig en de daarmee verwante betekenisaspecten. Aan deze term, die in de literairhistorische fase een grote toekomst te wachten staat, is het volgende overzichtje gewijd.

66 Thomson, The seasons, p. 164.

67 François, ‘Romantique’, p. 205.

68 G. Roth, ‘A propos de l'épithète “romantique”’ in Revue de littérature comparée 1 (1921), p. 434. In een noot voegt de vertaler van Boswell er aan toe ‘Les Anglais ont pour l'exprimer le terme énergique de Romantick, comme on dirait qui n'existe que dans les romans’ (Roth, p. 434).

69 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 68.

70 François, ‘Romantique’, p. 207.

71 Zie voor een meer psychologische betekenislading o.a. Prévosts Pamela-vertaling (1743), Laclos' Les liaisons dangereuses (1782) en de Franse citaten in het overzicht van Baldensperger.

Romantique

Ondanks de suprematie van de term romanesque in de tweede helft van de 17e en de eerste helft van de 18e eeuw, komt in deze periode, zij het uiterst sporadisch, ook de term romantique voor. De oudste vindplaats hebben we aan Morize te danken. Een anoniem auteur verwijt in zijn Réponse aux faussetés et aux invectives qui se lisent dans la relation du voyage de Sorbière en Angleterre o.a.:

[p. 24]

1675	d'avoir parlé en termes romantiques des vallées, des montagnes et des haies verdoyantes du pays de Kent.^72

Een andere zeventiende-eeuwse vindplaats heeft Delaruelle gesignaleerd. Zij komt voor in de Lettres inédites de l'abbé Claude Nicaise en wordt op 1694 gedateerd. In een brief aan een correspondent heeft Nicaise zojuist een rondschrijven gecopieerd van de Académie romaine de l'Arcade, waarvan de leden zich in een volmaakt bucolische wereld hebben ingekapseld en elkaar zelfs met ‘pasteur’ aanspreken. Ironisch voegt Nicaise er dan aan toe:

1694	Que dites-vous, Monsieur, de ces pastoureux, ne sont-ils pas bien romantiques?^73

In beide gevallen heeft romantique nog de grondbetekenis van romanachtig en de daarmee verbonden pejoratieve aspecten.

Uiterst positief geladen is daarentegen de term romantique die in de jaren '70 van de achttiende eeuw langs verschillende wegen de Franse taal binnendringt. Verantwoordelijk voor deze introductie zijn de ‘vulgarisateurs de la littérature anglaise’ en de ‘amateurs de jardins anglais’.⁷⁴

72 André Morize, ‘Romantique’ in Revue d'histoire littéraire de la France 1911, p. 445.

73 L. Delaruelle, ‘Encore “romantique”’ in Revue d'histoire littéraire de la France, 1911, p. 940.

74 Zie hiervoor François, ‘Romantique’, pp. 210/221.

De ‘vulgarisateurs de la littérature anglaise’

Van de vele vertalers die in de achttiende eeuw de Engelse literatuur aan de Franse lezers bekend maakten, is Letourneur waarschijnlijk de belangrijkste geweest. Aan zijn beroemde Shakespeare-vertaling laat hij een Discours extrait des différentes préfaces que les éditeurs de Shakespeare ont mises à la tête de leurs éditions voorafgaan. Wie Shakespeare werkelijk wil leren kennen, zal de stad moeten verlaten en het vrije veld, de dichte bossen en de kale bergtoppen moeten opzoeken:

1776	que de-là il porte sa vue sur la vaste mer, et qu'il la fixe sur le paysage aërien et Romantique des nuages, alors il sentira quel fut le génie de Shakespeare, ce génie qui peint tout, qui anime tout.^75

Letourneur laat het woord romantique met een hoofdletter en gecursiveerd afdrukken en plaatst er bovendien een belangrijke voetnoot bij. In het Frans, zo formuleert hij daar, kende men tot nog toe slechts een tweetal woorden - romanesque en pittoresque - ter aanduiding van ‘une vue, une scène d'objets, un paysage qui attachent les yeux et captivent l'imagination’. Wanneer echter deze gewaarwordingen in de ziel ‘des affections tendres et des idées mélancoliques’ oproepen, schieten deze woorden tekort. Van beide termen geeft Letourneur dan een omschrijving:

Le premier très souvent pris en mauvaise part, est alors synonyme de chimérique et de fabuleux: il signifie à la lettre, un objet de Roman, qui n'existe que dans le pays de la féerie, dans les rêves bizarres de l'imagination, et ne se trouve point dans la nature. Le second n'exprime que les effets d'un tableau quelconque, où diverses masses rapprochées forment un ensemble qui frappe les yeux et le fait admirer, mais sans que l'âme y participe, sans que le coeur y prenne un tendre intérêt.⁷⁶

75 François, ‘Romantique’, p. 211.

76 François, ‘Romantique’, p. 211.

[p. 25]

Het Engelse woord romantic met de corresponderende Franse vorm romantique acht hij dan ook veel gelukkiger:

En même tems qu'il renferme l'idée de ces parties grouppées d'une manière neuve et variée, propres à étonner les sens, il porte de plus dans l'âme le sentiment de l'émotion douce et tendre qui naît à leur vue, et joint ensemble les effets physiques et moraux de la perspective.⁷⁷

