Gezangen mijner jeugd

[p. 14]

11. Aan de maane (17) ^11.

Schoone maan, zeg, ziet gij heden,

daar gij 't halve rond bespied, ²

Schoone maan, zeg, ziet gij heden

mijn geliefde Fillis niet?

Ja, gij ziet haar, want geen wolkje

dekt uw helderblinkend oog;

Gij kunt onverhinderd tuuren

van den hoogen starrenboog.

Onverhinderd! ach! wat zeg ik?... ⁹

dak of vengster zal misschien ¹⁰

11. Aan de maane. Een van de poëtische hoogtepunten uit deze bundel; als zodanig dan ook zeer geprezen door o.a. J. Kinker en Willem de Clercq. Het melodieus, lyrisch karakter is mede een gevolg van de klankrijkdom(cf. vs. 7/8), de trocheïsche regelmaat en vooral van het gedurig herhalen van woorden, regels en eenmaal zelfs (met lichte variatie) van een hele strofe. Geen wonder dat dit in de zomer van 1780 ontstane gedicht spoedig tot volkslied geadopteerd werd. In de tweede druk van GmJ. uit 1790 was Aan de Maane voorzien van een door J.D. Diemer gekomponeerde zangwijs. Toch schijnen de volksliedbewerkingen hun populariteit hoofdzakelijk te danken aan 19e-eeuwse duitse melodieën. Zie hierover het art. van Tj.W.R. de Haan, Liederen van Jacobus Bellamy. Volgens hem vindt men in nr. 11 ‘een-en-al de tedere maankultus, die de preromantiek zo zeer karakterizeert’ (p. 160). Vergelijken we het gedicht echter met nr. 40, dan konstateren we toch een aanzienlijk verschil in toon. Laatstgenoemd maangedicht met zijn sakraal karakter kan inderdaad kenmerkend heten voor de preromantische maangevoeligheid; nr. 11 daarentegen is veeleer speels-bevallig en hoort daarom thuis in de wereld van het rococo.

2 daar: terwijl.

9 Zelfcorrectie (correctio), d.i. ‘die Verbesserung einer eigenen Äusserung, die als unpassend vom Redner selbst erkannt wird oder vom Publikum vielleicht als unpassend angesehen werden könnte.’ (Heinrich Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik, München 1960, §§ 784-786).

10 vengster: gevelariseerde vorm van venster die reeds in het mnl. voorkomt; volgens Ts. 57 (1938), p. 28, gold in het 18e-eeuwse Den Haag vengster geenszins als plat maar zelfs als beter dan de ongevelariseerde vorm.

[p. 15]

 

U, ô Nachtvorstin, beletten, ¹¹

 

om mijn' levenslust te zien. ¹²

 

Nijdig dak, afgunstig vengster! ¹³

 

laat het oog der zuivre maan

15

Door uw digtgevoegde reeten

 

Bij mijn lieve Fillis gaan!

 

Maar, zoo gij, ô lust des Hemels,

 

mijn bevallig meisje ziet,

 

Zeg dan dat heur trouwe minnaar

20

Haar zijn ted're groete biedt.

 

Zeg, met een verhelderd blikje,

 

door een' schitterender gloed,

 

Schoone Fillis, 't is uw minnaar,

 

die u door mijn straalen groet. ^23-24

25

Nachtverlichtster, stiltekweekster,

 

ziet gij mijne Fillis nu?

 

Mooglijk ziet zij, tederdenkend

 

aan heur minnaar, thans op u! ^27-28

 

Mooglijk denkt zij, opwaards ziende;

11 Nachtvorstin: als benaming voor de maan ook bij Bilderdijk en Helmers (WNT. IX, 1149). Het gedicht bevat verderop nog vijf omschrijvingen (perifrasen), nl. lust des Hemels (vs. 17), Nachtverlichtster, stiltekweekster (vs. 25) en Hemeldogter, wellustwekster (vs. 37). Een dergelijke reeks van omschrijvende aansprekingen is een geliefd stijlprocédé bij renaissance-dichters. Jac. Smit, Driemaal Huygens, Assen 1966, p. 50-55; 75-79, noemt enkele vbb., onder andere Huygens' Voorhout, vs. 410-424 met 28 achter elkaar geplaatste zonomschrijvingen. Daniel Heinsius roept, op het voetspoor van Ronsard, in zijn Lof-Sanck van Bacchus deze god aan met een stortvloed van omschrijvende benamingen (vs. 609 vv.). Aanvankelijk, bij de invocatio van een antieke god, beoogt deze aanspreekwijze een hiëratische sfeer op te roepen, waarbij alle facetten van het goddelijk wezen tot hun recht kunnen komen (cf. thans nog de titels van vorst of vorstin in officiële stukken). Bij de renaissance-dichters heeft de opeenstapeling van bijnamen vaak een komische bedoeling.

12 mijn' levenslust: nl. Fillis; cf. ook nr. 21, vs. 17.

13 Nijdig: jaloers (germanisme; cf. het duitse neidisch).

23-24 De maan treedt in het volkslied dikwijls op als liefdesbode. De Haan, p. 161, geeft enkele (duitse) voorbeelden.

27-28 ziet...op: kijkt naar; 27 en 29 chiastische parallellie.

[p. 16]

30

daar gij 't halve rond bespied,

 

Schoone maan, zeg, ziet gij heden

 

mijn' geliefden Damon niet? ³²

 

Mooglijk zendt zij ook een zugtje

 

van verlangen naar mij heen.

35

Vang dit zugtje, schiet het weder

 

met uw straalen mij beneên! ³⁶

 

Hemeldogter, wellustwekster, ³⁷

 

blijf ons beider oogenlijn, ³⁸

 

En laat uw vergulde straalen

40

immer onze boden zijn!

32 Damon: traditionele herdersnaam in pastorale en minnepoëzie; komt reeds voor in de derde en achtste Ecloga van Vergilius.

36 mij: naar mij.

37 Hemeldogter: niet in WNT; wellustwekster: wellust hier in de betekenis van ‘genoegen’.

38 oogenlijn: samenstelling van oog en lijn (richting); betekent letterlijk: richting die de ogen volgen; vandaar ook gedragslijn, richtsnoer; cf. WNT. X, 2305, dat spreekt van ‘een ongemeen woord’ en slechts twee bewijsplaatsen bij Kinker en Immerzeel (begin 19e eeuw) vermeldt. De Haan, p. 163, vat oogenlijn hier m.i. ten onrechte op als ‘oogappel, lieveling (letterlijk: oogje).’