De Betuwe

Valburg

De gemeente Valburg bestaat uit het voormalige panderambt Valburg, een onderdeel van het ambt Over-Betuwe, de heerlijkheid Loenen en Wolferen, de heerlijkheid Homoet, en is op 1 juli 1955 met het grootste gedeelte van de op die datum opgeheven gemeente Hemmen, uitgebreid. Tot de gemeente Valburg behoren de dorpen Andelst, Hemmen, Herveld, Oosterhout, Slijk-Ewijk en Zetten en de buurtschappen Homoet, Loenen en Wolferen. Het gemeentehuis bevindt zich in Herveld. (Martens, Marken, blz. 165, 166).

[p. 360]

Andelst

Het dorp kenmerkt zich door een onregelmatige, doch in hoofdzaak ronde structuur, waarin de kerk centraal is gelegen. Het is mogelijk deze dorpsaanleg in verband te brengen met de oudst bekende landbouwontginningen in de Betuwe, die van Merovingische oorsprong zijn. (Bull. K.N.O.B. 1958, kol. 101, fig. 2). Oudheidkundige bodemonderzoek heeft aangetoond, dat Andelst sedert de Romeinse tijd continu bewoond is geweest. (O.M.R.O.L., N.R. xxx, 1949, blz. 84).

⁺ Teg. Staat iii, blz. 252; van der Aa i, blz. 261.
⁺ Volgens een bij Sloet afgedrukt, doch in het Oorkondenboek Sticht Utrecht als zijnde vals niet opgenomen gedeelte van een oorkonde, zou de abdij Werden in 855 een mansus geheten Godelec in Andassale in insula Batua verkregen hebben (Sloet, nr. 45; Oork. St. Utr., nr. 69). Bij de verdeling van de Betuwe in Over- en Neder-Betuwe in 1327 door Reinald ii, werd Andelst de standplaats van een ambtman. De bank te Andelst werd in de open lucht op zondag na Pasen gespannen. In 1446 is deze gerichtsbank verplaatst naar Valburg.

⁺ Exc. Rom. iii, blz. 113.

⁺ DE HERVORMDE KERK oorspronkelijk aan de H. Vitus gewijd staat in het oude kerkhof, midden in het dorp, geheel vrij. Het gebouw ligt niet op het hoogste punt van de woerd, maar er naast. Zowel de kerk als de toren zijn eigendom der kerkelijke gemeente. Fig. 96, pl. cxxxvii, afb. 332, pl. cxxxviii, afb. 333, 334, pl. cxl, afb. 339.

⁺ Joosting en Muller i,1, blz. 103; ii, blz. 431; Vermeulen i, blz. 205; Gelre xxxiii, 1930, blz. xvii; Gelre xxxiv, 1931, blz. xxii; Oudheidk. Jaarb. 1931, blz. 28; Duizend jaar bouwen i, blz. 186, 187; Kok, Patrocinia, blz. 87, 88.
⁺ F.N.M. Eijck van Zuijlichem, Le Style ogival des églises du royaume des Pays-Bas, Utrecht 1863, pl. x, nr. 1.
⁺ De vroegste vermelding van deze parochie is uit het jaar 1330 (K. Heeringa, Inv. v.h. arch. v.h. kap. ten dom Utrecht, 1929, nr. 1376). De kerk komt verder in 1395 voor in de kerkenlijst van de dom. Volgens het omstreeks 1200 opgestelde Liber Camerae bezat het domkapittel in dat jaar de tienden in Herveld en Andelst en het collatierecht van de kerk te Herveld. Volgens het Rechtsboek van de Dom door Hugo Wstinc in 1342 opgesteld, bezat de proost van het Domkapittel het collatierecht van Andelst. Kok veronderstelt nu, dat Andelst een dochterkerk van Herveld geweest zou zijn, en tussen 1200 en 1330 van die kerk is afgescheiden. In de kerk was een vicarie van St. Antonis gevestigd, vermeld in de xviie eeuw (W.v.R., blz. 17). Na de Hervorming tot 1631, en van 1639-1649, is Andelst-Indoornik gecombineerd geweest met Hemmen. Van 1649-1657 was de kerkelijke gemeente zelfstandig, doch sedert 1657 was zij met Zetten verenigd. (Nw. Kerkel. Handb. 1878, blz. 54). Blijkens een gedenksteen is het koor in 1440 opgericht, en jaarankers in de noorder-schipmuur duiden op een vernieuwing van die muur in 1794. In de jaren 1928-1930 is het gebouw door architect H.J. Tiemens gerestaureerd. Bij deze herstelwerken moest de fundering van de zuider-muur nagenoeg geheel worden vernieuwd. Er werden vijf rondboog vensters aangebracht naar voorbeeld van één oorspronkelijk, dat in gedichte vorm bewaard was, pl. cxxxviii, afb. 333. Van twee andere waren fragmenten bewaard. De noordzijde, waar aanvankelijk drie grote vensters voorkwamen, telt er na de restauratie vijf, enigszins naar analogie van de zuidelijke. Verder werden bestaande aanbouwsels verwijderd, en werd de late, houten zoldering van het koor weggebroken.
Uitgebreide opgravingen binnen de kerkruimte hebben niet plaatsgevonden; wel zijn drie, boven elkaar gelegen vloeren gevonden, waarvan de onderste 75 cm beneden de tegenwoordige kerkvloer lag. Niet met zekerheid is komen vast te staan, dat de oude kerk een koor heeft gehad; in ieder geval zijn geen sporen van een absis gevonden.
De tekening van de kerk bij Eijck van Zuijlichem geeft de romaanse toestand ongewijzigd weer.

+ literatuur

+ geschiedenis

+ romeinse vondsten

+ hervormde kerk

+ literatuur

+ afbeeldingen

+ geschiedenis

[p. 361]

Fig. 96. Andelst. Hervormde Kerk

Het kerkgebouw, één der oudste van de Betuwe, bestaat uit een éénbeukig schip,⁺ van breuk- en baksteen, met een bakstenen toren en een dito koor van drie traveeën en met een driezijdige sluiting.

Bakstenen, formaat: 25-28 × 5-6,5 cm, 10 lagen 80 cm, oranje-rood en van donkere⁺ kleur.

De toren gaat oversneden op tot de volle hoogte en is door cordonlijsten in drie⁺ geledingen verdeeld. In de bovenste geleding bevinden zich aan iedere zijde twee, dicht naast elkaar staande, kleine, spitsbogige galmgaten. De bovenste geleding wordt afgesloten door een geprofileerde, bakstenen kroonlijst met natuurstenen hoek-

+ beschrijving

+ toren materiaal

+ uitwendig

[p. 362]

stukken, die een drie lagen hoge zaagtandlijst kwam te vervangen. Hierboven verheft zich de tegenwoordige achtzijdige, met leien beklede spits, die verhoogd is om de wijzerplaten beter zichtbaar te maken. De ingang vertoonde vóór de restauratie de kenmerken van ingehakt te zijn.

⁺ De zuidgevel vormt een stalenkaart van stukken bazalt, lava, grauwacke, veldkeien, rode zandsteen, tufsteen en ijzersteen en bestaat uit een binnen- en buitenmuur, waartussen kalkmortel met scherven, stukken van Romeinse dakpannen en breukstenen. Volgens de muurankers heeft men in 1794 de op tufstenen fundering staande noordgevel in baksteen van 22 × 4 cm, 10 lagen 49 cm, opgetrokken. De westmuur van het schip, opgebouwd uit staande en liggende tufstenen platen in vrij regelmatig verband, met daartussen stukken van een grijze, leiachtige steen, heeft men intakt gelaten. De oostmuren bleken bij de restauratie ook uit tuf en veldkeien te bestaan gelijk als de zuidelijke muur.

⁺ Onder het meest oostelijke venster in de noordgevel is bij de laatste restauratie een portaal aangebouwd. Er zijn aanwijzingen gevonden, dat aan de zuidwest en noordwesthoeken van het schip steunberen, of althans verzwaringen hebben gestaan. Een met pannen gedekt zadeldak overspant het schip.

⁺ Baksteen, formaat 25-28 × 5,5-6 cm, 10 lagen 71 cm. Afdekkingen van de beren en plint waren oorspronkelijk van tufsteen.

⁺ Tussen tweemaal versneden, diepe steunberen, bevinden zich lange spitsboog-vensters, met afgeschuinde dagkanten, die bij de restauratie van natuurstenen stijlen en afzaten zijn voorzien. Om het koor loopt een geprofileerde (staaf en hol) bakstenen daklijst. Aan de noordzijde, tussen de derde beer en hoekbeer, sporen van een doorgang naar een vroegere sacristie. Het koor heeft een met lei bekleed dak, dat boven het schipdak uitkomt. De kap vertoont xvide eeuwse kenmerken.

In de hoekbeer aan de noordoost-zijde is een zandsteen, 33 × 26 cm, ingemetseld, waarop uitgewiste Gotische letters; daaronder een grijze steen.

⁺ Op de gelijkvloerse verdieping zijn slechts spitsbogige muralen te zien. De oostelijke torenwand vertoont dakmoeten.

⁺ In de westmuur van het schip, de oude buitenmuur van de kerk, voordat de toren daar tegenaan gebouwd is, zijn twee ronde openingen, die zich binnenwaarts trechtervormig verwijden, pl. cxxxviii, afb. 334. Bij de herstelwerken, zijn in deze openingen de sponningen van het glas gevonden, waaruit blijkt, dat zij als venstertjes hebben gediend toen de toren nog niet gebouwd was en bij de bouw van de toren zijn gedicht. De triomfboog in de oostmuur is vernieuwd. De wanden van het schip zijn bij de laatste herstelwerken bepleisterd, slechts in de zuider-muur heeft men dit op een klein gedeelte nagelaten, om de structuur van het muurwerk zichtbaar te stellen. Een geschilderd houten tongewelf overdekt de schipruimte. De vloer bestaat uit Naamse tegels.

⁺ Het iets inspringende koor heeft spaarnissen onder de vensters: in de noordmuur van de koorsluiting, een segmentbogige nis met de sponning van een deur en in de

+ schip materiaal

+ uitwendig

+ koor materiaal

+ uitwendig

+ toren inwendig

+ schip inwendig

+ koor inwendig

[p. 363]

oostwand een nis, in het bezit van een consecratiekruis. Mogelijk bevinden zich ook nog nissen achter de, in de koorsluiting opgestelde grafzerken. Het koor schijnt vroeger overwelfd geweest te zijn, of het is bij plannen gebleven dit te doen. Zichtbaar zijn de moeten van muralen en muurschalken. Bij de restauratie is het lage houten tongewelf vervangen door een hoger gelegen vlakke zoldering, die op de oude houten trekbalken rust.

In de zuidmuur van het koor is een zandsteen, pl. cxxxix, afb. 337, 70 × 38 cm,⁺ ingemetseld (in 1912 ontdekt), waar in Gotische minuskels gegrift staat:

int jaer ons herē mccc/en̄ xl op sunte merc dach/wart die jerste stien van/desē choer gelacht ī de eer gaeds en sinte viit. ons patroē. Rechts hiervan een, door een helm gedekt wapen, een gedoornd St. Andrieskruis. In de rechter bovenhoek een onleesbaar opschrift.

De onregelmatige opbouw met allerlei soorten natuursteen van de zuidmuur, duidt op een ontstaan⁺ in de xide, wellicht zelfs xde eeuw. De vraag blijft, of de westgevel die zoveel gaver uit tufsteen is samengesteld, wel gelijktijdig met de beide schipgevels is ontstaan? Tegen dit kerkje verrees omstreeks 1400 een eenvoudige bakstenen toren en volgens bovenvermelde stichtingssteen, is in 1440 het huidige koor gebouwd, waarvan de kap waarschijnlijk in de xvide eeuw vernieuwd is.
In 1912 zijn bij het wegruimen der banken enkele grafzerken te voorschijn gekomen, die thans in⁺ de muur van de koorsluiting zijn opgesteld. Er moeten nog meer van dergelijke stenen geweest zijn. Van der Aa vermeldt een ‘lijksteen’ van de Speijart 's van Woerden en onder het orgel zou een grote grafkelder gevonden zijn (De Wapenheraut 1911, blz. 445-446). Echter zijn bij de laatste herstelwerken slechts twee graven gevonden, één in het schip en één in het koor.