Zo noodt bijv. een ‘romantische’ vallei tot overpeinzing:

l'oeil se plaît à le regarder et bientôt l'imagination attendrie le peuple de scènes intéressantes: elle oublie le vallon pour se complaire dans les idées, dans les images qu'il lui a inspirées. Les tableaux de Salvator Rosa, quelques sites des Alpes, plusieurs Jardins et Campagnes de l'Angleterre ne sont point Romanesques; mais on peut dire qu'ils sont plus que pittoresques, c'est-à-dire, touchans et Romantiques.⁷⁸

Letourneur stelt hier als eerste in Frankrijk voor om bepaalde landschappen die de menselijke ziel treffen naar Engels voorbeeld romantique te noemen, en bovendien doet hij dit voorstel vergezeld gaan van een beperkte theorievorming rond de termen romanesque, pittoresque en romantique. In tegenstelling tot de Engelsen maakt hij Herbij een duidelijk onderscheid tussen pittoresque en romantique, maar nog belangrijker is zijn afbakening van romanesque en romantique. De verdere ontwikkeling zal aantonen, dat men zijn voorstel allerwegen in Frankrijk accepteerde.

77 François, ‘Romantique’, p. 211.

78 François, ‘Romantique’, p. 212.

De ‘amateurs de jardins anglais’

In de tweede helft van de 18e eeuw abonderen in Frankrijk de studies die de vrije Engelse tuin ook daar willen propageren. Een jaar na de Shakespeare-vertaling van Letourneur verschijnt de vele malen daarna herdrukte studie van de tuintheoreticus De Girardin De la composition des paysages, ou des moyens d'embellir la nature autour des habitations, en joignant l'agréable à l'utile. In het 15e hoofdstuk, getiteld Du pouvoir des paysages sur nos sens, et par contre-coup sur notre âme, maakt De Girardin een onderscheid tussen een beauté pittoresque en een beauté de convention. De beauté pittoresque kan betrekking hebben op situations pittoresques, poétiques en romantiques. Deze laatste onderscheiding was niet geheel nieuw. In 1774 had Watelet in zijn Essai sur les jardins al drie tuinmodes voorgesteld: le pittoresque, le poétique en le romanesque. Drie jaar later, in 1777, heet bij De Girardin de derde situatie niet langer romanesque, maar romantique. Gaan we na, hoe hij de drie verschillende situaties omschrijft:

1777

Si la situation pittoresque, enchante les yeux, si la situation poëtique intéresse l'esprit et la mémoire, retraçant les scènes arcadiennes en nous, si l'une et l'autre composition peuvent être formées par le peintre et le poëte, il est une autre situation que la nature seule peut offrir: c'est la situation Romantique. [In noot: J'ai préféré le mot anglois, Romantique, à notre mot françois, Romanesque, parce que celui-ci désigne plutôt la fable du roman, et l'autre désigne la situation, et l'impression touchante que nous en recevons]. Au milieu des plus merveilleux objets de la nature, une telle situation rassemble tous les plus beaux effets de la perspective pittoresque, et toutes les douceurs de la scène poëtique; sans être farouche, ni sauvage, la situation Romantique doit être tranquille et solitaire, afin que l'âme n'y éprouve aucune distraction, et puisse s'y livrer toute entière à la douceur d'un sentiment profond.^79

79 François, ‘Romantique’, p. 214.

[p. 26]

In het vervolg van zijn betoog geeft De Girardin uitvoerige voorbeelden van dergelijke situations romantiques, waarover François samenvattend opmerkt:

1777

[...] Girardin évoque en une saisissante synthèse tout ce qui le faisait rêver, tout ce qui faisait rêver le XVIIIe siècle en contemplation devant la nature: les montagnes, les rochers, les forêts, les lacs, les torrents, les ruisseaux, les prairies et les fleurs, les arbres et les cascades, la lumière du jour et le clair de lune, et, en outre, dans le cadre de cette nature romantique, la vie rustique poétisée, l'idylle primitive, l'humanité de l'âge d'or.^80

De overeenkomsten tussen Letourneur en De Girardin zijn frappant. Beiden maken melding van het feit, dat ze de term romantique aan het Engels ontleend hebben. Beiden stellen pogingen in het werk om dit nieuwe woord nauwkeurig af te bakenen tegenover andere termen die voordien gehanteerd werden ter karakterisering van het landschap. Beiden tenslotte leggen in hun omschrijving de nadruk op het roerende, treffende effect van het romantische landschap op de beschouwer.

80 François, ‘Romantique’, p. 218.

Rousseau

Zijn Letourneur en De Girardin verantwoordelijk voor de vorming van het adjectief romantique in landschappelijke betekenis, in de verdere verbreiding en populariteit van de term heeft Rousseau een niet te onderschatten rol gespeeld, doordat hij het gebruik van de term binnen de literatuur sanctioneert. In Les rêveries du promeneur solitaire kan men de volgende aantekening tegenkomen:

1777	Les rives du lac de Bienne sont plus sauvages et romantiques que celles du lac de Genève, parce que les rochers et les bois y bordent l'eau de plus près;^81

Het is de eerste maal dat de term romantique in landschappelijke betekenis na de studies van Letourneur en De Girardin in de Franse literatuur wordt gebruikt. Hoe belangrijk deze intermediairs tussen Frankrijk en Engeland zijn geweest mag blijken uit het feit, dat Rousseau, zoals Roddier overtuigend heeft aangetoond,⁸² de term romantique ging gebruiken na lezing van De Girardins tuinstudie.

81 J.-J. Rousseau, Les rêveries du promeneur solitaire, ed. Henri Roddier. Paris 1960, p. 61/62. Classiques Garnier.

82 Henri Roddier, Rousseau et le marquis de Girardin ou comment l'art des jardins conduit du romanesque au romantisme, appendice IV van diens uitgave van Les rêveries du promeneur solitaire, Paris 1960, pp. 199/218. Classiques Garnier.

Verdere verbreiding van de term romantique

Het neologisme romantique, ingevoerd door Letourneur, De Girardin en Rousseau, werd niet onmiddellijk door anderen overgenomen. De term krijgt pas werkelijk voet aan de grond in de laatste vijftien jaren van de 18e eeuw en ontpopt zich dan snel als een modewoord. Illustratief is in dit opzicht een dialoog uit de komedie Les enlèvements, ou la vie de château en 1785:

[p. 27]

1785	ambroise: ... Un homme du village, qui a passé un an à Paris, dit qu'il faut arranger encore vos places d'une manière dont je ne puis retenir le nom, Pitt...
	le chevalier: Pittoresque.
	ambroise: Oui, pittoresque, et pour que cela soit rom...
	la marquise: Romanesque.
	ambroise: Oui, mais encore un autre rom...
	le chevalier: Romantique. Qu'il est bêtel^83

De algemene verbreiding van de term vindt haar weerslag in het opnemen in de woordenboeken. In de Encyclopédie méthodique van 1790 kan men lezen:

1790	romanesque, romantique. Ces deux mots ne sont pas synonymes. Le romanesque est ce qui appartient au roman, le romantique est ce qui lui convient ou qui a l'air de lui appartenir.^84

En in 1798 keurt men de term een plaatsje waardig in de Dictionnaire de l'Académie française:

1798	romantique, Il se dit ordinairement des lieux, des paysages, qui rappellent à l'imagination les descriptions des poèmes et des romans. Situation romantique. Aspect romantique.^85

Ten besluite van dit gedeelte vat ik het bovenstaande kort samen. Gedurende het tweede gedeelte van de 17e en driekwart van de 18e eeuw voert de term romanesque vrijwel zonder concurrentie te duchten de alleenheerschappij. Het meest verbreid is de literaire betekenis: romanachtig en vandaar overdreven, onwaar, omwaarschijnlijk etc. In minder sterke mate dient de term in de loop van de 18e eeuw ter aanduiding van een landschappelijke en psychologische betekenis als equivalent van het Engelse romantic. In het laatste kwart van de 18e eeuw krijgt de term romanesque echter concurrentie van de term romantique, die net als het Engelse romantic vooral de reactie van de beschouwer op het landschap tot uitdrukking moet brengen. Omstreeks 1800 heeft deze term de overwinning behaald op de term romanesque, die daarmee zijn landschappelijke betekenis kwijtraakt en grotendeels terugvalt op de oude betekenis van romanachtig. Daarmee beschikt men in Frankrijk over twee verschillende termen voor onderscheiden betekenissen in tegenstelling tot Engeland, waar de term romantic alleen de verschillende betekenisaspecten moet uitdrukken.

83 François, ‘Romantique’, pp. 232/233.

84 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 86.

85 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 92.

Duitsland

Verschaften de Engelse studies slechts een beperkt aantal gegevens, dank zij voornamelijk de onderzoekingen van François was het mogelijk genuanceerder de ontwikkeling van de termen romanesque en romantique in de pre-literairhistorische fase in Frankrijk te schetsen. Voor Duitsland is de situatie echter verreweg het gunstigst. Men vindt hier de uitvoerigste documentatie van het materiaal, dank zij een dubbele dissertatie die aan dit onderwerp werd gewijd.⁸⁶

86 Richard Ullmann en Helene Gotthard, Geschichte des Begriffes ‘Romantisch’ in Deutschland. Vom ersten Aufkommen des Wortes bis ins dritte Jahrzehnt des neunzehnten Jahrhunderts. Berlin 1927. Germanische Studien, Heft. 50.

[p. 28]