1. Zerk van gezwarte hardsteen, pl. cxxxix, afb. 336, in de noord-oostmuur van het koor, ongeveer 200 × 95 cm met het wapen Van Bemmel met een hazenwind als helmteken. Hieronder: die hooch/eedel geboo/ren baltes/van bemmell/sterft den 3/ivny a^o 1662. Kwartierwapens, links: Bemmel, Mekeren, Randwijck, Doorninc, Over-Rijn, Renes van der A, Nvlandt, Wijhe van Hernen; rechts: Domselaer, Hackfort, Broeckhuysen, Ruyter, Deelen, Mekeren, Gent, Lynden.

2. Naast voorgaande, een eveneens gezwarte zerk van gelijke grootte. Onder een doodshoofd het alliantiewapen Van Zevener-Van Bemmel boven kruiselings liggende doodsbeenderen. Hieronder links, een zandloper, rechts een brandend olielampje, en: die hooch edel ge/boore diderick/van zevener/sterft den 30/october a^o 1643 ende /johanna van/bemmell wedv/we van zevener/sterft den 14/october a^o 1665. Kwartierwapens, links: Zevener, Wely, Hackfort, Speet, Nulant, Eickell, Ruyter; rechts: Bemmell, Domselaer, Mekeren, Hackfort, Randwick, Broekhuysen, Doorninck, Ruyter.

3. Tegen de zuid-oostmuur van het koor, een gezwarte hardsteen, ongeveer 253 × 150 cm. Geheel bovenaan, twee zwevende engeltjes, een cartouche vasthoudend, waaronder: memento mortis/et in aeternvm/non peccabis/anno 1634. Hieronder het alliantiewapen Van Meeckeren-Hackfort, geflankeerd door twee vrouwefiguren, de rechtse vuur dragend in haar opgehouden rechterhand, de linkse in haar opgeheven linkerhand een krans houdend. Hier weer onder, een blanke, rechthoekige plaat; geheel beneden, twee liggende putti, één met een zandloper, de andere met een doodshoofd.

Gerrit van Meeckeren, bewoner van het Huis te Andelst, trouwde in 1616 met Geertruid Hackfort (zie: De Wapenheraut 1918, blz. 126).

+ stichtingssteen

+ bouwperiodes

+ graftekens

[p. 364]

4. Buiten de kerk, ten noorden van de toren ligt een zerk, 226 × 100 cm waarop: familiegraf/van de/weledelen heer/pieter pook van baggen/heer/van den huize andelst/anno 1828.

5. Op een hardsteen van een grafkelder ten zuiden van de toren: rustplaats/van de familie/de leeuw en van olst/te andelst/anno 1829.

⁺ Diam. 106 cm. Opschrift: otto frederik grave van lynden vrijheer van nederhemert en de voorst, amptman, richter en dykgraaf des ampts overbetuwe etc. etc. etc. i. van schravenweert, predikant van zetten en andelst a.j. van doorn kerckmeester. g. kaub. schoolmeester h. van doorn diaken. i.i. van doorn. d.v.g.d. leeuw. h. deys. i.c.v. beek. h. tap. h. roeleven. henricus petit me fecit a^o 1784.

Deze klok was door de Duitsers gevorderd en weggevoerd, doch kon na de bevrijding worden opgespoord en teruggebracht.

HET VOORMALIGE HUIS TE ANDELST lag iets ten noorden van de tegenwoordige Tielsestraat.

⁺ Geld. Volksalm. 1895, blz. 12.
⁺ Tekening door Tavenier in Ach. de Poll. inv. nr. 1203. In het Gelders Leenregister wordt het huis beschreven als volgt: Huis tot Andelst met lenen, tinsen en renten, de collatie van de St. Antonis vicarie tot Andelst, met de boomgaard en weide genaamd de Slaapkamp. De eerste vermelding is van 1628, als Gerrit van Meeckeren en zijn echtgenote Geertruid Hackfort daarmede beleend worden. Daarna kwam het huis aan de geslachten van Bemmel, de Ridder van Groenesteijn, Van Hövell en Speijart van Woerden. Na de dood van Maria Justina Catharina Speijart van Woerden, die op 24 april 1821 ongehuwd op het huis overleed, werd Andelst verkocht. Het kwam in het bezit van de familie Pook van Baggen en is later gesloopt.

⁺ VIER BAKSTENEN HEKPIJLERS, pl. cxxxviii, afb. 335 zijn nog over van twee inrijhekken aan de voormalige oprijlaan, waar die door een weg wordt gekruist. Op twee van deze hekpijlers staan stenen siervazen, xviiib, ieder met twee koppen, tamelijk grof werk. De twee overige vazen liggen in de tuin van een huisje aan de Tielsestraat.

Voor de stenen leeuwen met wapens aan het begin van de vroegere oprijlaan, zie gemeente Dodewaard.

+ klok

+ literatuur

+ afbeelding geschiedenis

+ hekpijlers

Hemmen

⁺ Van der Aa v, blz. 426-428; F. Philippi en W.A.F. Bannier, Das Gütterverzeichnis Graf Heinrichs van Dale (1188), Bijdr. en Meded. Hist. Gen. xxv, 1904, blz. 411; W. de Vries, De hoge heerlijkheid Hemmen, Gelre L. 1950, blz. 57; Elsevier's Weekblad 1 september 1951.
⁺ Een ‘mansus’ te Hemmen komt voor onder de parochie Doodewaard in de goederenlijst van de Graaf van Dalen (Sloet, nr. 373), die gedeeltelijk in 1188 en gedeeltelijk in de xiiide eeuw is opgesteld, en was van oudsher een onmiddelbaar Rijksleen. Op 25 juli 1660 heeft de toenmalige bezitter van Hemmen, Frans van Lynden, krachtens een resolutie van 1657, zich met de heerlijkheid enz. tot een erfelijk en ‘onsterflick’ mannenleen ten Zutphense rechten door de Staten van Gelre en Zutphen laten belenen. Mogelijk heeft hij dit gedaan om zich te vrijwaren tegen de aanspraken van zijn schoonzuster op de heerlijkheid (Bijdr. en Meded. Hist. Gen. vi, 1883, blz. 34). Sedertdien is Hemmen regelmatig onder de Gelderse lenen in het Kwartier van Nijmegen geboekt, (Leenacten boeken

+ literatuur

+ geschiedenis

[p. 365]

Kwartier v. Nijmegen, blz. 256), en tot het einde der Republiek heeft het gebied van de (voormalige) gemeente de hoge en vrije heerlijkheid Hemmen gevormd.
In de xivde eeuw behoorde Hemmen aan de Van Doornick's. De enige dochter van Willem Borre van Doornick, Elisabeth, trouwde vóór 21 februari 1375 met Steven van Lynden, ridder, waardoor de heerlijkheid in dit geslacht overging en waarin zij gebleven is tot aan het kinderloos overlijden van de laatste heer van Hemmen, Frans Godard, baron van Lynden op 22 april 1931. Bij testamentaire beschikking werden al zijn bezittingen ondergebracht in het Lyndense Fonds voor Kerk en Zending.
In het laatste stadium van de oorlog van 1940-1945 heeft Hemmen heel zwaar geleden. Eerst lag het in niemandsland, de Duitsers schoten van de Wageningse berg naar de Engelsen en Canadezen, die ten zuiden van de Linge lagen. Erger werd het, toen de Engelsen zich terugtrokken. De Duitsers bezetten snel dorp en kasteel en maakten van dit laatste een zwaar bewapende vesting. In januari 1945 kwamen de Canadezen terug. Vijfmaal verwisselde het steeds meer gehavende huis van bezetter, totdat eindelijk de Duitsers er uitgejaagd konden worden. Het huis was echter in een puinhoop veranderd en van het prachtige hout, dat om het huis stond, is niet veel ongeschonden overgebleven.
De gemeente Hemmen, de kleinste gemeente van ons land, wat het aantal inwoners betreft, is op 1 juli 1955 opgeheven en voor het grootste gedeelte bij de gemeente Valburg ingelijfd, een klein gedeelte kwam aan de gemeente Dodewaard.

Een in 1842 gevonden bronzen voetstuk van een beeldje met de inscriptie: deae⁺ vagdavercusti sim(p)licius super dec(urio) alae vocontior(um) exerci(t)uus britannici, is zoekgeraakt. (Exc. Rom. ii, blz. 169, nr. 280; iii, blz. 115). Verdere vondsten deels in het Rijksmuseum voor Oudheden te Leiden, Exc. Rom. iii, blz. 114; Heldring, Geld. Volksalm. 1843, blz. 111-116, o.m. zilveren munt van Trajanus en van Vitellius.

DE HERVORMDE KERK ligt vrij in het kleine kerkhof. Kerk en toren zijn beide⁺ eigendom van het Lyndense Fonds voor Kerk en Zending. Fig. 97, pl. cxl, afb. 338.

Van der Aa v, blz. 426-428; Joosting en Muller i.1 blz. 102; ii, blz. 431 noot 6; Oudheidk.⁺ Jaarboek 1933, blz. 108; Gelre xxxvii, 1934, blz. xiv; Kok, Patrocinia, blz. 51.
Hemmen schijnt in de xiide en xiiide eeuw tot de parochie Dodewaard te hebben behoord. De kerk⁺ komt in 1395 voor in de rekeningen van de domfabriek. Uit de rekening van de officiaal van de aartsdiaken ten dom uit 1513 blijkt dat de kerk aan St. Maarten was gewijd. Van 1639 tot 1649 is Hemmen met Andelst gecombineerd geweest.
Uit de aantekeningen in 1742 opgemaakt door de toenmalige predikant Joannes du Sart in het Kerkeboek (R.A. Arnhem, nr. 907) valt op te maken dat in december 1740 Hemmen door een watersnood geteisterd is geweest en dat vluchtelingen en vee een tijdelijk onderdak in de kerk hebben verkregen. Daarna is het gebouw grondig hersteld; de triomfboog werd afgebroken ‘een swaare boog die 't koor van de kerk scheidde en waar agter de predikstoel stond, wiert weggenomen en 't rustende dak (werd) met nieuwe swaare balken voorsien’. De vensters, die eertijds hoog en klein waren, werden toen langer gemaakt en het koor kreeg een houten zoldering.
In de jaren 1932-1933 zijn ingrijpende herstellingen verricht, waarbij het muurwerk uit- en inwendig geheel werd afgehakt en opgevoegd, wat een onderzoek naar de datering van het gebouw uiterst moeilijk maakt. Het schijnt dat de vensters, die van nieuwe dagkanten voorzien werden, die inwendig van tufsteen zijn, nog wel hun oude vorm (uit 1741) hebben bewaard. De kappen werden vernieuwd en aan de noordzijde werd tegen het koor een kerkekamer gebouwd.

Het bakstenen kerkgebouw is samengesteld uit een éénbeukig schip met langgerekt⁺ koor, dat door drie zijden gesloten wordt, en aan de westzijde een wat schrale toren Aan de zuidzijde van het koor bevindt zich de grafkelder van de Van Lynden's, een rechthoekig bakstenen bouwsel, tegen welks voorzijde hardstenen platen staan opgesteld, waarin de namen zijn gegrift met de leden van het geslacht die hier zijn bijgezet. Deze aanbouw heeft een met pannen belegd lessenaardak, dat bij het schipdak aansluit.

+ romeinse vondsten

+ hervormde kerk

+ literatuur

+ geschiedenis

+ beschrijving

[p. 366]

Fig. 97. Hemmen. Hervormde Kerk

⁺ Een hardstenen waterlijst deelt het torenlichaam in twee delen. Boven de ingang een hardstenen plaat, waarop: Hier wordt de rust geschonken. Berijmde Psalm 36. Boven, aan alle zijden, behalve aan de oostzijde, twee rondbogige galmgaten. Een overstekende, geprofileerde houten daklijst sluit de toren af, die zijn beëindiging vindt in een sterk ingenomen, met lei bedekte achtzijdige naaldspits.