Ullmann en Gotthard, beiden leerlingen van Franz Schultz, werden bij de keuze van hun onderwerp ongetwijfeld beïnvloed door hun leermeester. Schultz immers schreef onder de veelzeggende titel ‘“Romantik” und “romantisch” als literarhistorische Terminologien und Begriffsbildungen’ een artikel, waarin hij zijn verontrusting kenbaar maakte over het klakkeloos gebruik van de in de titel vermelde termen, zonder dat er vragen over de geldigheid van het begrip, de scala van betekenissen en de historische ontwikkelingen werden gesteld.⁸⁷ In de lijvige dissertatie, die zijn beide leerlingen een drietal jaren later verdedigen, is er in dit opzicht veel goedgemaakt. Het boek geeft een royaal beeld van de verschillende betekenisaspecten ‘Vom ersten Aufkommen des Wortes bis ins dritte Jahrzehnt des neunzehnten Jahrhunderts’. Helaas wordt de overstelpende hoeveelheid materiaal niet altijd even helder en systematisch geordend, hetgeen aan de overzichtelijkheid van het werk vrij veel afbreuk doet.⁸⁸ Beide auteurs nemen aan, dat op dezelfde wijze als dit in Frankrijk gebeurde, het woord vanuit Engeland zijn weg naar Duitsland heeft gevonden. Zij onderscheiden daarbij een tweetal ‘Invasionen’. De eerste, aanvangend in de zeventiende eeuw, introduceert de grondbetekenis ‘wie in den Romanen’ en alle daarvan afgeleide betekenisaspecten. De tweede invasie zet halverwege de achttiende eeuw in onder invloed vooral van de Engelse roman en brengt een specifiek landschappelijke betekenis over. Alvorens het verloop van deze beide invasies te schetsen, wil ik een kritische aantekening plaatsen bij het gebruik van deze termen. Hoewel uit systematisch oogpunt geheel begrijpelijk gekozen, lopen deze militante termen het gevaar de werkelijke gang van zaken al te zeer te schematiseren. De woordgeschiedenis dreigt door deze metaforen als een soort krijgsgeschiedenis geïnterpreteerd te worden, met teveel nadruk op de beschouwing achteraf. De achttiende- en negentiende-eeuwse gebruiker miste een dergelijk panoramisch uitzicht op zijn woordenschat. Voor hem bestonden er geen invasies, maar een vrij vaag betekeniscomplex, waaraan steeds nieuwe aspecten werden toegevoegd. Niet altijd was het duidelijk welke betekenis in een bepaalde context werd geactueerd. Bij Ullmann en Gotthard wordt door de term invasie een grotere overzichtelijkheid gesuggereerd dan in werkelijkheid wel bestond. En daarmee gaat een bepaald aspect van de geschiedenis van de

87 Franz Schultz, ‘“Romantik” und “romantisch” als literarhistorische Terminologien und Begriffsbildungen’ in Deutsche Vierteljahrsschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte2 (1924), pp. 349/366.

88 Zie voor verdere gegevens o.a. Ludwig Hirzel, ‘Romantisch’ in Zeitschrift für deutsches Alterthum und deutsche Litteratur 26 (1882), pp. 192/193; Ludwig Hirzel, ‘Romantisch’ in Anzeiger für deutsches Alterthum und deutsche Litteratur 15 (1889), pp. 223/226; Alfred Biese, ‘Zur Geschichte des Romantischen’ in Zeitschrift für vergleichende Litteraturgeschichte und Renaissance-Litteratur, neue Folge 1 (1887/1888), pp. 259/263; J.U. Walz, ‘Zum Sprachgebrauch des 18. Jahrhunderts’ in Zeitschrift für deutsche Wortforschung 12 (1910), pp. 173/199; Raymond Immerwahr, ‘The first romantic aesthetics’ in Modern language quarterly 21 (1960), pp. 3/26; Raymond Immerwahr, ‘The ascending romantic view in the eighteenth century’ in Publications of the English Goethe Society, new series vol. 36 (1966), pp. 1/36; Raymond Immerwahr, ‘German romanticism and the unity of romantic imagination’ in On romanticism and the art of translation. Studies in honor of Edwin Hermann Zeydel, ed. Gottfried F. Merkel, Princeton University Press 1956, pp. 67/82; Herbert Mainusch, Romantische Ästhetik, Berlin 1969, pp. 146/177; Hans Robert Jauss, ‘Literarische Tradition und gegenwärtiges Bewusstsein der Modernität’ in Literaturgeschichte als Provokation, Frankfurt am Main 1970, pp. 11/66; verder de respectievelijk in noot 28 en 20 genoemde studies van Baldensperger en Jost.

[p. 29]

term verloren: het vaak ondoorzichtige karakter van het woord voor de gebruiker.

Romantisch: zoals in de roman, romanachtig

De aan Engeland ontleende term romantisch heeft ook in Duitsland de grondbetekenis van romanachtig, zoals in de romans. Net als in Engeland bestaan er naast de vorm romantisch een aantal varianten, die ten dele ouder zijn: romanisch, romansch, romanizisch, romanig en romanhaft. Men komt in 1663 de combinatie romansche Schreibart⁸⁹ tegen, uit 1685 stamt auf romanische Weise,⁹⁰ uit 1693 Romanizische Sprache.⁹¹ De vorm romanig duikt zelfs in 1794 nog op.⁹²

De term romantisch signaleren Ullmann en Gotthard voor het eerst in 1698, maar Baldensperger geeft reeds een voorbeeld uit 1695. In het te Genève uitgekomen Neues und ausführliches Dictionnarium oder Wörterbuch in dreien Sprachen wordt hij gebruikt als verklarend synoniem voor romanesque:

1695	romanesque, fabelhaft, romantisch.^93

Het feit, dat de term romantisch hier in een woordenboek voorkomt zou er op kunnen wijzen, dat de term op het einde van de 17e eeuw al een zeker burgerrecht heeft verkregen. Aan de hand van de gegevens die Ullmann en Gotthard verschaffen, moet men echter concluderen, dat het gebruik van het adjectief romantisch toch vrij laat van de grond komt. Hun eerste voorbeelden vinden zij trouwens niet in Duitsland, maar in Zwitserland. Een kroongetuige is hier de theoloog Heidegger. Onder de welsprekende titel Mythoscopia romantica oder Discours von den so benannten Romans schrijft Heidegger in 1698 een felle veroordeling van de fantastische avonturenromans vol erotische uitweidingen. Herhaaldelijk gebruikt hij de termen romantisch en romanisch in zijn vernietigend requisitoir. Ik geef uit een overstelpend materiaal één voorbeeld:

1698	So bald sie [= de lezers] die Romans recht gekostet, fangen sie an sich Romantischer Galantereyen zubefleissen: Ein Muster ist, dass sie stracks einen Romanischen Stylum in den Briefen annehmen, mit erdichteten oder Fürstlichen Nahmen, Traum-erzehlungen u.d.g. gleich jennen spielen lehrnen.^94

Heideggers Franse collega Huet had door zijn positieve instelling tegenover het romangenre aan het daarbij behorende adjectief romanesque een neutrale betekenis, romanachtig, zoals in de roman, geschonken, Heidegger daarentegen geeft door zijn scherpe afwijzing van de roman automatisch ook aan het adjectief pejoratieve betekenisaspecten mee. Romantisch heeft bij hem dan ook vrijwel altijd bijbetekenissen als onwaar, overdreven, fantastisch etc.

In tegenstelling tot Engeland en Frankrijk blijven de voorbeelden van het gebruik van de term romantisch in de eerste helft van de 18e eeuw in Zwitserland uiterst schaars, terwijl ze voor Duitsland zelfs geheel ontbreken. De term is nog enigszins pejoratief geladen, wanneer Bodmer in 1724 over een ‘all-

89 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 20.

90 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 30.

91 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 35.

92 Ullmann/Gotthard, Geschichte, p. 16.

93 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 35.

94 Gotthard Heidegger, Mythoscopia romantica oder Discours von den so benannten Romans, Faksimile Ausgabe. Ed. Wolter Ernst Schäfer, Zürich 1969, p. 116. Ars poetica, Texte Bd. 3.

[p. 30]

zuromantische Schrift’ spreekt.⁹⁵ In 1734 gebruikt een anonieme correspondent van de Teutscher Bernischer Spectateur, eveneens in pejoratieve zin, voor het eerst het substantief Romantist als antipode van de historicus:

Es hätte Curtius sich selbst und Alexander dem Grossen viel grössere Ehre angethan, wann er seine Heldenthaten nach der puren Wahrheit beschrieben. Allein dies ware ihm nicht möglich, prostituirte also seinen Helden und sich selbst, und wurde aus einem Historico jezuweilen ein Romantist.⁹⁶

Van een meer positieve waardering getuigt het voorkomen van de term in Breitingers Fortsetzung der kritischen Dichtkunst uit 1740. Sprekend over een ‘romantische Begebenheit’ concludeert hij:

Je mehr dergleichen Beiwörter in einer Redensart sind, desto schöner und wahrhaft romantisch ist sie auch.⁹⁷

Door Breitinger wordt het genre van de roman, ondanks het feit, dat avontuurlijke en onwaarschijnlijke gebeurtenissen het hoofdbestanddeel vormen, positief gewaardeerd. Deze waardering weerspiegelt zich nu ook in het adjectief.

Bovenstaande schaarse voorbeelden stammen alle uit Zwitserland. Naar aanleiding van het ontbreken van vindplaatsen in Duitsland in de eerste helft van de 18e eeuw, moeten Ullmann en Gotthard dan ook concluderen:

So hätten wir die eigentümliche Tatsache zu verzeichnen, dass unser Wort scheinbar unvermittelt vom äussersten Südwesten zum äussersten Nordosten überspringt, um bei Gerstenberg und Herder eine Auferstehung zu feiern, die alsbald seine grosse Zukunft vorausahnen lässt.⁹⁸

Wanneer op het eind van de jaren '50 van de achttiende eeuw de term romantisch in Duitsland eindelijk opduikt, is dat in een landschappelijke betekenis. Volgens Ullmann en Gotthard krijgt het adjectief in de betekenis van romanachtig pas werkelijk voet aan de grond onder invloed van deze landschappelijke invasie. Met betrekking tot Duitsland is dus de tweede invasie eigenlijk de eerste geweest. Dat is een gang van zaken die tegengesteld is aan het verloop in Engeland en Frankrijk, waar immers de landschappelijke betekenis zich heeft losgemaakt uit de grondbetekenis romanachtig. Over de landschappelijke betekenis straks meer. Hier wil ik zeer in het kort aandacht besteden aan enkele aspecten van de term romantisch in de betekenis romanachtig. Ullmann en Gotthard blijven uiterst vaag aangaande de éérste voorbeelden van romantisch in deze literaire betekenis, zij schenken meer aandacht aan de verschillende betekenisnuances. Wellicht het oudste voorbeeld werd door Baldensperger opgetekend. Het betreft een citaat uit de Grandison-vertaling:

1753	[...] wenn sie ein wenig Romanhaftes im Kopfe hat, und ihr Liebhaber sehr viel List und Geschicklichkeit zu schmeicheln besitzt: so wird sie diese romantische Art zu denken für Grossmuth halten.^99

95 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 19.

96 Ludwig Hirzel, ‘Romantisch’ in Zeitschrift für duetsches Alterthum und deutsche Litteratur 26 (1882), p. 193.

97 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 19.

98 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 20.

99 Baldensperger, ‘“Romantique”’, p. 61.

[p. 31]

Jost citeert daarentegen naar de tweede druk uit 1759, waar romantisch weer vervangen is door romanhaft:

[...] denn wie sie ein wenig Romanhaftes im Kopfe hat, und ihr Liebhaber sehr viel Zeit und Geschicklichkeit zu schmeicheln besitzt, so wird sie diese romanhafte Art zu denken für Grossmut halten.¹⁰⁰

In de jaren '6o wordt de term, zij het nog sporadisch, gehanteerd door figuren als Herder, Kant en Wieland. Zij hebben ongetwijfeld bijgedragen tot de verdere verbreiding van de term. Een andere belangwekkende impuls ging uit van de Engelse sentimentele roman. Romantische Liebe wordt onder invloed daarvan bijna tot een staande uitdrukking. Men spreekt over een romantisches Mädchen, het romantische Zimmer der Geliebten en romantische Zärtlichkeit.¹⁰¹ In 1769 duikt de term voor het eerst op in een titel. Meister geeft dan een Sammlung romantischer Briefe uit. Het is het begin van een usance, die in de jaren tachtig een onafzienbare stroom van Romantische Wälder, Romantische Vierteljahrsschriften, Romantische Gemälde en Romantische Bardiete zal doen verschijnen.

In de twee laatste decennia van de 18e eeuw heeft de term romantisch ook ingang gevonden bij zeer brede lagen van de bevolking. Als pasmunt van een groot publiek wordt het adjectief op zoveel zaken en situaties toegepast, dat de term semantisch sterk devalueert. In Duitsland doet zich zo de merkwaardige situatie voor, dat de term tot een modewoord is gedegradeerd alvorens een herijking door de Duitse theoretici te ondergaan.

Voor zeer velen stond omstreeks 1800 romantisch gelijk met wonderbaarlijk en fantastisch. Vandaar, dat de term bij uitstek geschikt was ter aanduiding van de fantasiewereld van de opera en alle sprookjesachtige en legendarische stukken die op het toneel werden gebracht. Zeer vaak vindt men de mening uitgesproken, dat Schillers Die Jungfrau von Orleans slechts daarom eine romantische Tragödie heet, omdat het stuk een wonderbaarlijke gebeurtenis behandelt. Jean Paul gaat zelfs zo ver om het romantische met het wonderbaarlijke te identificeren.

Een speciale nuance verkreeg de term romantisch nog, wanneer men het woord in combinatie met historisch hanteerde. Een periode werd romantisch genoemd, wanneer deze zover van de beschouwer afstond, dat men haar kon gaan idealiseren. Er bestonden ‘romantische Jahrhunderte’ naast minder romantische. Zo verscheen er in 1808 een werk onder de titel Charaktere aus den romantischen Jahrhunderten, waarmee men historische en volstrekt geen mythologische of legendarische zaken bedoelde. Het invoeren van fictieve elementen in geschiedkundige werken werd niet afgekeurd, maar hogelijk toegejuicht. Ullmann en Gotthard citeren uit Der Freimütige van 1805 de volgende uitspraken:

Jede Geschichte, die Genuss gewähren soll, muss romantisches Interesse besitzen; jedes historisch-romantisches Gemälde, das der Beachtung wert sein soll, geschichtliche Wahrheit haben.¹⁰²

Und wird nicht jede Geschichte unter der Feder des Geschichtsschreibers, der mit den eigentlich zu seinem Berufe gehörenden Talenten und mit Wärme des Gefühls an sein Werk geht, zum romantischen Bilde?¹⁰³

100 François Jost, ‘Romantique: la leçon d'un mot’, p. 206, noot 1.

101 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 24.

102 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 30.

103 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 30.

[p. 32]

Tenslotte dien ik nog te wijzen op een tendens om romantisch los te koppelen van romanhaft. Sommige auteurs en critici interpreteerden het romantische als het louter fictieve in de zin van ‘etwas Idealisiertes und Gestaltetes’¹⁰⁴ en waren geneigd het onwaarschijnlijke en het fantastisch-wonderbare op de term romanhaft over te dragen. Zo kan een criticus opmerken:

Der Plan ist teils zu arm, teils zu unwahrscheinlich und romanhaft, welches ich nicht mit romantisch zu verwechseln bitte.¹⁰⁵

Wanneer men in het tijdschrift Europa aan de roman de eis stelt, dat deze romantisch moet zijn, dan betekent dat niet, dat deze roman ‘überspannt’ of ‘romanhaft’ moet zijn, maar dat de geest der poëzie er in moet heersen, ‘der die Schilderungen der Natur, der Charaktere und Begebenheiten in einem gewissen Sinn beleben und durchwehen muss, um sie zu einem romantischen Gedicht oder Roman zu bilden’.¹⁰⁶

Rond 1800 behoort de term romantisch in de betekenis van romanachtig en daaraan verwante betekenisaspecten tot de taalschat van alle lagen van de bevolking. In enkele decennia heeft zich deze overgang van een vrij negatief geladen betekenisdrager naar een modieuze en vrijwel uitsluitend positief geladen term voltrokken. Om met de woorden van Ullmann en Gotthard te besluiten:

Kurz, es gab kein Gebiet der Literatur und Kunst, das nicht ‘romantisch’ war oder so genannt werden konnte.¹⁰⁷

104 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 34.