⁺ Het westelijk deel van het schip, tot aan het eerste der drie spitsboog-vensters, is opgebouwd uit bakstenen van hetzelfde formaat als van die van de toren. Verderop bestaan de muren van schip en koor uit oranje-rode baksteen, formaat 24-27 × 6-7 cm 10 lagen 80 cm, meest secundair werk. In de zuidmuur is een, met zwart geglazuurde stenen, gemetseld St. Andreaskruis. Het schip zou uit gietwerk bestaan.

⁺ Steunberen ontbreken aan het schip; het koor, dat gedeeltelijk schuil gaat onder een overdadige begroeiing van klimop en wilde wingerd, wordt door onversneden beren geschoord. Aan het schip sporen van een tufstenen band, die door de in 1741 vergrote vensters doorbroken wordt; inwendig doet deze band als sierlijst dienst. Van de oorspronkelijke ingangen is geen enkele meer intact. Aan de west-zijde van de zuidmuur tekent zich slechts de moet af van een segmentbogige, gedichte opening. Schip en koor worden door een met pannen belegd dak gedekt.

⁺ Bij de laatste restauratie werd de gestucadoorde zoldering vervangen door een houten spitsboog-gewelf. Het gebrandschilderde glas in de vensters is werk van mevrouw Schilt-Geesink.

⁺ Volgens een testament in het Lyndens archief zou hier een aan O.L.V. gewijde kapel hebben gestaan. Het zou niet onmogelijk zijn in het tegenwoordige schip nog een overblijfsel van die kapel te zien. Bij het herstellen van een muurgedeelte, vele jaren geleden is gebleken, dat deze muren bestonden uit zg. gietwerk. Het schip zou dan uit de xiide of xiiide eeuw kunnen dateren. Het koor zal in de xvde eeuw ontstaan zijn. De tegenwoordige toren met aanbouwen, die vermoedelijk een oudere heeft vervangen, moet einde xviiide begin xixde eeuw opgetrokken zijn.

⁺ De eikenhouten kuip, met eenvoudige, rechthoekige panelen van de vroegere preekstoel, doet thans dienst als kansel. De voet wordt gebruikt als drager van het tinnen doopbekken.

+ toren

+ schip en koor materiaal

+ uitwendig

+ inwendig

+ bouwperiodes

+ preekstoel

[p. 367]

Volgens bovenvermelde aantekeningen van ds. du Sart, was ‘de predikstoel geheel nieuw, net gemaakt aan 't eynde van 't koor geplaatst, waarop ik 't eerste den dienst verrigte den 17de September 1741’.

Aan de kansel bevindt zich een koperen lezenaar, xviic, en een dito blaker voor twee⁺ kaarsen op arm en voorzien van een snuiter, xvii. De door ds. du Sart geschonken zandloper op arm is niet meer aanwezig.

De orgelkast, met twee vleugelstukken die een versiering van muziekinstrumenten⁺ hebben, draagt op de top een uurwerk, xviiid.

Onder het venster in de oostmuur is een steen, waarop: hier voor rust/cornelis⁺ munter/oud vroedschap en schepen/van amsterdam/ overleden den 28 february 1835/inden ouderdom van 83 jaren/. de gedachtenisse des/rechtvaardigen zal/tot zegening zijn. spr. x.v. 7.

In de torenruimte, een in de muur opgestelde zerk 118 × 110 cm. In het midden⁺ een wapen; heraldisch rechts: Lynden, links: vier en vijf hermelijnstaarten boven elkaar. Randschrift in Gotische letters: ..... hemmen en sterf int iaer ons heren 1524 (of 1529?) op sint mathijs avont.

Steen in de muur bij de torentrap, beneden in de toren, 69 × 69 cm, waarop: anno 1644 den 30 en/augvsty sterf gerret/segers heemelraedts/boede van ampt van/over betow scholtvs/tot hemmen.

Hieronder een wapen: gedeeld, waarvan het onderste gedeelte beladen is met drie Franse lelies.

In de muur van de zuider-koortravee zijn twee grote, stenen platen ingesloten tussen⁺ twee geblokte pilasters, staande op een plint, waarin een gevleugelde zandloper is gebeiteld binnen een cirkel, gevormd door een, zich in zijn staart bijtende slang. Op elke pilaster een ronde vaas. Boven de beide stenen het alliantiewapen Van Lynden-Van Hogendorp met een hazenwind en een griffioen als schildhouders. Op de linker steen:

d.o.m./gulielmus/baro de lynden/toparcha in hemmen/burggravius. iudex. et chomarcha. imperii. neomagensis/ urbis. neomagi.iudex/.ducatus. gelriae. comitatusque. zutphaniae/reddituarius. supremus/rel. rel. rel./h.s.e./natus die xi oct. mdccxxix/diem obiit. xvi. iun. mdcclxxxvii/epitaphium/quod. parens. optimus/ipse. sibi. scripserat./ huic. lapidi. insculpi. curaverunt/.liberi. moestissimi./speluncam quam prima adiit cara uxor eanden/deveni.hic. nostri. meta. laborus. erat/. ossibus exanimis quae sors nunc denique restat/ hoc antro inclusis quidve levamen erit/ nil conscire sibi satisat mens conscia culpae/ horret ubi iusti iudicis ira subit/pro nobis tulit hanc christus post fata beatis/ salva sit ut placidi spes in amore dei.

Het epitaaf aan de rechterzijde heeft het volgende opschrift:

d.o.m./ anna wilhelmina/comitissa de hogendorp/coniux carissima/gulielmi baronis de lynden/ex partu xiv^o iam feliciter refecta/pleuritude sublata xxxi mart.a^o sal. mdcclxxix/aetat xliv matrim xxiv/filiis iv filiabus vii superstitibus/mater incomparabilis/ h.s.e./ sui desiderio in cordibus/mariti et liberorum lugentium/indelebili relecto./

+ lezenaar

+ orgelkast

+ grafsteen

+ grafzerken

+ epitafen

[p. 368]

⁺ Een memoriesteen, herinnerend aan de laatste heer van Hemmen, Frans Godard, baron van Lynden van Hemmen (1836-1931), en zijn echtgenote Maria Leopoldina, barones van Hogendorp (1846-1922), is aan de overzijde in de noorder-muur aangebracht.

⁺ Een kleine kroon met zes armen in de consistoriekamer, en een andere kleine eveneens met zes armen, xvii of xviii, in het koor, zijn beide voor electrische verlichting ingericht. Een grote kroon in het schip en zes tweearmige kaarsenhouders, zijn enkele jaren vóór de oorlog door de familie Van Lynden aan de kerk geschonken.

⁺ Tot het bezit van de kerk behoort een zilveren beker, pl. clxxviii, afb. 434, 16,5 cm hoog, middellijn 10 cm. Tussen vruchttrossen, cheruskopjes en vogels, zijn medalions met de allegorische figuren van Fortitudo, Prudentia en Temperantia gegraveerd. Geen fijn graveerwerk. Onder aan de voet is een kerkgebouw afgebeeld (toren, schip, waarvan zuidgevel met ingang en vier vensters en koor). Daar onder: de kercke van hemmen tot gebruyck des h. avontmaels.

Haarlemse keur, jaarletter o van 1658, volgens Voet (nr. 27b) mogelijk werk van Pieter Jansz. van Akersdijck.

⁺ Groot avondmaal-tafellaken, waarin een voorstelling is geweven van het Laatste Avondmaal tussen randen van druiventrossen. Volgens algemeen voorkomen te dateren op xixa.

⁺ Op het kerkhof staat een rode zandstenen sarcofaag, xii-xiii, die bij graafwerk in 1839 voor den dag is gekomen op het Hemmense kerkhof. In elk der vier hoeken een zuiltje; kleine opening in de bodem. (Heldring, Wandelingen 1839, blz. 111-115; L.J.F. Janssen, Oudheidk. Mededeel. 1844, iii, blz. 284, 285; H. Martin, vroegmiddeleeuwse zandstenen sarcophagen in Friesland en elders in Nederland, Drachten, 1957, nr. 41).

HET VOORMALIGE HUIS TE HEMMEN in 1757 herbouwd onder Frans Godard van Lynden, is in 1944 volkomen verwoest, pl. cxl, afb. 340.

⁺ Gewassen pentekening door A. Rademaker van het oude, vóór 1757 bestaan hebbend slot. Arch. de Poll, nr. 1211; hiervan een gravure in Kabinet van Ned. en Kleefsche Outheden en anonieme repliek in, Gem. Museum, Arnhem (reprod. in 45 gezichten van Gelderland, uitg. Gelre 1922, nr. 9). Anonieme aquarel, coll. G.A.T. Baron van Lynden, Holl.-School, xviiide eeuw, kasteel van Hemmen, vernieuwd in 1757, pl. cxli, afb. 342.

⁺ Het blijkens de tekening van Rademaker, rondom in het water gelegen slot, bestaande uit een woonvleugel met aanbouwen en torens aan een ommuurd, en door een valbrug afsluitbaar slotplein, werd in 1757 herbouwd. Een laat xviiide-eeuwse aquarel geeft het kasteel herbouwd weer op ongeveer dezelfde fundamenten en toegankelijk langs een dubbele, gemetselde boogbrug. Op de fundamenten zijn regelmatige vleugels rond een binnenplaats opgetrokken, waarvan de frontgevel bestond uit een middenpartij, waarin zich de voordeur met aan weerszijden twee raamtraveëen bevond. Iets uitspringende, door geblokte pilasters ingesloten, smalle hoekpaviljoens, van slechts één raam breedte, sloten aan ieder zijde de frontgevel af. Deze voorgevel werd boven afgesloten door een zware kroonlijst met balustrade, waarop vazen, als beëindiging

+ memoriesteen

+ kerkkronen

+ avondmaalsbeker

+ avondmaalslinnen

+ sarcofaag

+ afbeeldingen

+ beschrijving

[p. 369]

van de pilasters der hoekvleugels. Boven het middenrisaliet bevond zich een, in steen, gehouwen alliantiewapen tussen twee beelden. Alle vensters hadden flauw gebogen strekken en schuiframen met kleine roedeverdeling. De architectuur was wellicht te danken aan de Arnhemse architect A. Viervant. Later, waarschijnlijk xixa, zijn de grachten gedempt en is het huis in een Engels park komen te liggen (litho door Kreins, 1829). Inwendig bezat het huis kruisgewelven over de onderbouw, stucplafonds, traphal, en trapleuning, xviiib, en in enkele vertrekken betimmeringen, xviid en xviiic. Gered zijn: een schilderij, voorstellende muntmeesters van Nijmegen en Zaltbommel uit 1581, en de verzameling familieportretten (Gelre 1949, blz. lv). Voorts een zilveren koelvat met reservoir, Nijmeegs zilver 1793 door J.W. Pas, bruikleen Gem. Museum Nijmegen; de boekerij thans in Museum voor Natuurwetenschappen te Leiden en enige archivalia, thans in Rijksarchief te Arnhem. Twee marmeren busten van Euripides en Socrates, thans te Hemmen.

Het huis behoorde sinds 1931 aan het Lyndens Fonds voor Kerk en Zending en was de laatste jaren vóór de oorlog een conferentieoord.

Tussen de bouwvallen werd, in vijf stukken, de wapensteen gevonden die in de achtergevel⁺ van het huis was gemetseld. Zandsteen, 98 × 84 cm. Middenin de wapens Van Lynden en Vijgh, met daaromheen de kwartieren: Lynden, Lynden, Besten, Wielack en Vijgh, Pieck, Gelder, Balveren. Daaronder in een cartouche anno 1632.

Diederik van Lynden van Hemmen en Blitterswijk, van 1622-1651 ambtman van Over-Betuwe, overleden 1 juni 1652, was op 21 april 1619 gehuwd met Heilwig Vijgh, overleden 3 december 1638. De steen is thans in bewaring bij de beheerder van het fonds.
Vermoedelijk duidt deze steen op een verbouwing van het oude slot en is dan in 1757 in de achtergevel van het nieuwe huis aangebracht. Op de tekening van Rademaker komt boven de poort een dergelijke steen voor, hoewel met een kleiner aantal kwartierwapens.

Van de beide stenen beelden, die boven aan de voorgevel hebben gestaan, is de kop⁺ van een vrouwefiguur gered, xviii. Deze is ingemetseld boven de ingang van een werkplaats achter de pastorie.

DE BOERDERIJ De Hucht draagt de muurankers 1800.⁺

+ wapensteen

+ fragment van beeldhouwwerk

+ boerderij

Herveld

Teg. Staat iii, blz. 251; Van der Aa v, blz. 517-518; J.H. Hofman, Herveld in Over-Betuwe,⁺ Arch. A.U. xxx, blz. 315.
Het dorp wordt reeds in 996 vermeld bij de toewijzing van half-Herveld aan de abdij van Elten door⁺ Keizer Otto iii (Oorkb. St. Utr., nr. 146).
Vondsten uit de omgeving van Herveld schijnen op een bewoning uit het Neolithische en Bronzentijdvak te wijzen (Gelre 1949, blz. 1).
In 1888 hier gevonden munten, 1ste en iide eeuw en ivde eeuw, een gedeelte van een⁺ schede van een zwaard, bronzen voorwerpen en scherven van aardewerk worden in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden bewaard. Exc. Rom. iii, blz. 113.

DE HERVORMDE KERK van ouds gewijd aan de S. Willibrord, staat vrij in het kerkhof.⁺ hof. Het gehele gebouw is eigendom van de Ned. Hervormde gemeente. Fig. 98, 99, pl. cxlii, afb. 343 en 344, pl. cxliii, afb. 345.

+ literatuur

+ voorhistorische vondsten

+ romeinse vondsten

+ hervormde kerk

[p. 370]

Fig. 98. Herveld. Hervormde Kerk

[p. 371]

Fig. 99. Herveld. Hervormde Kerk. Schaal vgl. fig. 98

Arch. A.U. xxxii 1907, bl. 288; Joosting en Muller i.1, blz. 102; ii, blz. 431; Gelre 1949, blz.⁺ lv; H.J. Kok, De patrocinia van St. Willibrord in het M.E. Bisdom Utrecht, in Archief v.d. gesch. van de Kath. Kerk in Nederland, 1959, blz. 285.
Een kerk te Herveld wordt vermeld in een omstreeks 1200, ten behoeve van het domkapittel te⁺ Utrecht, opgestelde lijst van tienden. Aan het kapittel kwam het recht van presentatie van deze kerk toe (S. Muller Fzn., Rechtsbronnen v.d. dom van Utrecht, 1903, blz. 43). Ridder Jan van Hoemoet erkende op 13 mei 1348 voor twee jaren de tienden en verdere inkomsten in de parochies Andelst en Herveld, behalve begeving der kerken, van het domkapittel in pacht ontvangen te hebben (K. Heeringa, Inventaris v.h. archief v.h. kapittel ten dom, nr. 1022; Regesten v.h. domkapittel Rijks Arch. Utrecht). De kerk komt voor op de kerkenlijst van de domfabriek uit het jaar 1395 en is, blijkens een oorkonde van 31 oktober 1556, aan St. Willibrord gewijd; op die dag institueerde de officiaal van de aartsdiaken ten dom Herman Jacobsz. tot de vicarie van de H. Catharina in de parochiekerk te Herveld. Echter wordt in een pauselijke brief van 5 februari 1396, handelend over de toewijzing van de vicarie op het altaar van St. Catharina aan Johannes Schermbeker, gezegd dat St. Walburgis de kerkpatrones van Herveld zou zijn (Arch. v. gesch. v.d. Kath. Kerk in Nederland i, blz. 285). Kok voegt hieraan toe, dat er mogelijk een vergissing in de pauselijke kanselarij heeft plaatsgevonden. Verder was er nog een O.L.V. vicarie in de kerk gevestigd, ter collatie van de heren van Loenen en Wolferen (W.v.R., blz. 72).
De parochie omvatte tevens de heerlijkheid Wolferen en is sedert de tweede helft van de vorige eeuw vergroot met het deel der heerlijkheid Loenen, bewesten het kasteel. Na de Hervorming is zij tot 1606 gecombineerd geweest met Slijk-Ewijk. In 1795 zou de kerk bijna geheel zijn uitgebrand (De Wapenheraut 1917, blz. 449). Door onvoorzichtigheid van een loodgieter, werd de toren in september 1947 door brand beschadigd; hij brandde geheel uit en verloor zijn spits. Ook het inwendige van de kerk leed schade. De kerk is in de jaren 1949-1953 hersteld en in 1957-1958 is de toren gerestaureerd.

Grotendeels bakstenen gebouw, bestaande uit een forse toren, een driebeukig schip⁺ met dwarspand, later tot hallekerk verbouwd, en een koor van drie traveeën en een driezijdige sluiting. Schip en koor hebben stenen gewelven.

De ongeveer 240 cm hoge plint en het overige gedeelte van de benedenste geleding⁺ hebben vrij regelmatig tufsteenwerk, waarin banden van tufstenen platen verwerkt zijn. De tweede geleding bestaat uit afwisselend drie lagen bakstenen en twee lagen tufsteen (geheel onderaan, drie lagen tufsteen). De bovenste geleding is geheel uit baksteen opgetrokken, formaat 25,5-27 × 6-6,5 cm, 10 lagen 72 cm. Onderaan in deze geleding komt slechts één tufstenen band voor en tevens vallen tufstenen negblokken in het onderste gedeelte van de spaarnissen op te merken.

+ literatuur

+ geschiedenis

+ beschrijving

+ toren materiaal

[p. 372]

⁺ De toren bestaat uit drie, weinig versnijdende geledingen, waarvan de benedenste de kleinste is en boven een ‘plint’ een indeling van drie spaarnissen met smal holprofiel aan elke zijde heeft. De beide andere geledingen hebben slechts één enkele brede nis aan elke zijde, omlijst door een breed holprofiel en gevuld met de oude natuurstenen stijlen en tracering, bestaande uit flauwe spitsbogen met drie-passen. Van de nissen in de bovenste geleding is alleen het middelste gedeelte als galmgat geopend. De toren wordt door een nieuwe achtzijdige, even ingesnoerde, met leien bedekte houten spits afgesloten. Aan de zuidgevel zijn, wegens de daar half-achtzijdig uitgemetselde traptoren, beneden slechts twee nissen; in de tweede geleding is daarom de nis smaller, en meer naar het westen geplaatst dan aan de noordzijde. Aan de westzijde flankeren twee nissen het grote, driemaal hol geprofileerde bovenlicht van de, door een latei van basalt lava, gedekte ingang. Bij de laatste restauratie is in het bovenlicht een tracering aangebracht.

⁺ De muren bestaan tot ongeveer de vensterdorpels uit baksteen van 27-29 × 6,5-7 cm, 10 lagen 86 cm. De verhoging en de beren die gelijk daarmede zijn opgetrokken, daar ze koud tegen het benedenste gedeelte van de muur staan, zijn van baksteen groot 24-28 × 5,5-6 cm, 10 lagen 77 cm. De twee westelijke pijlers bestaan uit grote baksteen met een 10 lagen maat van 88 cm. met uitzondering van de rechtstand van de gordelbogen over de zijbeuken waar 10 lagen 72 cm. meten.

De steen van het voormalig dwarspand en de twee oostelijke pijlers meet 26-27 × 5,5-6 cm, 10 lagen 73 cm.

⁺ Twee traveeën van het schip worden door eenmaal versneden beren geschoord, waarvan die aan de noordwest- en zuidwesthoeken, overhoeks opgesteld staan. De derde travee blijkt een dwarspand geweest te zijn, wegens de moeten van de vroegere topgevels, die later zijn ingemetseld. De spitsbogige vensters hebben rechte dagkanten met vellingkantjes. Gedicht venster in de westmuur van de noorder-beuk. De beide vensters van het dwarspand hebben rechte dagkanten en zijn belangrijk ingekort. In de eerste travee zuidzijde geeft een deur onder een korfboog toegang tot het schip. In de muur van de tweede travee, van die zelfde zijde, is in een ingemetselde, zwarte steen, vrij ruw, een kop gehouwen. Hieronder nog de moeten van een vroegere ingang. Ook aan de noord- en zuidzijde van de dwarspanden zijn gedichte ingangen. Een bakstenen muizetandlijst loopt langs de schipmuur tot aan het voormalige dwarspand. Schip en beuken hebben ieder hun eigen zadeldak, met leien bekleed aan de buitenzijde, aan de zijde van de zakgoten met pannen belegd.

⁺ Formaat bakstenen 26-27 × 5,5-6 cm, 10 lagen plm. 74 cm. De rechtstanden van de triomfboog bestaan uit tufsteen.

⁺ Tweemaal versneden beren schragen het koor. De spitsbogige vensters, met rechte dagkanten en vellingkantjes, zijn ingekort; zij reikten vroeger tot aan de - thans afgehakte - waterlijst. De vensters van de tweede travee, zowel aan noord- als aan de zuidzijde, zijn gedicht. Een moet van een doorgang in de muur van de eerste travee noordzijde en het ontbreken daar ter plaatse van een venster, doen veronderstellen, dat zich hier vroeger een sacristie heeft bevonden. Een met lei bekleed dak dekt het koor.

⁺ De toren heeft inwendig beganegronds grote, brede nissen en in de tweede geleding,

+ uitwendig

+ schip materiaal

+ uitwendig

+ koor materiaal

+ uitwendig

+ toren inwendig

[p. 373]

kleine korfbogige nissen. Een stergewelf op oude, deels vergane consoles dekt de benedenste ruimte.

De pijlers bestaan uit een kern, waartegen de brede en aan de kanten afgeschuinde⁺ schei- en gordelbogen oprijzen. In ieder van de vier hoeken van de beide oostelijke pijlers rijst ter opvanging van de ribben van het kruisgewelf, een kolonnet op, met een kapiteel van rode zandsteen, pl. cxliv, afb. 348, 349. De overige twee pijlers hebben slechts kolonnetten aan de middenschipzijde. De vier kapitelen van de viering, de twee westelijke van de middelste schiptravee en het noord-oostelijke van de eerste travee hebben een merkwaardige versiering van driebladen, die oprijzen van een, rond de kapiteelhals lopende, koordachtige stengel, zoals ook in het koor gevonden worden. De overige middenschip-kapitelen zijn lijstvormig; zij hebben evenals de bladkapitelen een flauwe aanduiding van achthoekige doorsnede. In de noordoostelijke hoek zit een eikenbladkapiteel; in de noordwestelijke en zuidwestelijke voormalige dwarspandhoeken hebben de lijstkapitelen een kartelrand beneden. De gordelbogen van de zijbeuken rusten op lisenen, de ribben van de kruisgewelven op kraagstenen, die echter een stuk van de gordelbogen afstaan. In de oostwand van de zuider-beuk een grote spitsboognis. De vloer van de kerk is indertijd verhoogd.

Het koor wordt gedekt door een stenen kruisribgewelf, waarvan de ribben neerkomen⁺ op kapitelen van tegen de muur opgestelde kolonnetten; de kapitelen hebben gelijk bladornament als bij het schip beschreven. Een enkel kapiteel (zuid-oostzijde) vertoont een kopje tussen twee bladeren. In ieder der beide sluitstenen is een mensengelaat gebeiteld, pl. cxliv, afb. 346, 347, het ene omringd door eikenloof, het andere door hartvormige bladeren, die bij beide uit de mond ontspringen. In de sluitwanden drie ampullennissen.