105 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 34.

106 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 34.

107 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 36.

Romantisch: met betrekking tot de natuur

Die zweite Invasion, die des englischen bürgerlichen Romans und seiner Kultur, mischt sich zwar meist in kurzer Zeit mit den überkommenen Bedeutungen der ersten Invasion, aber ihre wesentliche Grundlage ist das Naturgefühl, dessen Auswirkung sich mühelos zwischen den Bastardgebilden verfolgen lässt.¹⁰⁸

In Duitsland heeft men aanvankelijk moeite met de verwoording van de in de achttiende eeuw groeiende natuurontvankelijkheid. Of misschien is het beter te zeggen, dat deze nieuwe houding ten opzichte van de natuur in Duitsland nog zo weinig ontwikkeld was, dat men daardoor bij de vertaling van het Engelse romantic in landschappelijke betekenis voor problemen kwam te staan. Wanneer Richardson in zijn Clarissa bijvoorbeeld spreekt over ‘the romanticness of the place’ komt de Duitse vertaler tot de moeizame parafrase:

[...] sie sey so artig als sie in einer Romaine erdichtet zu werden pflegte.¹⁰⁹

De toepassing van de term romantisch op het landschap vindt in Duitsland plaats dank zij de Thomsonvertalingen, zij het niet via de vroegste overzettingen. Wanneer Brockes in 1745 The seasons vertaalt, worden de regels ‘Where the dun umbrage o'er the falling stream Romantic hangs’ vertaald met ‘wo die grüne Schatten-Nacht den weiss-beschäumten Wasser-Fall romanisch

108 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 15.

109 J.U. Walz, ‘Zum Sprachgebrauch des 18. Jahrhunderts’ in Zeitschrift für deutsche Wortforschung 12 (1910), p. 194.

[p. 33]

schwärzt und dunkel macht’¹¹⁰ en ‘in romantic view’ wordt tot ‘im fabelhaftigen Gesicht’.¹¹¹ Pas in 1757, in de vertaling van Tobler, wordt romantic tot romantisch:

[...] wo die schwarzbraune Umlaubung romantisch über den fallenden Strom hängt.¹¹²

Thomson hanteert de term romantic ter aanduiding van het woeste Schotse berglandschap, dat bij de toeschouwers gevoelens van vrees en ontzag opwekt. Het ligt dan ook voor de hand, dat in de eerste zelfstandige Duitse toepassingen de term vrijwel uitsluitend met het hooggebergte in verband gebracht wordt: rotsen, afgronden, onherbergzame streken zijn bij uitstek geschikt om als romantisch gekwalificeerd te worden. Vaak acht men de term romantisch alleen niet toereikend en voegt men er het versterkend epitheton wild aan toe. Deze manoeuvre bewerkstelligt op zijn beurt weer een verzwakking van de betekenis van romantisch, zodat in bepaalde gevallen de term zelfs een tegenstelling tot wild gaat inhouden. Ullmann en Gotthard geven een voorbeeld uit de Teutscher Merkur van 1787, waar over ‘wilde, aber romantische Engen bei Cluse’ gesproken wordt.¹¹³

Naast wild-romantisch is ook de combinatie schön-romantisch in zwang. Daarmee wordt verwezen naar de minder imponerende, meer lieflijke oorden, waar het goed toeven is. Zo spreekt men bijv. in 1801 over de ‘schöne, romantische arkadische Täler’.¹¹⁴ Aan de ene kant dient de term dus ter karakterisering van de wilde, onherbergzame natuur, aan de andere kant ter omschrijving van bij uitstek lieflijke, arcadische streken.

Een uitgebreide toepassing van de term kan men aantreffen in de theorieën over de tuinarchitectuur. Immerwahr heeft in dit verband terecht gewezen op de belangrijke bijdrage van de Kielse hoogleraar Hirschfeld.¹¹⁵ Zijn Theorie der Gartenkunst (1779-1785) bevat geen louter eclecticisme ten opzichte van de Engelse tuintheorie, maar is in verschillende opzichten een oorspronkelijke bijdrage tot de tuintheorie. Hirschfeld onderscheidt een viertal fundamentele tuintypen, waarvan de romantische er een is. Talrijke definities van het land-schappelijk-romantische kan men in dit vijfdelige werk tegenkomen. Ik geef één voorbeeld:

In romantischen Gegenden sind Felsen von einer vorzüglichen Wirkung [...] Je abwechselnder, kühner, verwickelter, seltsamer und abentheuerlicher ihre Gestalten und ihre Zusammensetzungen sind, je auffallender sie gegen die benachbarten Theile abstechen, desto treffender sind sie zu jener Wirkung.¹¹⁶

Van de als romantisch beschreven tuinen kan de term gemakkelijk overgaan op de artificiële bouwsels in deze tuinen en de ruïnes van oude kastelen in een

110 Alfred Biese, ‘Zur Geschichte des Romantischen’ in Zeitschrift für vergleichende Litteraturgeschichte und Renaissance-Litteratur, neue Folge 1 (1887/1888), p. 260, noot 3.

111 Biese, ‘Zur Geschichte des Romantischen’, p. 260. noot 3

112 Biese, ‘Zur Geschichte des Romantischen’, p. 260.

113 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 40.

114 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 40.

115 Raymond Immerwahr, ‘The first romantic aesthetics’ in Modern language quarterly 21 (1960), pp. 3/26. Volgens Immerwahr wordt in de tuinanalyses van Hirschfeld en zijn Engelse voorgangers de term romantisch reeds op een wijze geïnterpreteerd die nog maar weinig verschilt van de specifieke betekenis die Friedrich Schlegel en Novalis aan de term zullen hechten.

116 Immerwahr, ‘The first romantic aesthetics’, p. 19, noot 34.

[p. 34]

bekoorlijk landschap. Niet langer heten deze bouwwerken romantisch, omdat men ze frequent in romans kan tegenkomen, maar omdat ze vaak in het als ‘romantisch’ ervaren landschap voorkomen.

Ullmann en Gotthard maken een onderscheid tussen romantisch in deze louter landschappelijke betekenis en een romantisch, waarin ook aandacht geschonken wordt aan de reacties van de beschouwer op dit landschap. Het lijkt mij echter uiterst moeilijk vast te stellen, wanneer dan het ene en wanneer het andere betekenisaspect geactueerd wordt. We hebben hiervoor gezien hoe in Engeland en Frankrijk van het begin af aan in de termen romantic en romantique deze persoonlijke reactie mede werd uitgedrukt en het lijkt mij voor de hand te liggen, dat men in Duitsland bij de ontlening van het landschappelijk gebruik van de term romantisch aan Engeland deze betekenisaspecten ook heeft overgenomen. Hoe dit ook zij, in deze landschappelijke betekenis geeft de term aan ‘was aus dem Eindruck der Landschaft, aus dem Wunderbaren, aus dem Vergangenen und schliesslich aus dem bindenden Geist des empfindsamen Ichs zusammenwirkt zu einem einzigen starken Gefühl’.¹¹⁷ Niemand heeft dit ‘romantische iets’ van het landschap beter uitgedrukt dan Goethe, met wiens woorden ik dit gedeelte over het landschappelijk gebruik in Duitsland wil besluiten:

Das sogenannte Romantische einer Gegend ist ein stilles Gefühl des Erhabenen unter der Form der Vergangenheit oder, was gleich lautet, der Einsamkeit, Abwesenheit, Abgeschiedenheit.¹¹⁸

117 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 48.

118 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 51.

Romantisch: met betrekking tot de mens

Ullmann en Gotthard besteden een apart hoofdstukje aan een derde betekenisaspect van de term romantisch in de pre-literairhistorische fase: romantisch met betrekking tot de mens, in de zin van overdreven, geëxalteerd. In die zin beschouwen zij de term romantisch zelfs als een sleutelwoord in de strijd tussen verlichting en sentimentaliteit. In deze betekenis is het woord zo pejoratief geladen, dat zelfs de grootste dwepers niet als romantisch bekend willen staan. Zo maakt Goethes Werther aan Lotte ‘ohne romantische Überspannung’¹¹⁹ het besluit bekend te willen sterven en volgens Herder moeten brieven ‘Ausgüsse sein, nicht bloss romantisch, sondern “menschlich teilnehmend, wahr”’.¹²⁰

De pejoratieve gevoelswaarde van de term romantisch in psychologische zin wordt vaak duidelijk door de context. Herhaaldelijk stoot men op combinaties als ‘romantische Torheit’, ‘romantische Überspannung’, ‘romantische Fratzen’, ‘romantische Grillen’ en een ‘romantisches und eitles Geschöpf’.¹²¹ Toch bespeuren Ullmann en Gotthard in het gebruik van deze psychologische betekenis een langzame verschuiving naar een meer positieve betekenislading. Een zekere overgang zou men bij Lenz kunnen aantreffen:

Es war [...] immer in seinen Ausdrücken etwas romantisch, welches mir um soviel besser gefiel.¹²²

119 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 56.

120 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 56.

121 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 63.

122 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 62.

[p. 35]

Voor een bij uitstek positieve betekenislading verwijzen de beide auteurs o.a. naar Herder, die Berkeley een ‘menschliebendes Herz’ en een ‘romantische Seele’ toedicht en Bürger als ‘sehr verliebt und von entzückendem romantischen Gefühl’ karakteriseert.¹²³

Tot zover dit korte verslag van de ontwikkeling van de term romantisch in de pre-literairhistorische fase in Duitsland. Ten behoeve van de overzichtelijkheid heb ik slechts aandacht geschonken aan de hoofdlijnen van deze evolutie. Ik ben mij er van bewust, dat op deze wijze een aantal simplificeringen zijn opgetreden die men in de genuanceerde, maar weinig overzichtelijke studie van Ullmann en Gotthard niet zal aantreffen. Evenals in Engeland en Frankrijk kan men in Duitsland een drietal onderscheiden, zij het nauw samenhangende betekenissen van de term romantisch in de pre-literairhistorische fase tegenkomen: literair (romanachtig, en vandaar onwaar, overdreven, wonderbaarlijk etc.), landschappelijk (ontzagwekkend, betoverend, bekoorlijk) en psychologisch (overdreven, geëxalteerd).

123 Ullmann / Gotthard, Geschichte, p. 65