Uit de opgave van materiaal en de beschrijving blijkt dat zowel de zijbeuken als het dwarspand van de⁺ kerk aanvankelijk lager zijn geweest. De lage zijbeuken van baksteen moeten met de middenbeuk een pseudo-basilicaal schip gevormd hebben, dat echter blijkens de aanwezigheid van tufsteen in de triumfboog niet de oudste kerk van Herveld gevormd heeft. Deze tufstenen kerk moet zich tussen de tegenwoordige toren en het koor hebben uitgestrekt en het lijkt het meest aannemelijk dat de rechtstanden van de triumfboog resten zijn van een rechthoekig koor in het verlengde van een schip ter lengte van de tegenwoordige twee schiptraveeën. Aan het basilicale schip is nl. dwarspandachtige uitbreiding gegeven met lage topgevels aan de noord- en zuidzijde. Deze bouwperioden moeten wel aangenomen worden, daar de overgang van materiaal tussen de lage zijbeuken en de lage dwarspandgevels zich niet op de hoeken van het dwarspand bevindt, doch verder westwaarts. Gelijktijdig met het optrekken van het dwarspand dwz. van hetzelfde materiaal werden de twee oostelijke pijlers opgetrokken.
Daar er in het tegenwoordige koor geen aanwijzingen te vinden zijn dat ter plaatse een ouder koor gestaan zou hebben, kan de oudste koorsluiting voorlopig gehandhaafd zijn, waardoor het dwarspand meer een koor met zijruimten vormde.
In het tegenwoordige koor zijn kapitelen toegepast met naast elkaar gerangschikte klaverbladachtige bladen, die te vergelijken zijn met die in de Utrechtse Buur- en Jacobi kerk, waar ze xiiib gedateerd moeten worden. Het baksteenformaat van het koor en de dwarspandverhoging, die kort daarop heeft plaats gevonden kunnen echter moeilijk in de vroege xive eeuw gedacht worden. Ook komt de volgorde der bouwperiodes moeilijker te liggen bij een zo vroege datering van het koor. Men moet dan wel aannemen, dat de kapitelen van elders afkomstig zijn en bij de bouw van het nieuwe koor zijn toegepast. In vervolg op de bouw van het koor werd het dwarspand verhoogd en ingewelfd; soortgelijke kapitelen, alleen wat slechter gehakt, komen daar voor. Het schip werd vervolgens in de xve eeuw in hallevorm ingewelfd, waartoe de zijbeuksmuren verhoogd werden en van steunberen voorzien. Daar de sterk ‘geboezemde’ gewelfvorm ook in de viering voorkomt, moet men aannemen, dat gelijktijdig de viering opnieuw ingewelfd werd.

+ schip inwendig

+ koor inwendig

+ bouwperiodes

[p. 374]

Tenslotte verrees aan de westzijde de zware toren en werd het meest westelijke gewelfveld van het middenschip vernieuwd.

⁺ De toegang aan de zuidzijde is gesloten door een zeer oude houten deur, xiv.?

⁺ De kansel is opgesteld tegen een houten wand, die koor en schip scheidt en die bovenaan een spijlenzone heeft en aan de zijden twee laat xviiide eeuwse deuren. Het klankbord van de preekstoel heeft gelijke profilering als deze koorafscheiding. De zeszijdige kuip, die op een gecanneleerde, vierzijdige steun rust met opengewerkte voluten, heeft bovenaan een knorrenlijst en in het midden een gekornist paneel; terzijde twee panelen met ruitvormig beleg, xvii. Bijbehorend achterschot in vier panelen ingedeeld. Trap modern.

⁺ Op de preekstoel is bevestigd een rechthoekige, koperen lezenaar, waarvan het midden door een zonnebloem wordt ingenomen. Op de rand is gegraveerd g. de bruin predikant 1808.

⁺ Een aan vorengaande gelijke lezenaar, iets kleiner en waar op de rand a. budding kerkmeester 1808 is gegraveerd, was bij de plaats van de voorlezer aangebracht. Deze lezenaar is niet meer in de kerk aanwezig, doch behoort nog tot het bezit van de kerk.
⁺ Koperen doopboog, rustend op twee ronde, koperen zuiltjes op vierkante voet, gelijk aan die in de Ned. Hervormde kerk te Lent; hier heeft echter elk zuiltje een vaasachtige bekroning, xixa. Deze doopboog is verwijderd, doch is nog eigendom van de kerk.
De koperen doopbekkenhouder is door geallieerde soldaten meegenomen.

⁺ Tegen de zuidwand staat de eikenhouten bank van het Huis Loinen, met een over huiving, gedragen door twee getorste zuiltjes, xviiia.

⁺ In het koor ligt een grafzerk, waarop: g. de bruin v.d.m. overleden den 19 iuly mdcccviii. Mevrouw de Bruin geb. Oort, die op 29 mei 1808 overleed, ligt hier ook begraven.

⁺ Bij het afbikken van de koormuren zijn in 1927 enkele fragmenten van muurschilderingen blootgelegd, xvia (Oudh. Jaarb. 1927, blz. 163). Aan de oostwand zijn rechts en links van het middenvenster drie kleine figuren te zien, ongeveer 110 cm hoog en 25 cm breed, waarvan de meest rechtse nauwelijks meer te herkennen valt. De linker figuur stelt een heilige voor met nimbus en in een rood-bruine mantel, de rechterhand, waarvan twee vingers in een spreekgebaar naar voren zijn gebracht, iets opgeheven. Volgens Hoogewerff (i, blz. 237, 238) zou deze St. Jan de Evangelist voorstellen. De figuur rechts van het venster stelt mogelijk een engel voor, blazend in een lange hoorn. Boven de figuren zijn nog flauw sporen van geschilderde baldakijnen te zien en nog resten van Gotische letters naast de heiligen. In het gewelf was Christus als Rechter ten laatsten Dage afgebeeld, thans vrijwel onzichtbaar. Oorspronkelijk waren de wanden van het koor geheel beschilderd. Flauwe sporen van beschildering waren nog voor enkele jaren ook in de andere gewelven zichtbaar. In 1927 zijn deze resten gefixeerd en het koorgewelf werd met kalkverven bijgekleurd.

⁺ Van de beide klokken, respectievelijk in 1643 en 1645 door Johan Philipsen gegoten, is de tweede door de Duitsers weggevoerd. Opschrift: looft god in zijn heiligdom psalm 150:1. ick roep die gemeint te samen om gottes wort te hoorren ende

+ deur

+ preekstoel

+ lezenaar

+ lezenaar

+ doopboog

+ herenbank

+ grafzerk

+ muurschilderingen

+ klok

[p. 375]

te priessen sinen naemen. engbertt sanders kerkmister in herveld ende ger. david heyster pastor all dar 1643. De overblijvende is bij de torenbrand naar beneden gevallen, doch bekwam vrijwel geen letsel.

Diam. 130 cm. Opschrift: ein den naem gottes bein ick dor dat fier gefloten yohan philipsen heeft mei gegotten. Daar onder loopt een fries van ranken en putti en geheel onderaan: ick dien die gemeint miet miennen schal, ick rvop tot den tempel gottes ael. anno 1643 int iaer als enghbert sandersz kirckmister waer ende her david heyster pastor aldar.

David Heyster werd waarschijnlijk te Nijmegen geboren uit ouders van buitenlandse oorsprong, mogelijk uit Duitsland. Hij studeerde in Leiden en werd in 1631 predikant te Herveld, waar hij tot zijn overlijden in 1659 bleef. Hij schreef o.a. ‘Babel ofte verwerde Spraeck ende Taele der Roomsche Kercke enz.’ te Nijmegen in 1650 uitgegeven, met welk werk hij bedoelde tegenspraak aan te wijzen tussen het Decretum Gratiani en de Pauselijke decreten, die er op gevolgd zijn (Biogr. woordenb. van Prot. geleerden in Ned., deel iv, blz. 27).

EEN GESLOTEN STANDAARDMOLEN op achtzijdige stenen onderbouw, staat⁺ op een lage belt, pl. cxlv, afb. 350, aan de weg, die van de hoofdweg naar het gemeentehuis voert. De molen heeft een bescheiden luidakje. Op het windpeluw: Anno 1722; dit jaartal komt ook nog voor in de opengewerkte windvaan en verder geverfd op een balk met de naam benyamin beker.

Op 25 maart 1839 sloeg de bliksem in de molen en richtte grote schade aan (Van der Aa v, blz. 518). In de laatste oorlog werd de molen beschadigd, doch door de firma W. Adriaens & Zn. te Weert hersteld (Bull. N.O.B. Nieuws Bull. 1948, kol. 82).

GEVELSTEEN waarop: w.k.p.n.l. 1786, aan het huis nr. 55 in het dorp.

+ molen

Homoet

W. de Vries, De hoge heerlijkheid Homoet, Gelre L, 1950, blz. 63.⁺

BOERDERIJ aan het einde van de Logtsestraat bij de brug over de Linge draagt de jaarankers 1716.

+ literatuur

Loenen en wolferen

Teg. Staat iii, blz. 257; Van der Aa vii, blz. 394; M.L. Quack, De oude heerlijkheid Loenen enz.,⁺ Geld. Volksalm. 1882, blz. 172-188; W. de Vries, De hoge heerlijkheden Loenen en Wolferen, Gelre l, 1950, blz. 65-69.
Wolferen behoorde, blijkens een xide-eeuwse lijst van goederen aan de abdij van St. Vaast te Atrecht⁺ (Oork. St. Utr., nr. 151). Volgens een, bij Sloet als eind viide eeuw gedateerde oorkonde zou het reeds door Theodorik i, koning van Neustrië en Bourgondië geschonken zijn. Als bezit van St. Vaast was Wolferen een immuniteit aan het gezag der Frankische graven onttrokken. In 1167 verkocht St. Vaast Wolferen en andere bezittingen aan Graaf Dirk van Kleef. Door deze koop bekwam de Kleefse Graaf de volledige jurisdictie in Wolferen. Als een burchtleen van Huissen hebben de Kleefse Graven Wolferen in leen uitgegeven, oorspronkelijk met de dagelijkse jurisdictie ter plaatse.
De ten oosten van Wolferen gelegen heerlijkheid Loenen was eveneens een leen van de Graven van Kleef. Waar aan het leenbezit van Wolferen in 1410 nog maar slechts de lage justitie was verbonden, had Loenen zowel lage als hoge jurisdictie, zodat er toen toch een duidelijke scheiding tussen de beide gebieden moet hebben bestaan.

+ literatuur

+ geschiedenis

[p. 376]

Wolferen schijnt vroeger veel meer betekend te hebben. Het zou zelfs een kerkdorp geweest zijn, door de Waal weggespoeld, waarna de kerk naar Herveld zou zijn overgebracht. Uit een verklaring van 1410 schijnt de Waal vroeger veel zuidelijker te hebben gelopen en later een deel van de heerlijkheid te hebben afgescheurd van de rechter Waaloever. Op de linker Waaloever placht volgens deze verklaring ‘die Cleefsche ritterschap daige to holden’. Daar was ook het gericht van Kleef. Wanneer Loenen en Wolferen Gelders gebied zijn geworden is niet bekend. Het is mogelijk dat dit geschied is in de periode, waarin de beide heerlijkheden verbonden waren met het geslacht van Gent, dat in nauwe relatie met het hertogdom Gelre stond. Loenen en Wolferen hebben indertijd tot een gemeente Slijk-Ewijk behoord, later vormden zij een afzonderlijke gemeente, doch zij zijn bij de wet van 13 april 1854 bij de gemeente Valburg gevoegd.

HET HUIS LOINEN ligt op enige afstand van de Waaldijk, pl. cxlvii, afb. 352, 352.

⁺ H.S. kaart, verz. Rijksarchief Arnhem, nr. 606 door A. Geelkercken naar Th. Witteroos, 1572, pl. cxli, afb. 341. Gravure G.C.f. naar C. Pronk in Het verheerlijkt Nederland enz., 1732.
Een schilderij van R. Roghman uit 1665, het oude slot voorstellend en dat steeds in het huis bewaard werd, is door soldaten van het geallieerde leger ontvreemd.
⁺ Van der Aa vii, blz. 393; H.M. Werner, Het kasteel Loenen in Overbetuwe, Geld. Volksalm. 1902, blz. 169.
⁺ Nadat Loenen en Wolferen in het bezit waren geweest van Johan van Bloemendaal, kwamen zij in 1365 aan Otto van Bylandt. Op 3 september 1410 gaf de Graaf van Kleef, op verzoek van Otto, Wolferen in leen uit aan Otto's schoonzoon, Barthold van Gent, en Loenen aan van Gent 's vrouw, Margriet. Hun kleinzoon, Barthold, werd in 1483 zowel met Loenen als met Wolferen beleend, echter gingen de beide heerlijkheden in het begin der xviide eeuw weer uit elkaar, hoewel zij beide in het geslacht van Gent bleven. Eerst in 1756 kwamen zij weer in één hand, nl. van Willem Otto Frederik, graaf von Quadt van Wickeradt gen. Heiden. In 1834 verkocht W.O.F.A. graaf von Quadt-Wickeradt, heer van Loenen en Wolferen en Isny, de heerlijkheden aan Jhr. J.C.W. Fabricius van Leyenburg. Door vererving vielen zij aan het geslacht Van Boetzelaer, waaraan zij nog behoren.
Van het oude slot Loinen is niets bekend. In 1373 zou het al niet meer hebben bestaan (Geld. Volksalm. 1882, blz. 186). Het later gebouwde kasteel werd algemeen als het sterkste slot van de Betuwe genoemd. Het stond ongeveer op de plaats, waar zich nu de dienstgebouwen bevinden en lag binnen grachten. Het had een vierkante toren en de daar tegenaan gegroepeerde vleugels waren in het bezit van trapgevels.
In de xviide eeuw moet er een stuk zijn aangebouwd, of een oude vleugel is toen vernieuwd, want vermeld wordt, dat bij de doorbraak van de Waaldijk in 1644 een groot deel van het nieuwe gebouw van het Huis Loinen door ijsgang werd vernield. De drie verdiepingen hoge toren was in het water gestort en de schade beliep een f 10000 (Gelre 1936, bla. 173).
In december 1585 werd het kasteel door de troepen van Parma onder Haultepenne ingenomen en de bezetting gedood (Geld. Volksalm. 1895, blz. 26).
Omstreeks 1825 is dit kasteel afgebroken. Nog over zijn de kelders met kruisgewelven, door pijlers gedragen. In de loop der jaren is de vloer aanmerkelijk verhoogd.

⁺ Het tegenwoordige Huis Loinen diende in het begin der xixde eeuw als jachthuis der Von Quadt's. De zuider-vleugel, een uit drie raamtraveeën bestaand middenstuk door een driehoekig fronton gedekt, bestond al in 1822. Later zijn rechts en links hiervan de twee zijvleugels en aan de noordzijde de toren bijgebouwd, de laatste als bekroning hebbend een achtzijdige, afgeknotte kegel met daarop een, door een spits afgesloten, vierkant, waarin een uurwerk.

+ afbeeldingen

+ literatuur

+ geschiedenis

+ beschrijving

Oosterhout

⁺ Teg. Staat iii, blz. 251; Van der Aa viii, blz. 319.
Oosterhout komt voor op een in de xide eeuw opgestelde lijst van goederen van de abdij van St. Vaast te Atrecht (Sloet, nr. 122, als geinterpoleerd niet opgenomen in Oork. St. Utr., nr. 151).

+ literatuur

[p. 377]

In het Rijksmuseum G.M. Kam te Nijmegen wordt een kleine verzameling voorwerpen,⁺ afkomstig van de Hooge Hof bewaard; een bronzen lanspunt, inheemse en Romeinse aardewerkscherven, een bronzen schuifgewicht, een olielampje van aardewerk met Christus-monogram. (Jaarversl. Rijksmus. G.M. Kam over 1952 en 1953).

DE R.K. KERK is in de jaren 1932-1933 door architect Hardeman uit Oldenzaal⁺ gebouwd.

In 1200 behoorde de kerk te ‘Osterholte’ aan het kapittel van St. Marie te Utrecht (Post, blz. 143)⁺ en zij was de moederkerk van Slijk-Ewijk (Joosting en Muller ii, blz. 143). Het oude kerkgebouw dat buitendijks stond, werd in 1820 geheel weggespoeld (Jan Kalf, De kath. kerken in Nederland, blz. 74).

Uit het bezit van de kerk bevindt zich als bruikleen in het Aartsbisschoppelijk Museum⁺ te Utrecht, een zilveren, drieledig bedieningsdoosje, 8,5 cm hoog. Het doosje is cylindervormig en heeft een, door een klein kruis, gekroond deksel, dat aan de bovenzijde geribbeld is. De rand van het bovente doosje is versierd met drie cherubkopjes, het onderste met drie cartouches, die de letters c.i. en o. bevatten. Omstreeks 1775-1780. Merken: staande leeuw, schildje met een lopend viervoetig dier (bok?) en rr. Vermoedelijk werk van een lid van het Boxmeerse goudsmidgeslacht Rijke. (De mon. v. gesch. en kunst in Noord-Limburg, blz. 241; Versl. Aartsbissch. Mus. 1944-1945, blz. 5 en 6, foto op blz. 7).

De kerk bezat een luidklok, diam. 80 cm, opschrift: exorcisata paulus tunc sum vocitata anno⁺ xv^e xii wilhelmo moer et jaspar frēs̄ me fecerunt. Rand van opstaande palmetten en rand van omgekeerde Franse lelies. Wapen van Amsterdam in reliëf.
De Duitsers namen de klok weg en hingen haar in de toren van de R.K. kerk te Gendt. Bij de verwoesting van die kerk is de klok verloren gegaan.

HET HUIS OOSTERHOUT ligt even ten oosten van het dorp, op geringe afstand van de Waaldijk in het bos.

Van der Aa viii, blz. 320; Geld. Volksalm. 1895, blz. 24-33; Gelre xv, 1912, blz. lviii.⁺
xviide-eeuwse toestand op tekening door J. Stellingwerf 1649, Arch. de Poll nr. 1202; xviiide-eeuwse⁺ toestand op tekening door G. van Hardenberg, Kunsthalle Hamburg, inv. nr. 22021a, en gravure daarvan door P. Velijn in: Beschrijving van den Nederl. Watersnood in Louwmaand 1820, A'dam 1820.
Het oudste huis lag vlak aan de Waaldijk, heette oorspronkelijk Notensteyn, dat later in Oosterholt⁺ werd veranderd, en kreeg in de xixde eeuw de tegenwoordige naam Oosterhout. Het huis behoorde in 1572 aan Johan van Bronckhorst. Troepen van Haultepenne namen in december 1585 het huis in, en doodden de bezetting. In 1627 kwam Oosterhout aan de Hacfort's, van welk geslacht de, in 1694 geboren, Albert Lodewijk een waardig lid was, dat zich niet ontzag in Oss te gaan ‘bekkesnijden’. (Geld. Volksalm. 1895, blz. 30). In 1809 brak de Waaldijk door en een gedeelte van het huis, dat toen onbewoond was, spoelde weg. Op de plaats van het verwoeste huis werd een nieuw gebouwd, dat in de nacht van 23 op 24 januari 1820 door het water werd vernield (De Betuwe van 30 augustus en 27 september 1935). De toenmalige eigenaar van Oosterhout, baron van Scherpenzeel-Heusch liet omstreeks het midden van de xixde eeuw op enige afstand van de dijk een andere woning bouwen, die later, toen Oosterhout aan de van Boetzelaers kwam, herhaaldelijk is verbouwd en vergroot in de jaren 1896, 1912 en 1932. In 1911 zijn opgravingen verricht op de plek, waar het oude huis heeft gestaan en stukken muur van 65 cm dikte zouden te voorschijn zijn gekomen (De Wapenheraut 1911, blz. 444).

+ romeinse vondsten

+ r.k. kerk

+ geschiedenis

+ bedieningsdoosje

+ klok

+ literatuur

+ afbeeldingen

+ geschiedenis

[p. 378]

⁺ In de zuidgevel van de oostelijke zijvleugel is een steen ingemetseld, waarop: rien sans diev in een krans, xviii. Deze steen, die afkomstig zou zijn van het oude huis, werd later gevonden in een bakhuis bij een boerderij.

⁺ Meer in de richting van Lent lag Waijenstein, waar in juli 1672 de Gecommitteerden uit het Kwartier van Nijmegen voor Lodewijk xiv verschenen, om de stad aan de Fransen over te geven. Bij de doorbraak van de Waaldijk in 1809 is het huis verdwenen (P.A.M. Kehl, Hist. schetsen van eenige dorpen en kasteelen in Over Betuwe, blz. 66-69; Geld. Volksalm. 1895, blz. 33).

+ steen

+ waijenstein

Slijk-ewijk

⁺ Van der Aa x, blz. 422.
⁺ De plaats komt in 855 als Euuic Silec voor bij een vermelding van bezittingen van het klooster Werden (Sloet, nr. 45; als geinterpoleerd niet opgenomen in Oork. St. Utr., nr. 69). Slijk-Ewijk heeft vroeger een zelfstandige gemeente gevormd.
⁺ Van der Aa x, blz. 423 (potten met munten en losse munten); De Betuwe van 14 augustus 1953.

⁺ DE HERVORMDE KERK ligt onder aan de Waaldijk, iets ten westen van de weg die van de dijk naar Valburg voert. Toren en kerk zijn beide eigendom der Ned. Hervormde gemeente. Fig. 100, pl. cl, afb. 358.

⁺ Heldring, Wandelingen enz., blz. 55; Kist en Royaards, 1844, blz. 12; Joosting en Muller i.1, blz. 101 en 159; ii, blz. 431.
⁺ Een kerk alhier wordt op de kerkenlijst van de domfabriek van 1450 genoemd als identiek met Oosterhout; in 1470 komt zij zelfstandig voor. Zij was een dochterkerk van die van Oosterhout, en behalve het Slijk-Ewijkse gedeelte van de kerkelijke gemeente, behoorde hier ook nog de heerlijkheid Loenen toe, waarvan de westelijke helft (Wolferen) sedert de tweede helft van de xixde eeuw tot Herveld behoort. In 1826 en 1912 hebben herstelwerken aan het gebouw plaatsgevonden.

⁺ Het bakstenen gebouw is samengesteld uit een toren, een éénbeukig - in 1912 vrijwel nieuw opgebouwd - schip en een met drie zijden gesloten koor.

⁺ Formaat bakstenen eerste geleding 25-26,5 × 5-5,5 cm, 10 lagen 67 cm; tweede geleding 25 × 5-5,5 cm, 10 lagen 68 cm. Ter hoogte van de houten trans is het metselwerk nieuw en in Waalformaat.

Fig. 100. Slijk Ewijk. Hervormde Kerk

+ literatuur

+ geschiedenis

+ romeinse vondsten

+ hervormde kerk

+ literatuur

+ geschiedenis

+ beschrijving

+ toren materiaal

[p. 379]

De witgepleisterde torenmuren, door één brede, en twee smalle cordonlijsten in⁺ vier geledingen verdeeld, zijn geheel glad, behalve aan de westzijde, waar de muur doorbroken wordt door een ingang met daarboven, in de tweede en derde geleding, telkens een venstertje. In de bovenste geleding komen aan iedere zijde twee kleine, flauw spitsbogige galmgaten voor. Aan de vierde geleding loopt een houten balustrade langs een omgang, die gevormd wordt door een moderne (1826?), sterk versnijdende verhoging, waarop de spits rust. Inwendig zijn in de derde geleding gedichte, rondbogige galmgaten te bespeuren.

In de zuidmuur is een steen ingemetseld, betrekking hebbend op de waterstand bij⁺ een overstroming.

Het schip heeft door verbouwing in 1912 alle aantrekkelijkheid verloren, vooral door⁺ de wat opdringerige, nieuwe bakstenen daklijst en het, met gladde pannen bedekte zadeldak. Het schip wordt gedekt door een gestucadoorde zoldering en wordt van het koor door een, ten dele met moderne witte tegels, beklede wand gescheiden.

Het twee traveëen tellende koor wordt door tweemaal versneden beren geschraagd en is verminkt, doordat men het in twee boven elkaar liggende ruimten heeft ingedeeld, waarvoor de vensters aan de noordoost en zuidoost-zijde zijn ingekort. Bewaard is nog het stenen kruisribgewelf, met ribben op gotische kraagstenen. Een met lei bekleed dak, dat hoog boven het schipdak uitsteekt, dekt het koor.

Van dit gebouw is de toren wel het oudste element, hoewel door de bepleistering en de xixde-eeuwse⁺ houten omgang, dit moeilijk te zien is. Het gesloten karakter wijst op een ontstaan in de xivde eeuw. Het koor heeft een algemeen laatgotisch voorkomen, xvde-xvide eeuw; het zou zeer goed tussen 1450 en 1470 gebouwd kunnen zijn, wanneer blijkens de kerklijsten van de Domfabriek de kerk wordt afgesplitst van Oosterhout.

In de kerk bevinden zich:

Onder de galerij staan twee eikenhouten banken, waarvan ieder der kappen gesteund⁺ worden door twee getorste zuiltjes, xviiia. Deze banken en de niet overhuifde banken er voor, zijn van het Huis Loinen.

Tot voor kort hing in de consistoriekamer een paneel in zwarte lijst, waarop in vergulde⁺ letters de tekst der tafelen der Wet zijn geschilderd. Boven de tafelen steekt het hoofd van Mozes uit, die in zijn opgeheven rechterhand een staf omklemt. Onderaan staat:

paedagogi ewiceni studiosi hanc tabulam velut in mnemosines temple suspensam ecclesiae huic. d.d. engelb. beeckman, alex a bommel, herm. schivelberge, gerh. moring, wilh. pin...., sibrand kivit, joan de balveren, joan stulenius, henr. moring, steph. a geyn, ghysbert ab... leonh. mesteker. paX sIt eWICenIs paX oMnIbVs stVDIosis. (1645).

De, in 1805 door Alexis Petit gegoten, klok is door de Duitsers gevorderd en weggevoerd.⁺
Aan de rechterzijde van de Hooge Woerd stond vroeger een kapel die na 1838 verdwenen moet zijn⁺ (Van der Aa x, blz. 423).

+ uitwendig

+ waterstandssteen

+ schip en koor

+ bouwperiodes

+ herenbank

+ tekstbord

+ klok

+ verdwenen kapel

Valburg

Valburg is gelegen op een opduiking van pleistoceen zand, die de omvang der oude landbouwnederzetting heeft bepaald. De begrenzing van de zandige ondergrond is in

[p. 380]

Fig. 101. Valburg. Situatie naar kadastraal minuutplan van 1819

de plattegrond (fig. 101) te herkennen in het tracee van de weg, die de nederzetting omgeeft. Duidelijk spreekt het verschil tussen de oude verkaveling, waarin van ouds de boerderijen zijn gelegen, binnen deze weg en de latere regelmatige verkaveling van de omliggende, lagere gronden. De eigenlijke kern van het dorp ligt aan de weg van Elst naar Andelst, waar de Ned. Hervormde kerk aan een vertakking van de weg staat.

⁺ Teg. Staat iii, blz. 251; van der Aa xi, blz. 396, 497.
⁺ In een schenkingsoorkonde van 793 ten behoeve van het klooster Lorsch komt Valburg als Falburc marca voor (Codex Laureshamensis, ed. K. Glöckner, Darmstadt 1936, nr. 99). Op een, niet meer als echt, beschouwd gedeelte van een xide eeuwse goederenlijst van het klooster St. Vaast te Atrecht wordt de plaats eveneens genoemd (Sloet, nr. 122). Het kasteel, waarvan Willem Ingen Nuland in het begin van de xviide eeuw de bezitter was (Reg. op de Leenactenboeken, 1934, blz. 156), en dat tot 1800 in de leenacten voorkomt, lag halverwege de kerk en Huis Mellaard. In 1741 stonden er nog twee vleugels, die de voorhof van een nieuw gebouw zouden hebben uitgemaakt (Teg. Staat, blz. 251). Aan de zuidelijk zoom van het pleistocene zand ligt het Huis Mellaard. De Musschenberg volgens de Teg. Staat ‘een oud gebouw in ruime graften gelegen, hebbende eenen ronden Tooren en verscheiden gevels, met een ruimen Voorhof’ lag op de hogere zandrug, waar de weg naar Elst over voert. J. de Beyer tekende het huis in 1744 van de achterzijde (Gem. Museum Arnhem, pl. cxlviii, afb. 355, en Arch. de Poll, nr. 1201b) als een gebouw op L-vormig grondplan met aanbouwen op een eiland in een gracht gelegen. Afbeeldingen van de voorzijde lijken niet betrouwbaar. Valburg bezat een gerichtsbank die tot 1445 te Andelst was gevestigd, en in 1553 van Valburg naar Elst werd overgebracht.

⁺ Exc. Rom. iii, blz. 113. Koperen munten uit de iide eeuw zijn met het Museum te Tiel in 1945 te gronde gegaan.

+ literatuur

+ geschiedenis

+ romeinse vondsten

[p. 381]

DE HERVORMDE KERK ligt geheel vrij in het oude kerkhof in de kom van het dorp.⁺ Het gehele kerkgebouw is eigendom der kerkelijke gemeente. Fig. 102, pl. cl, afb. 361, pl. cli, afb. 362.

Tekeningen met aantekeningen van Ad. Mulder 1904, archief Rijksdienst voor de Monumentenzorg.⁺
Joosting en Muller i.1, blz. 102; 1.2, blz. 432; Arch. A.U. xxxii, 1907, blz. 288; xliv, 1918, blz.⁺ 141-151; Reitsma en van Veen iv, blz. 24; Nieuwe Betuwsche Courant 30 juli en 6 augustus 1932; Maris, blz. 176, 177, 179.
De parochie Valburg wordt in 1322 genoemd bij overdracht van land (Berkelbach, Regesten, nr. 512).⁺ De kerk wordt in 1395 vermeld in de kerkenlijst van de dom. In de rekeningen van de officiaal komt op 12 januari 1480 de naam van een geestelijke voor ‘ad ecclesiam parochialem sancti Christofori in Valburch’ (Arch. A.U. xxxii, blz. 288), wat duidt op St. Christoffel als kerkpatroon. Joosting en Muller achten dit slechts te wijzen op een kapel, en noemen Jacobus de Meerdere als kerkpatroon. De Ingen Nulandts, heren van Valburg, stichtten een St. Christoffelvicarie (W.V.R., blz. 105). De kerk en haar bediening stonden ter begeving aan de proost van Elst, die de collatie met de Hertog van Gelre deelde. De eerste predikant, Balth. Hydoreus kwam in 1600 te Valburg (Van der Aa). Na de Hervorming hebben Valburg en Homoet een combinatie gevormd. Herstelwerken hadden in 1858 plaats. Het gebouw dat onlangs is ontpleisterd, zal onder leiding van architect H. Korswagen gerestaureerd worden.

Aan een, deels uit tufsteen, hogerop uit bakstenen bestaand, één beukig schip met een⁺ toren, eveneens van tuf- en baksteen, sluit een smaller, bakstenen koor van twee traveeën en met een vijfzijdige sluitingstravee aan, waartegen aan de noordzijde van de eerste travee een sacristie, en aan de zuidzijde van de beide koortraveeën een uitspringende kapel zijn gebouwd. Koor en kapel hebben een stenen netgewelf; de sacristie wordt door een stenen kruisribgewelf gedekt.

Tufsteen tot op 7,82 m hoogte, afmeting stenen 40-35 × 8-10 cm, 10 lagen ongeveer⁺ 99 cm; daarboven baksteen 27-28 × 5,5-6 cm, 10 lagen 74 cm.

De toren is uit drie, weinig versneden geledingen opgebouwd, waarvan de beide benedenste⁺ en een gedeelte van de derde geheel uit tufsteen bestaan. In de benedenste geleding zijn tot in de versnijding doorlopende lisenen over, die blijkens de tekeningen van architect A. Mulder, in 1904 verbonden waren door tandlijsten en aldus twee spaarvelden vormden, waar aan de westzijde de latere, neogotische ingang is ingebroken. In de bakstenen verhoging staan de galmgaten die, blijkens het gedichte aan de oostzijde, oorspronkelijk spitsbogig geweest zijn; een korte ingesnoerde achtzijdige, met leien beklede spits dekt de toren.

Het schip is tot ongeveer 1.90 cm uit tufsteen opgetrokken, met hier en daar een⁺ baksteen. Daarboven is het muurwerk uit baksteen van 28 × 7 cm, 10 lagen 78 cm, samengesteld. In de noordelijke vleugelmuur naast de toren is een tufsteenen gedeelte van een ouder schip opgenomen, waarin grote blokken verwerkt zijn. Dit gedeelte van het muurwerk staat niet in verband met de toren.

In de zuidermuur zijn bij de ontpleistering in het bakstenen gedeelte, fragmenten van⁺ vensters te voorschijn gekomen, uitwendig met gepleisterde dagkanten, ten westen van het eerste en laatste tegenwoordige venster. In het midden van het schip is de moet van een afgebroken steunbeer voor den dag gekomen. De haakse steunberen op de westelijke en oostelijke hoek zijn over, de laatste ingebouwd in de kapel. Aan de noordzijde is een, door baksteen omlijste ingang geweest.

+ hervormde kerk

+ afbeeldingen

+ literatuur

+ geschiedenis

+ beschrijving

+ toren materiaal

+ uitwendig

+ schip materiaal

+ uitwendig

[p. 382]

Fig. 102. Valburg. Hervormde kerk

[p. 383]

Baksteen van 10 lagen 77-79 cm.

De kapel wordt aan de zuidoost hoek geschoord door een brede, overhoeks opgestelde,⁺ eenmaal versneden beer, en door een andere middenin de zuidmuur, welke beren er later tegen aangezet zijn en uit modern materiaal bestaan. Aan de oostzijde sporen van een spitsbogig raampje, dat door de ingang doorbroken is. Het met leien bekleed dak gaat over in dat van het koor.

Baksteen formaat 26,5-27 × 6-6,5 cm, 10 lagen 74 cm. Slordig werk beneden,⁺ 4,5-5 cm dik, 10 lagen 69 cm, geen strekken.

Deze kleine aanbouw, één travee breed, wordt op iedere hoek gesteund door een overhoeks geplaatste beer. In de topgevel is een rechthoekig raampje boven een klein spitsboog-venster. Het dak is met pannen belegd.

De baksteen meet 25-26,5 × 5,5-6 cm, 10 lagen 69-71 cm, in willekeurig verband met bijna uitsluitend strekken. Een verhoging bestaat uit afbraak, koppen en brokken.

Het hoog boven het schip oprijzende koor heeft smalle, eenmaal versneden beren.⁺ De spitsboogvensters in de koortraveeën en in de koorsluiting, behalve in de oostmuur, zijn ingekort en gingen oorspronkelijk op van een waterlijst, uitwendig op dezelfde hoogte, waar inwendig eveneens een lijst loopt. De vensters hebben met uitzondering van dat aan de sluiting en het noordoostelijke, natuurstenen blokken aan de bovenste helft van de dagkanten. Het smalle venster aan de oostzijde is gedicht. Een met leien bekleed dak dekt het koor. Eertijds waren een achttal duivengaten in de topgevel te zien.

Het koepelgewelf over de begane grond is van baksteen en de oplegging ingehakt in⁺ het oude tufsteen werk.

In de xixde eeuw (1858?) is het inwendige van het schip gewijzigd door het aanbrengen⁺ van een smaller, gestuct gewelf op lijsten, die op kolommen rusten. De kap is na 1904 vernieuwd.

Over het koor is een gedrukt netgewelf geslagen, bestaande uit zg. drielingen en neerkomend op geprofileerde consoles; alleen in de sluitingstravee loopt een cordonlijst onder de vensters. De kap is laatgotisch.

Tussen sacristie en koor, evenals tussen kapel en koor, zijn gedichte bogen te zien, neerkomend op imposten. Een ontpleistering zal misschien kunnen uitmaken, waaruit de oorspronkelijke doorgang heeft bestaan. Een netgewelf met geprofileerde ribben overspant de kapel, later consistoriekamer. In de noordwesthoek een kraagsteentje met kop.

Het gedeelte van een westmuur, thans in de vleugelmuur ten noorden van de toren opgenomen,⁺ vormt met de rechtstanden van de triumfboog het enig overblijfsel van een zeer oud tufstenen schip, in welks westmuur de benedenbouw van de toren is geplaatst. Deze laatste zal uit de twaalfde eeuw dateren en is voor het vernieuwen van het schip verhoogd, daar het oostelijk galmgat bij die gelegenheid gedicht is. De overgang tussen deze bouwperiodes is niet duidelijk te zien en wij stellen deze ter plaatse van de overgang van tufsteen naar baksteen, daar ook het gewelf in de toren, waarvan de muralen ingekapt zijn in het oude werk, uit baksteen heeft bestaan en bij die gelegenheid aangebracht kan zijn. De ingang is later ingebroken en heeft thans een neogotische uiterlijk.
Tegen het romaanse schip stond een koor, waarvan de zuidelijke muur nog over is, doordat er al vroeg een kapel tegen gebouwd is, die evenwel blijkens een ingebouwde steunbeer jonger is dan het huidige schip. Dit laatste heeft vroeggotische kenmerken in de spaarzame vensters en de brede

+ kapel uitwendig

+ voormalige sacristie materiaal

+ uitwendig

+ toren

+ schip en koor inwendig

+ bouwperiodes

[p. 384]

traveeën tussen de thans merendeels verdwenen steunberen. Het koor in zijn tegenwoordige vorm is door verhoging en toevoeging van een kapel aan de noordzijde ontstaan uit een lager gotisch koor waarvan het muurwerk geen natuurstenen blokken langs de dagkanten der vensters had.
⁺ Een grote muurschildering, de Verzoeking in de woestijn voorstellend, zou volgens een bericht uit 1846 ontdekt zijn bij gelegenheid van het herstellen van den afgebrande preekstoel. Deze schildering werd onmiddellijk overgewit. (Geld. Volksalm. 1875, blz. 140; Hoogewerff 1, blz. 238). Op de westelijke schipmuur achter het orgel, is in 1933 een fragment van een schildering van St. Maarten met de bedelaar blootgelegd. De schildering was 150 cm hoog en 225 cm breed. De heilige droeg een wit kleed, met rood gestreepte plooien, en met een brede zoom. Daar boven had hij een rode mantel waarop grijze vlokken waren geschilderd, die hermelijn moesten voorstellen. Als hoofddeksel diende een soort tulband, waarin een grijze kroon. In zijn rechterhand hield hij het zwaard waarmede hij zijn mantel, die met de linkerhand uitgehouden werd, in tweëen sneed. De bedelaar was in het grijs. Boven het paard, waarvan het hoofd niet meer te zien was, viel een engelkop te bespeuren. Het geheel was stuntelig geschilderd. Ook deze voorstelling verdween onder de kalk.
⁺ De in de Voorlopige monumentenlijst vermelde zilveren beker uit 1675 is niet meer aanwezig.

+ muurschilderingen

+ avondmaalsbeker

Woonhuizen

⁺ Het goed Mellaard komt in 1467 voor het eerst voor als naam voor een ‘bouwinge landts’, in 1521 heet het een hoff (Gelre 1958, blz. 83), in 1590 een bouhoff. Het komt in 1467 aan de Ingen Nulandts. Op 5 november 1706 werd ‘op Meldert’ het huwelijk gesloten van Francois van der Lynden, burgemeester van Nijmegen, en Agneta van Herwaerde (Ned. Leeuw 1922, blz. 382). In het begin van de xixde eeuw werd het huis gedurende de zomermaanden bewoond door de familie Engelen en op 23 augustus 1804 werd op De Mellard geboren Adriaan Walraven Engelen, de latere schrijver van de ‘Wandelingen door Gelderland’, van gedichten en romans, overleden in 1890. In 1830 werd de Groote Mellard bij openbare veiling aangekocht door de heer De Hartog, toenmaals burgemeester van Valburg. Tot 1902 bleef het huis in het bezit der De Hartog's, in welk jaar het landgoed door koop aan S. van Binsbergen kwam. Deze verkocht het in 1908 aan de gebroeders Gouda Quint, van welke familie het goed (De Betuwe van 9 maart 1934) in 1957 overging in het bezit van de Heer S.J. Daniels, die de dakruiter wederom deed aanbrengen en de verzorging van de omgeving ter hand neemt.

HET LANDHUIS DE MELLAARD is uit baksteen opgetrokken, op dubbel -L-vormige plattegrond, pl. cxlix, afb. 356, 357, en is blijkens de indeling en aanwijzingen in de kap en op de zolder, ontstaan uit een blokvormig (xviide eeuws?) huis, waarlangs aan de achterzijde een gang is gebouwd en twee vleugels haaks daarop. De voorgevel is bij die gelegenheid bemetseld en op de verdieping vernieuwd. Een aanbouw terzijde, van enkele jaren geleden, ontsiert het huis. Tijdens graafwerkzaamheden bleek dat dicht onder het maaiveld een vloer van grote baksteen ligt, zodat verondersteld mag worden dat oudere fundamenten onder en bij het tegenwoordige huis liggen. In een der benedenvertrekken, een eikenhouten schouw, waarvan het geschilderde schoorsteenstuk is verdwenen. In een vertrek op de bovenverdieping een, in slechte staat, verkerend schoorsteenstuk: doek, een voorstelling van drie vrouwen en een gevleugelde figuur, xviib, in de oostelijken vleugel ingebouwd eikenhouten kabinet, xviiib.

Op de bovenverdieping in het trappenhuis een, van elders afkomstige, eikenhouten omlijsting van twee poortdoorgangen, thans voor trapopgang en gang geplaatst, pl. cl, afb. 360. Pilasters, lijst en zwikken zijn versierd met gestoken ranken, bloemtrossen en koorden. In de lijst een blanke cartouche, xviid.

⁺ DE KLEINE MELLAARD, in 1690 Nieuwe Mellaard genoemd, is een gewit, T-vormig huis met rieten dak, pl. cxlviii, afb. 354. De vensters zijn enkele jaren geleden ver-

+ de mellard (meldert)

+ de kleine mellard

[p. 385]

nieuwd, doch gecopieerd naar de oude xviiide eeuwse schuiframen met ruitjes. In de voorgevel de jaarankers 1690.

DE STANDAARDMOLEN NIEUW LEVEN, pl. cxlvi, afb. 351 ligt aan de weg van⁺ Valburg naar Slijk-Ewijk. De molen had vroeger een open voet, waar omheen een zeszijdige, bakstenen bemanteling is gelegd. De molen heeft met zijn oude consoles en borstnaald zijn xviide-eeuws karakter bewaard. Bij een vernieuwing zijn indertijd balken verwijderd, waarin jaartallen zouden zijn gekerfd. Men beweert het jaartal 1644 te hebben gelezen.

+ molen nieuw leven

Zetten

Van der Aa x, blz. 354.⁺
Alhier bevinden zich de, naar de stichter ds. O.G. Heldring genoemde, tehuizen voor vrouwen en meisjes, die zedelijke hulp nodig hebben. De eerste inrichting Steenbeek werd in 1848 geopend, later door andere tehuizen gevolgd. In 1867 werd de Vluchtheuvelkerk gebouwd.
Heldring, Wandelingen, blz. 23 en 242; Nijhoff, Bijdragen enz. ii, 1840, blz. 70-78; en iii, blz. 114;⁺ Exc. Rom. iii, blz. 114.

Bij een opgraving verricht op de Hooge Hof bij de Taart werden overblijfselen gevonden van een Bataafse nederzetting van ongeveer ia tot ivd of va en uit de vroege middeleeuwen.

Een kleine verzameling Romeins, inheemse en middeleeuwse aardewerkscherven worden in het Rijksmuseum G.M. Kam te Nijmegen bewaard. Oudere vondsten waaronder munten uit de iste-ivde eeuw, deels in Leiden, Rijksmuseum voor Oudheden, deels in Tiel in 1945 met het Museum te gronde gegaan.

DE HERVORMDE KERK is geheel vrij in het oude kerkhof binnen de dorpskom⁺ gelegen. Kerk en toren zijn eigendom der Ned. Hervormde gemeente. Fig. 104, pl. cl, afb. 359, pl. cli, afb. 363.

Joosting en Muller 1.1, blz. 102; ii, blz. 435; Post, Eigen kerken, blz. 92, 93; De Betuwe van 16⁺ augustus 1935.
Schetsen architect A. Mulder vóór de wijziging van het schip in archief Rijksdienst voor Monumentenzorg.⁺ Fig. 103.
De kerk te Zetten (in villa quae dicitur Sethone in pago Batua) wordt in een oorkonde van 1005⁺ genoemd. Balderik, die de kerk te Zetten in zijn recht en eigendom (sui iuris et proprietatis) bezat, schonk deze daarin met alle tienden en alle toebehoren aan het klooster te Deutz door tussenkomst van Heribert, aartsbisschop van Keulen. De oorkonde moet echter volgens Opperman gesteld worden tussen 1161 en 1168 (Oork. St. Utr., nr. 160). De Zettense kerk, die op de kerkenlijst van de dom van 1395 voorkomt, was een mater en in geen enkel opzicht aan een andere kerk onderworpen. In de kerk was een vicarie van St. Laurentius gevestigd (W.V.R., blz. 118). Bij de watersnood van 15 november 1809 werden negen-en-negentig personen in de kerk ondergebracht. Met zes vuren trachtte men deze ruimte te verwarmen. Ruimtegebrek noopte in 1911-1912 tot uitbreiding van het schip wat op nieuwbouw neerkwam. Het gotische koor werd in stand gehouden, doch geheel ommanteld.

Formaat bakstenen, toren: 24-25 × 5-5,5, 10 lagen 70-71 cm.⁺

De toren, die oorlogsschade had opgelopen, is in 1948 gerestaureerd en van de pleisterlaag

+ literatuur

+ opgravingen en vondsten

+ hervormde kerk

+ literatuur

+ afbeeldingen

+ geschiedenis

+ beschrijving toren

[p. 386]

Fig. 103. Zetten. Hervormde kerk voor 1912 door A. Mulder

Fig. 104. Zetten. Hervormde kerk. Plattegrond tegenwoordige toestand

[p. 387]

ontdaan. De vrijwel gladde torenmuren, slechts door twee kleine vensters en enkele lichtspleten doorbroken, wordt door een tufstenen band in tweeën gedeeld. Aan de westzijde is een vernieuwde ingang onder een rondboog, binnen een spitsbogige nis. Boven aan de noord-, west- en zuidzijden twee spitsbogige galmopeningen. Moeten van twee spitsboog-openingen die oorspronkelijk langer waren dan deze galmgaten, zijn in de oostwand te zien. Een korte, ingesnoerde, achtzijdige, met lei beklede spits sluit de toren af.

De benedenverdieping van de toren wordt door een gemetseld koepelgewelf gedekt.

Het koor heeft inwendig het kruisribgewelf behouden, waarvan de natuurstenen⁺ ribben op verschillend geornamenteerde kraagstenen rusten; in de sluiting hebben vier een laatgotisch opengewerkte vorm, aan de zijden zijn ze vervangen door een plaat, twee op enige afstand ten oosten van de triomfboog hebben bladwerk.

Het gesloten karakter van de toren duidt op een ontstaan in de xivde eeuw. Het koor heeft een algemeen⁺ laat gotisch karakter, xv-xvide eeuw.

+ koor

+ bouwgeschiedenis